Edizione di riferimento:
La Leggenda di San Francesco scritta da tre suoi Compagni (legenda trium sociorum) pubblicata per la prima volta nella vera sua integrità dai Padri Marcellino da Civezza e Teotilo Domenichelli dei Minori, Roma Tipografia Editrice Sallustiana (Mater Amabilis, Via S. Nicola da Tolentino, MDCCCXCIX .
Haec sunt quaedam scripta per tres socios beati Francisci de vita et conversatione
eius in habitu seculari, de mirabili et perfecta conversione ipsius,
et de perfectione originis, fundamenti Ordinis in ipso, et in primis fratribus [1].
Reverendo in Christo Patri fratri Crescentio, Dei gratia generali Ministro, frater Leo, frater Ruffinus et frater Angelus, olim socii, licet indigni, beatissimi Patris Francisci, reverentiam in Domino debitam et devotam.
Cum de mandato proximi praeteriti Capituli generalis et vestro, teneantur fratres signa et prodigia beatissimi Patris Francisci, quae scire vel reperire possunt, vestrae Paternitati dirigere; visum est nobis, qui secum licet indigni fuimus diutius conversati, pauca [2] de multis gestis ipsius, quae per nos vidimus, vel per alios sanctos fratres scire potuimus, et specialiter per fratrem Philippum, visitatorem Pauperum Dominarum, fratrem Illuminatum de Reate, fratrem Masseum de Marignano, et fratrem Ioannem [3] socium venerabilis patris fratris Aegidii, qui plura de his habuit de eodem sancto fratre Aegidio, et sanctae memoriae fratre Bernardo, primo socio beati Francisci, sanctitati vestrae, veritate praevia, intimare, non contenti narrare solum miracula, quae sanctitatem non faciunt, sed ostendunt [4], sed etiam sanctae [5] conversationis eius insignia, et pii beneplaciti voluntatem ostendere cupientes, ad laudem et gloriam summi Dei et dicti Patris sanctissimi, atque aedificationem volentium eius vestigia imitari. Quae tamen per modum legendae non scribimus, cum dudum de vita sua et miracolis, quae per eum Dominus operatus est, sint confertae legendae [6]. Sed velut de amoeno prato quosdam flores, qui arbitrio nostro sunt pulchriores, excerpimus, continuantem historiam non sequentes, sed multa seriose relinquentes, quae in praedictis legendis sunt posita tam veridico quam luculento sermone; quibus haec pauca, quae scribimus, poteritis facere inseri, si vestra discretio viderit esse iustum. Credimus enim, quod si venerabilibus viris, qui praefatas confecerunt legendas, haec nota fuissent [7], ea minime praeterissent, nisi saltem pro parte ipsa suo decorassent eloquio, et posteris ad memoriam reliquissent. Semper integre valeat vestra sancta Paternitas in domino Iesu Christo, in quo nos filios vestros devotos sanctitati vestrae recommendamus humiliter et devote.
Data in loco Graecii, III Idus augusti, anno Domini MCCXLVI [8].
Franciscus, de civitate Assisii oriundus, quae in finibus Spoletanae vallis est sita [10], Ioannes prius vocatus est a matre; a patre vero tunc redeunte a Francia, in cuius absentia natus erat, Franciscus est postmodum nominatus [11] - [12].
Hic postquam fuit adultus, et subtilis ingenii factus, artem patris, idest negotiationem, exercuit; sed dissimiliter valde, quoniam ipse liberalior valde et hilarior, deditus iocis et cantibus, civitatem Assisii die noctuque circumiens, sibi similibus est associatus; in expendendo largissimus, adeo ut omnia, quae habere poterat et lucrari, comestionibus et aliis rebus consumeret; propter quod multoties arguebatur a parentibus dicentibus ei, quod tam magnas expensas in se et in aliis faceret, ut non eorum filius, sed cuiusdam magni principis videretur. Quia tamen divites erant parentes eius, et ipsum tenerrime diligebant, tolerabant eum, in talibus ipsum turbare nolentes.
Mater autem eius cum de prodigalitate sua sermo a convicinis fieret, respondebat: «Quid de filio meo putatis? Adhuc erit filius Dei per gratiam [13]».
Ipse vero non solum in his erat largus, imo prodigus, sed etiam in indumentis multipliciter excedebat, cariores pannos faciens, quam ipsum decebat habere. In curiositate etiam tantum erat vanus, quod aliquando in eodem indumento pannum valde carum panno vilissimo consui faciebat.Erat tamen quasi naturaliter curialis in moribus et in verbis; iuxta cordis sui propositum, nemini dicentis verbum in iniuriosum vel turpe; imo cum sic esset iuvenis iocosus et lascivus, proposuit turpia sibi dicentibus minime respondere; unde ex hoc fama eius quasi per totam provinciam est adeo divulgata, ut a multis, qui cognoscebant eum, diceretur aliquid magni futurus [14].A quibus virtutum naturalium gradibus ad hanc provectus est gratiam, ut diceret ad se ipsum conversus: « Ex quo largus et curialis es apud homines, a quibus nil recipis, nisi favorem transitorium et inanem, iustum est, ut propter Deum, qui largissimus est in retribuendo, pauperibus sis curialis et largus. Libenter igitur ex tunc videbat pauperes, tribuens eis eleemosynas ferventer. Et licet esset mercator, erat vanissimus opulentiae secularis [15]. Cum autem quadam die in apotheca, ubi pannos vendebat, circa huiusmodi staret sollicitus, venit quidam pauper ad eum, petens eleemosynam amore Dei. Cumque cupiditate divitiarum et mercationis cura detentus, illi eleemosynam denegasset, divina prospectus gratia, seipsum arguit magnae rusticitatis, dicens: «Si pro magno comite, vel barone, pauper ille a te aliquid postulasset, certe postulatum sibi dedisses; quanto ergo magis pro rege regum, et omnium Domino, illud facere debuisti? Cuius rei causa exinde in corde suo proposuit, quod pro tanto Domino postulata de certo non negaret [16].
Quodam tempore guerra inter Perusium et Assisium exeunte, captus est Franciscus cum multis suis concivibus, et Perusii captivatus [17]; tamen quia nobilis erat moribus, cum militibus captivus est positus. Cum autem quadam die concaptivi sui tristarentur, ipse, qui naturaliter erat hilaris et iocundus, non videbatur tristari, sed quodammodo iucundari; propter quod unus de sociis reprehendit eum tamquam insanum, quia scilicet laetabatur in carcere constitutus. Ad quem Franciscus viva voce respondit: «Quid putatis de me? Adhuc adorabor per totum mundum.» Cumque unus de militibus, quibus erat adiunctus, uni de concaptivis iniuriam intulisset, et ob hoc omnes alii vellent illum deserere, solus Franciscus ei societatem non denegat, sed et alios hortatur ad idem.
Expleto autem anno, reformata pace inter civitates praedictas, Franciscum cum sociis concaptivis Assisium est reversus. Post paucos vero annos quidam nobilis de civitate Assisi militaribus armis se praeparat, ut ad pecuniae vel honoris lucra augenda in Apuliam vadat [18]. Quo audito, Franciscus ad eundum [19] cum illo aspirat, et ut a quodam comite, Gentili nomine, miles fiat, pannos pro posse praeparat pretiosiores concivi suo, pauperior divitiis, sed profusior largitate.
Nocte igitur quadam, cum ad huiusmodi consumanda tota se deliberatione dedisset, et ad iter agendum desiderio aestuaret, visitatur a Domino, qui eum tamquam gloriae cupidum, fastigi gloriae per visionem allicit et exaltat.
Cum enim illa nocte dormiret, apparuit ei quidam, vocans eum ex nomine, ac ducens ipsum in quoddam spatiosum et amoenum palatium, plenum militaribus armis, scilicet splendentibus clipeis, ceterisque apparatibus ad murum pendentibus, ad militiae decorem spectantibus. Qui cum, gaudens plurimum, quid hoc esset secum tacitus miraretur, interrogavit, cuius essent haec arma tanto splendore fulgentia, et palatium sic amoenum. Et responsum est illi, haec omnia cum palatio sua esse, militumque suorum.
Expergefactus itaque, gaudenti animo, mane surrexit, seculariter cogitans, tamquam qui nondum spiritum Dei plene gustaverat, se in hoc debere magnifice principari; atque praesagium magnae prosperitatis reputans visionem, iter arripere deliberabat in Apuliam, ut miles fieret a Comite supradicto. Tanto vero laetior solito est effectus, ut pluribus admirantibus et quaerentibus, unde sibi tanta esset laetitia, responderet: «Scio me magnum principem affuturum». Quoddam tamen magnae curiositatis et nobilitatis indicium in eo praecesserat, die immediate praecedente visionem praedictam, quod ipsius visionis non modica occasio creditur extitisse. Nam omnia indumenta sua, quae de novo fecerat sibi curiosa et cara, cuidam pauperi militi donaverat illa die.Cum ergo iter arripiens, ivisset usque Spoletum, ut in Apuliam pergeret, coepit aliquantulum aegrotare. Sollicitus autem nihilominus de suo itinere, cum se sopori dedisset, audivit semidormiens quemdam interrogantem ipsum, quo tendere cupiebat. Cui Franciscus cum totum suum propositum revelasset, adiecit ille: «Quis potest tibi melius facere, Dominus, aut servus?» Qui cum respondisset: «Dominus;» iterum dixit illi: «Cur ergo relinquis pro servo Dominum, et Principem pro cliente?» Et Franciscus ait: «Quid me vis facere, Domine?» «Revertere, inquit, in terram tuam, et tibi dicetur quid sis facturus; nam visionem, quam vidisti, oportet te aliter intelligere.» Evigilans autem, coepit de hac visione cogitare diligentissime. Et sicut in prima visione fuerat quasi totus extravagatus prae magna laetitia, prosperitatem desiderans temporalem, sic in ista collegit intus se totum, vim ejus admirans et considerans adeo diligenter, quod illa nocte ultra dormire nequivit.
Mane itaque facto, versus Assisium revertitur festinanter, laetus et gaudens quamplurimum, expectans voluntatem Domini, qui sibi hoc ostenderat, et de salute sua ab ipso consilium sibi dari, immutatusque iam mente, in Apuliam ire recusat, et se voluntati divinae desiderat conformare.
Postquam vero Assisium est reversus, non post multos dies, quodam sero a sociis suis eligitur in dominum, ut secundum voluntatem suam faceret expensas. Fecit ergo tunc sumptuosam comestionem parari, sicut multoties fecerat. Cumque refecti de domo exissent, sociique simul eum praecederent, euntes per civitatem cantando, ipse portans in manu baculum quasi dominus, parum retro ibat post illos, non cantando, sed diligentius meditando.
Et ecce subito visitatur a Domino, tantaque dulcedine repletur cor eius, quod nec loqui, nec moveri poterat, nihilque aliud sentire, vel audire, nisi dulcedinem illam valebat, quod ita ipsum alienaverat a sensu carnali, sicut ipse postea dixit, [quod] si fuisset tunc totus frustatim incisus, non potuisse se de loco movere.
Cum autem socii eius retro aspicerent et viderent eum ita remotum ab ipsis, revertentes ad illum, territi, tenuerunt ipsum quasi in virum alterum iam mutatum. Et interrogant [20] eum, dicen[te]s: « Quid cogitasti, quod non venisti ad nos? forsitan uxorem accipere cogitasti?» Quibus ille, viva voce, respondit: «Verum dixistis, quia nobiliorem, et ditiorem ac pulchriorem sponsam, quam nunquam videratis, accipere cogitavi.» Et deriserunt eum. Ipse vero dixit hoc non a se, sed inspiratus a Deo; nam ipsa sponsa fuit vera Religio, quam suscepit, ceteris nobilior et ditior et pulchrior paupertate.
Ab illa itaque hora coepit sibi vilescere et illa contemnere, quae prius habuerat in amore; non tamen plene, quia nondum erat penitus a saeculi vanitate solutus. Parum autem a saeculari tumultu se subtrahens, studebat in interiori nomine recondere Iesum Christum, et margaritam, quam comparare, venditis omnibus, cupiebat, oculis illusorum abscondens. Saepe, et quasi quotidie, ad orationem ibat secreto, ad hoc ipsum urgente quodammodo praelibata dulcedine, quae saepius eum visitans, ipsum ad orationem de platea et aliis locis impellebat.
Licet vero dudum iam fuisset pauperum benefactor, ex tunc tamen firmius in corde suo proposuit nulli pauperi pro Domino petenti, se ulterius denegare; sed liberius et affluentius solito eleemosynas facere. Semper igitur quicumque pauper ab ipso extra domum eleemosynam postulabat, de denariis providebat illi, si poterat; carens vero denariis, infulam [21] vel corrigiam dabat ei, ne pauperem dimitteret vacuum. Si vero de his non habebat, ibat ad aliquem locum occultum, et se camisiam exuens, illuc pauperem mittebat secreto, ut eam sibi tolleret propter Deum.
Emebat etiam utensilia ad ecclesiarum ornatum pertinentia, et ea sacerdotibus pauperibus secretius transmittebat. Cum vero, patre suo abeunte, remanebat in domo, etiam si solus cum matre in domo comederet, implebat mensam panibus, ac si pro tota familia praepararet; unde cum interrogaretur a matre, cur tot panes in mensa poneret, respondit se hoc facere pro eleemosynis dandis pauperibus, eo quod proposuerat omni petenti pro Deo eleemosynam elargiri.
Mater autem, quae eum prae ceteris filiis diligebat, ipsum tolerabat in talibus, observans quae ab illo fiebant, multumque super his in corde suo admirans. Sicut enim solebat cor apponere ad eundum post socios, cum vocabatur ab eis, et in tantum erat illorum societate illectus, ut multoties surgeret a mensa, etiamsi parum comedisset, relinquens in afflictione parentes propter sic inordinatum recessum; ita nunc cor suum totum erat intentum [22], ut pauperes videret, vel audiret, quibus eleemosynam elargiretur. Divina igitur gratia sic mutatus, licet adhuc esset in saeculari habitu, cupiebat esse in aliqua civitate, ubi tamquam incognitus proprios pannos exueret, et alicuius pauperis indumenta mutuo accepta indueret, probaretque amore Dei eleemosynas postulare.
Factum est autem, ut tunc temporis Romani causa peregrinationis accederet. Et ingrediens ecclesiam sancti Petri, consideravit oblationes quorumdam, quod essent modicae, et ait intra se: «Cum princeps Apostolorum sit magnifice honorandus, cur isti tam parvas oblationes in ecclesia faciunt, ubi corpus eius quiescit?» Sicque cum magno fervore manum ad bursam ponit, et plenam denariis traxit, eosque per fenestram altaris proiiciens, tantum sonum fecit, quod de tam magnifica oblatione omnes astantes plurimum sunt mirati. Exiens autem ante fores ecclesiae, ubi multi pauperes aderant ad eleemosynas petendas, mutuo accepit secrete panniculos cuiusdam pauperculi hominis, et suos deponens, illos induit, atque stans in gradibus ecclesiae cum aliis pauperibus, eleemosynam gallice postulabat, quia libenter lingua gallica loquebatur, licet ea recte loqui nesciret [23].
Postea vero exuens dictos pannos, et proprios resumens, rediit Assisium, coepitque orare Dominum, ut dirigeret viam suam. Nemini enim pandebat suum secretum, nec ullius in hac parte Consilio utebatur, nisi solius Dei, qui viam eius dirigere coeperat, et aliquando episcopi Assisii; [24] quia tunc temporis apud nullos erat vera paupertas, quam desiderabat super omnia huius mundi, volens in ea vivere atque mori [25].
Cum autem quadam die Dominum ferventer oraret, responsum est illi: «Francisce, omnia, quae carnaliter dilexisti et habere desiderasti, oportet te contemnere ac odire, si meam vis cognoscere voluntatem; quod postquam incoeperis facere, quae tibi prius [26] suavia et dulcia videbantur, erunt tibi importabilia et amara; atque in his [27], quae prius horrebas, hauries magnam dulcedinem et suavitatem immensam. »
Gavisus ergo in his, et in Domino confortatus, cum prope Assisium equitaret, leprosum quemdam obvium habuit. Et quia consueverat multum horrere leprosos, vim sibimetipsi faciens, descendit de equo, et obtulit sibi denarium, osculans illi manum, et accepto osculo pacis ab ipso, reascendit equum, et prosequitur iter suum. Exinde coepit magis et magis se ipsum contemnere, donec ad sui victoriam perfecti, Dei gratia, perveniret.
Post paucos autem dies assumens multam pecuniam, ad hospitale leprosorum se transtulit. Et congregans omnes simili, dedit cuilibet eleemosynam, osculans eius manum. Recedente autem eo, vere quod prius erat sibi amarum, idest de leprosis videndis et tangendis, in dulcedinem est conversum. In tantum enim, ut dixi, amara fuerat ei visio leprosorum, ut non solum nollet eos videre, sed nec eorum habitaculum appropinquare. Et si aliquando contingebat, ipsum iuxta domos eorum transire, aut eos videre, licet pietate moveretur ad faciendum eis eleemosynam per interpositam personam, vultum tamen semper avertens, nares suas propriis manibus obturabat. Sed per Dei gratiam ita factus est leprosorum familiaris et amicus, quod, sicut in testamento suo testatur, inter illos manebat, et eis humiliter serviebat.
Alteratus autem post leprosorum visitationes in [28] bonum, quemdam socium suum, quem multum dilexerat, ad loca remota secus ducens, dicebat illi, se quoddam magnum et pretiosum thesaurum invenisse. Et exultans vir ille non modicum, libenter vadit cum illo, quoties advocatur. Quem Franciscus ad quamdam criptam iuxta Assisium saepe ducebat, et ipse solus intrans, sociumque de thesauro habendo sollicitum foris relinquens, novo ac singulari spiritu perfusus, Patrem in abscondito exorabat, cupiens neminem scire quid ageret intus praeter solum Deum, quem de coelesti thesauro habendo assidue consulebat.
Quod attendens humani generis inimicus, ipsum ab incoepto bono retrahere nititur, ei timorem incutiens et horrorem. Nam quaedam mulier erat Assisii gibbosa deformiter, quam daemon viro Dei apparens sibi ad memoriam reducebat, et comminabatur eidem, quod gibbositatem illius mulieris iactaret in ipsum, nisi a concepto proposito resiliret. Sed Christi miles fortissimus, minas diaboli vilipendens, intra criptam devote orabat, ut Deus dirigeret viam suam. Sustinebat autem maximam passionem et anxietatem mentis, non valens quiescere, donec opere compleret quod mente conceperat; cogitationibus variis invicem succedentibus, quarum importunitas eum durius perturbabat. Ardebat enim interius igne divino, conceptum mentis ardorem fervoremque de foris celare non valens. Poenitebat ipsum peccasse tam graviter, nec iam eum mala praeterita vel praesentia delectabant. Et nondum tamen receperat continendi fiduciam a futuris. Praeterea eum extra criptam exibat ad socium, in virum alterum mutatus videbatur. [29]
Quadam vere die eum misericordiam Dei ferventius imploraret, ostendit ei Dominus, quod sibi diceretur in proximo, quid ipsum agere oporteret. Ex tunc autem tanto repletus est gaudio, quod non capiens se prae laetitia, etiam nolens, de huiusmodi secretis in aures aliquid hominum eructabat. Caute tamen et in enigmate loquebatur, dicens, se in Apuliam nolle ire, sed in patria propria nobilia et ingentia se facturum. Ut autem socii eius viderunt eum ita mutatum, a quibus erat elongatus mentaliter, licet adhuc corporaliter aliquando sociaretur eisdem, quasi ludendo rursum interrogant eum: «Vis ne uxorem ducere, Francisce?» Quibus respondit sub quodam enigmate, sicut superior est praemissum.
Paucis autem diebus elapsis, eum ambularet iuxta ecclesiam Sancti Damiani, dictum est illi in spiritu, ut in eam ad orationem intraret. Quam ingressus, coepit orare ferventer coram quadam imagine Crucifixi, quae pie ac benigne locuta estdicens: «Francisce, nonne vides, quod domus mea destruitur? Vade igitur, et repara illam mihi.» Et tremens ac stupens ait: «Libenter faciam, Domine.» Intellexit enim de illa ecclesia Sancti Damiani dici, quae prae nimia vetustate casum proximum minabatur.
De illa autem allocutione tanto repletus fuit gaudio lumine illustratus, quod in anima sua veraciter sensit Christum crucifixum, qui locutus est ei. Exiens vero ecclesiam, invenit sacerdotem iuxta eam sedentem [30], mittensque manum suam ad bursam, obtulit ei quamdam pecuniae quantitatem, dicens: «Rogo te, Domine, ut emas oleum, et facias continue ardere lampadem coram illo Crucifixo; et ad hoc cum consumpta fuerit haec pecunia, iterum offero tibi quantum fueri opportunum.»
Ab illa itaque hora, ita [31] vulneratum et liquefactum est cor eius ad memoriam Dominicae passionis, quod semper dum vixit, stigmata Domini Iesu in corde suo portavit, sicut postea luculenter apparuit ex renovatione eorumdem stigmatum in corpore ipsius mirabiliter facta, et clarissime demonstrata. Exinde tanta se maceratione carnis afflixit, quod sanus et infirmus, corpori suo nimis austerus existens, vix aut nunquam voluit indulgere sibi, propter quod die mortis eius instante, confessus est, se multum peccasse in fratrem asinu idest corpus.
Quadam autem vice solus ibat prope ecclesiam sanctae Mariae de Portiuncula, plangendo et eiulando alta voce; quem audiens quidam vir spiritualis, putavit ipsum pati infirmitatem aliquam vel dolorem; et pietate motus circa eum, interrogavit illum cur fleret. At ille dixit: «Plango passionem Domini mei Iesu Christi, pro quo non deberem verecundari alta voc ire plorando per totum mundum.» Ille similiter coepit cum ipso alta voce piangere [32].
Saepe etiam cum ab oratione surgebat, videbantur eius oculi pleni sanguine, quia fleverat multum amare. Non solum autem affligebat se in lacrimis, sed etiam abstinentia cibi et potus, ob memoriam dominicae passionis. Unde cum sederet aliquando ad manducandum cum saecularibus, et dabantur ei aliqua cibaria delectabilia corpori suo, parum gustavit ex eis, aliquam excusationem praetendens, ne videretur ea propter abstinentiam dimisisse. Et quando comedebat cum fratribus, in cibis, quos edebat, saepe ponebat cinerem, dicens fratribus in abstinentiae suae velamen, fratrem cinerem esse castum.
Cum autem semel ad manducandum sederet, dixi ei frater quidam, quod beata Virgo in hora comestionis ita fuerat paupercula, quod non habebat quid daret Filio ad manducandum. Quod audiens vir Dei, suspiravit cum magno dolore, mensaque relicta, panem super nudam terram comedebat. Multoties vero cum sederet ad manducandum, parum post comestionis initium subsistebat, non comedens nec bibens, suspensus circa coelestia meditanda. Nolebat enim tunc verbis aliquibus impediri, alta suspiria ex intimo cordis emittens. Dicebat enim fratribus, ut semper cum audirent eum taliter suspirantem, laudarent Deum, et pro ipso fideliter exorarent. Hoc de suo fletu [33] et abstinentia diximus incidenter, ut ostenderemus, ipsum, post visionem et allocutionem imaginis Crucifixi, fuisse usque ad mortem semper Christi passioni conformem.
Ex dicta igitur visione et allocutione Crucifixi gavisus, surrexit, signo crucis se muniens; et ascendens equum, assumensque pannos diversorum colorum, ad civitatem, quae dicitur Fulgineum, pervenit, atque ibi venditis equo et omnibus quae portaverat, ad ecclesiam Sancti Damiani continuo [34] est reversus, et invento illo sacerdote pauperculo, cum magna fide et devotione osculans manus eius, obtulit illi pccuniam, quam portabat, et propositum suum per ordinem enarravit.
Obstupefactus igitur sacerdos, et subita eius conversione miratus, recusabat haec credere, et sibi putans illudi, noluit apud se pecuniam retinere. At ipse pertinaciter insistens, verbis suis fidem facere nitebatur, et sacerdotem orabat enixius, ut eum secum permitteret commorari. Acquievit tandem sacerdos de mora illius, sed timore parentum, pecuniam non recepit. Quare verus pecuniae contemptor in quamdam fenestram proiiciens ipsam, velut pulverem vilipendit.
Moram igitur faciente ipso in loco praefato, pater ipsius, ut sedulus explorator, circuivit quaerens quid actum sit de filio suo. Et cum audisset, eum sic mutatum in loco iam dicto taliter conversari, tactus dolore cordis intrinsecus, et ad subitum rerum eventum turbatus, convocatis amicis et vicinis, citissime cucurrit ad eum. Ipse autem, qui erat novus miles Christi, ut audivit minas persequentium, corumque adventum praescivit, dedit locum irae paternae, et ad quamdam occultam caveam, quam ad hoc sibi paraverat, accedens, ibi per mensem integrum latitavit; quae cavea uni tantum de domo patris erat cognita, ubi cibum sibi quandoque oblatum edebat occulte, orans jugiter lacrimarum imbre perfusus, ut Dominus liberaret eum a persecutione nociva, et ut pia vota ipsius benigno favore compleret.
Cumque sic in ieiunio et fletu ferventer ac assidue Dominum exorasset, de sua diffisus virtute et industria, spem suam totaliter iactavit in Dominum, qui eum, licet in tenebris manentem, perfuderat quasi ineffabili laetitia, et illustraverat mirabili claritate. Ex qua nimirum totus ignitus, fovea relicta, iter arripuit versus Assisium, impiger, festinus et laetus.
Et fiduciae Christi armis munitus, divinoque calore succensus, se ipsum arguens de pigritia et vano timore, manibus et ictibus persequentium exposuit se manifeste.
Quem videntes illi qui prius noverant eum, sibi miserabiliter exprobrabant, insanumque atque dementem clamantes, lutum platearum et lapides proiiciebant in eum. Cernentes eum sic a pristinis moribus alteratum, et carnis maceratione confectum, totum, quod agebat, exinanitioni et dementiae imputabant [35]. Sed miles Christi his omnibus ut surdus pertransiens, nulla fractus aut mutatus iniuria, Deo gratias referebat.
Cum autem rumor huius fieret per plateas et vicos civitatis de ipso, tandem pervenit ad patrem. Qui audiens talia in ipsum a concivibus fieri, statim surgit quaerere ipsum, non ad liberandum, sed potius ad perdendum. Nulla enim moderatione servata, currit tamquam lupus ad ovem, et torvo ocub et hirsuta facie illum respiciens, iniecit impie manus in ipsum. Pertrahens autem ipsum ad domum, et per pluries dies in carcere tenebroso recludens, nitebatur eius animum verbis et verberibus flectere ad saeculi vanitatem. [36]
Ipse vero nec motus verbis, nec vinculis, aut verberibus fatigatus, patienter omnia portans, ad sanctum propositum exequendum propensior [37] et valentior reddebatur. Patre namque ipsius recedente a domo, causa necessitatis urgente, mater eius, quae sola cum illo remanserat, factum viri sui non approbans, blandis sermonibus alloquitur filium. Quem cum a sancto proposito revocare non potest, commotis eius visceribus super ipsum, confregit vincula, eumque liberum abire permisit. At ipse gratias omnipotenti Deo [38] referens, ad locum, ubi fuerat prius, revertitur, et maiori libertate utens, tanquam daemonum tentationibus probatus, et tentationum documentis instructus, recepto animo securiori, ex iniuriis liberior et magnanimior incedebat.
Interea pater revertitur, et non invento filio, peccata peccatis accumulans, intorquet convicia in uxorem. Deinde currit ad palatium Communitatis, conquerens de filio coram Consulibus civitatis, postulansque ut pecuniam, quam a spoliata domo asportaverat, faceret sibi reddi. Consules autem videntes sic eum turbatum, Franciscum ut coram eis compareat citant, sive advocant, per praeconem. Qui praeconi respondens, dixit, se per Dei gratiam iam factum liberum, et Consulibus amplius non teneri, eo quod esset solius altissimi Dei servus.
Consules vero nolentes ei vim facere, dixerunt patri: «Ex quo servitium Dei est aggressus, de potestate nostra exivit.» Videns ergo pater, quod coram Consulibus nihil proficeret, eamdem querimoniam proposuit coram episcopo civitatis. Episcopus vero discretus et sapiens, vocavit eum debito modo, ut compareret, super patris querimoniam responsurus. Qui respondit nuntio, dicens: «Ad dominum episcopum veniam, quia est pater et dominus animarum. »
Venit igitur ad episcopum, et ab ipso cum magno gaudio est receptus. Cui episcopus ait: «Pater tuus dure est contra ter turbatus et scandalizatus valde; unde si tu vis Deo servire, redde illi quam habes, pecuniam, quae quoniam forte est de iniuste acquisitis, non vult Deus ut eroges eam in opus ecclesiae, propter peccata patris tui, cuius furor mitigabitur, ea recepta. Habeas ergo, fili, fiduciam in Domino, et viriliter age, nolique timere, quia ipse erit adiutor tuus, et pro ecclesiae suae opere abundanter tibi necessaria ministrabit. »
Surrexit igitur vir Dei laetus et confortatus in verbis episcopi, et coram ipso portans pecuniam, ait illi: « Domine, non tantum pecuniam, quae est de rebus suis, volo ei reddere gaudenti animo, sed etiam vestimenta.» Et intrans cameram episcopi, exuit omnia vestimenta de suis rebus, et ponens pecuniam super ipsa coram Episcopo et patre, aliisque astantibus, nudus foras exivit, et dixit: «Audite omnes, et intelligite: usque modo Petrum Bernardonis vocavi patrem meum; sed quia Deo servire proposui, reddo illi pecuniam, pro qua erat turbatus, et omnia vestimenta, quae de suis rebus habui, volens amodo dicere: Pater noster, qui es in coelis, non, pater Petre Bernardonis.» Inventus est autem vir Dei tunc cilicium habere ad carnem sub vestibus coloratis. Surgens ergo pater eius, nimio dolore et furore succensus, accepit denarios et omnia vestimenta. Quae dum portaret ad domum, illi, qui ad hoc spectaculum fuerant, indignati sunt contra eum, quia de vestimentis filio reliquerat nihil; et super Franciscum vera pietate commoti, coeperunt fortiter lacrymari.
Episcopus autem animum viri Dei diligenter attendens, atque fervorem et constantiam eius vehementer admirans, ipsum inter brachia sua recollegit, operiens cum pallio suo. Intelligebat enim aperte facta ipsius ex divino esse Consilio, et agnoscebat, ea quae viderat, non parvum mysterium continere; sic quod ex tunc factus est eius adiutor exhortando, et fovendo ipsum, ac dirigendo, et amplexando in visceribus charitatis.
Servus igitur Dei Franciscus, nudatus ab omnibus, quae sunt mundi, divinae vacat iustitiae, primamque vitam contemnens, divino servitio se mancipat modis omnibus, quibus potest.
Revertensque ad ecclesiam Sancti Damiani, gaudens et fervens, fecit sibi quasi heremiticum habitum, et sacerdotem illius ecclesiae confortavit eodem sermone, quo ipse fuerat ab episcopo confortatus. [39]
Deinde surgens, et introiens civitatem, coepit per plateas et vicos civitatis, tamquam ebrius spiritu, Dominum collaudare. Finita vero huiusmodi collaudatione Domini, ad acquirendos lapides pro reparatione dictae ecclesiae se convertit, dicens: «Qui mihi dederit unum lapidem, unam habebit mercedem; qui autem duos dederit, duas habebit mercedes; qui vero tres, totidem mercedes habebit.» Sic et multa alia verba simplicia in fervore spiritus loquebatur; quia idiota et simplex electus a Deo, non in doctis humanae sapientiae verbis, sed simpliciter in omnibus se habebat.
Multi [40] autem deridebant eum, putantes ipsum insanum; alii vero pietate commoti movebantur ad lacrimas, videntes eum de tanta lascivia et saeculi vanitate ad tantam ebrietatem divini amoris tam cito venisse. At ipse derisiones contemnens, in fervore spiritus Deo gratias egit.
Quantum vero laboraverit in opere supradicto, longum et difficile esset narrare. Ipse enim, qui delicatus fuerat in domo paterna, propriis humeris lapides ferebat, in Dei servitio multipliciter se affligens. Sacerdos autem praedictus, considerans eius laborem, quod scilicet tam ferventer ultra vires divino se obsequio manciparet, licet esset pauperculus, procurabat pro eo fieri aliquid spetiale ad victum. Sciebat autem ipsum delicate vixisse in saeculo. Quippe, ut ipse vir Dei confessus postea est frequenter, electuariis et confectionibus utebatur, et a cibis contrariis abstinebat.
Cum autem die quadam advertisset, quod faciebat sacerdos pro ipso, ad se conversus ait: «Invenies tu hunc sacerdotem, quocumque ieris, qui tibi tantam praestet humanitatem? Non est haec vita pauperis hominis, quam eligere voluisti; sed sicut pauper, vadens ostiatim, porta in manu paropsidem, et necessitate coactus, diversa in eam cibaria coaduna: ita voluntarie oportet te vivere amore illius, qui pauper natus, pauperrime vixit in saeculo, ac remansit nudus et pauper in patibulo, sepultusque in alieno sepulcro.»
Surgens igitur, quadam die accepit paropsidem, et ingressus civitatem, ivit petendo eleemosynam ostiatim. Cumque diversa cibaria poneret in scutella, mirabantur multi, qui sciebant eum tam delicate vixisse, videntes ipsum ad tantum sui contemptum sic mirabiliter transmutatum. Quando autem voluit comedere illa diversa cibaria simul posita, horruit primo, quia non solum comedere, sed nec velle videre talia consueverat: tandem vicens se ipsum, coepit comedere, et visum est illi, quod in comedendo electuarium aliquod numquam fuerit sic delectatus. Proinde tantum cor eius in Domino exultavit, quod caro ipsius licet debilis et afflicta, corroborata est ad quaecumque aspera et amara letanter pro Domino toleranda. Gratias igitur egit Deo, quod amarum sibi in dulce mutaverat, et eum multipliciter confortaverat. Dixit ergo illi presbyterio, quod de cetero aliqua cibaria non faceret, nec fieri procuraret.
Pater vero ipsius videns eum in tanta vilitate positum, dolore nimio replebatur; quia enim multum dilexerat ipsum, verecundabatur, et dolebat tantum super eum, videns carnem illius quasi mortuam ex afflictione nimia et algore, quod ubicumque reperiebat ipsum, maledicebat ei. Vir autem Dei, maledictiones patris attendens, hominem quemdam pauperculum et despectum assumpsit sibi in patrem. Et ait illi: « Veni mecum, et dabo tibi de eleemosynis, quae mihi dabuntur: eum autem videris patrem meum maledicentem mihi, ego quoque dixero tibi: Benedic mihi, pater: signabis me, ac benedices me vice illius.» Sic igitur, benedicente sibi paupere illo, dicebat vir Dei ad patrem: «Non credis, quod Deus potes mihi dare patrem benedicentem mihi contra maledictiones tuas?» Praeterea multi deridentes eum, videntesque ipsum sic derisum patienter omnia sustinere, stupore nimio mirabantur. [41]
Unde tempore hiemali, cum orationi quodam mane insisteret, contectus [42] pauperculis indumentis, frater eius carnalis prope ipsum transiens, cuidam suo concivi dixit ironice: «Dicas Francisco, quod saltem unam nummatam de sudore vendat tibi». Quod audiens vir Dei, gaudio salutari perfusus, in fervore spiritus gallice respondit: «Ego, inquit, Domino meo care vendam sudorem istum».
Cum autem laboraret assidue in opere ecclesiae memoratae, volens in ipsa ecclesia luminaria iugiter esse accensa, ibat per civitatem ad oleum mendicandum; sed cum prope quamdam domum venisset, videns ibi homines congregatos ad ludendum, verecundatus coram eis eleemosynam petere, retrocessit. In se ipsum vero conversus, arguit se peccasse. Currensque ad locum, ubi ludus fiebat, dixit coram omnibus astantibus culpam suam, quod verecundatus fuerat petere eleemosynam propter eos. Et ferventi spiritu ad domum illam accedens, gallice petiit oleum amore Dei pro luminaribus ecclesiae supradictae. Cum aliis autem laborantibus in opere praefato persistens, clamabat alta voce in gaudio spiritus ad habitantes et transeuntes iuxta ecclesiam, dicens gallice eis: «Venite, et adiuvate me in opere ecclesiae Sancti Damiani, quae futura est monasterium Dominarum, quarum fama et vita in universali ecclesia glorificabitur Pater noster coelestis» [43].
Ecce quomodo, spiritu prophetiae repletus, vere futura praedixit. Hic est enim locus ille sacer, in quo gloriosa Religio, et excellentissimus ordo Pauperum Dominarum virginum sacrarum, a conversatione beati Francisci fere sex annorum spatio consummata, per eumdem beatum Franciscum felix sumpsit exordium. Quarum vita mirifica et institutio gloriosa a sanctae memoriae domino Papa Gregorio IX, tunc temporis Hostiensi Episcopo, auctoritate Sedis Apostolicae est plenius confirmata.
Beatus itaque Franciscus, ecclesiae Sancti Damiani perfecto opere, habitum heremiticum portabat, baculumque manu gestans, pedibus calceatus et cinctus corrigia incedebat. Audiens autem quadam die inter Missarum solemnia ea, quae Christus discipulis ad praedicandum missis loquitur, ne scilicet aurum, vel argentum, nec sacculum [44], vel peram, nec panem, nec virgam portent in via, nec calceamenta, nec duas tunicas habeant; intelligens huiusmodi postea clarius ab ipso presbytero, indicibili repletus gaudio: «Hoc, inquit, est quod cupio totis viribus adimplere» [45].
Igitur cunctis, quae audierat, commissis memoriae, laetanter his adimplendis innititur, duplicibusque sine mora dimissis, ex tunc iam virga, calceamentis, sacculo, vel pera non utitur: faciens autem sibi tunicam valde contemptibilem et incultam, reiecta corrigia, pro cingulo funem sumpsit. Omnem quoque sollicitudinem cordis novae gratiae verbis apponens, qualiter illa possit opere perficere, coepit instinctu divino evangelicae perfectionis annunciator existere, poenitentiamque simpliciter in publicum praedicare.
Erant autem verba eius non inania, nec risu digna, sed virtute Spiritus Sancti plena, cordis medullas penetrantia, ita ut in stuporem vehementer converterent audientes. Sicut autem ipse postmodum testatus est, huiusmodi salutationem, Domino revelante, didicerat, videlicet: «Dominus det tibi pacem». Et ideo in omni praedicatione sua pacem annuncians, populum praedicationis exordio salutabat.
Et mirum certe, nec sine miraculo admittendum, quod ad hanc salutationem annunciandam ante suam conversionem habuerat quemdam praecursorem, qui frequenter iverat per Assisium salutando per hunc modum: «Pax et bonum, pax et bonum»; de quo [46] creditum est firmiter, quod sicut Ioannes Christum praenuncians, Christo incipiente praedicare, defecit; ita et ipse velut alter Ioannes beatum Franciscum praecesserit in annunciatione pacis. Qui etiam post adventum ipsius non comparuit sicut prius.
Subito ergo vir Dei Franciscus, spiritu prophetarum perfusus, iuxta sermonem propheticum statim post dictum suum praeconem annuntiabat pacem, praedicabat salutem, eiusque salutaribus monitis plurimi vera pace foederabantur, qui discordes a Christo, extiterant a salute longinqui.
Innotescente autem apud multos beati Francisci tam simplicis doctrinae veritate, quam vitae, coeperunt post duos annos a sua conversione viri quidam exemplo ipsius ad poenitentiam animari, et eidem, reiectis omnibus, habitu, vitaque coniungi. Quorum primus extitit frater Bernardus sanctae memoriae, qui considerans constantiam et fervorem beati Francisci in divino servitio, quomodo scilicet cum multo labore destructas reparabat ecclesias, asperamque vitam ducebat, cum sciret ipsum delicate vixisse in saeculo, proposuit in corde suo omnia, quae habebat, erogare pauperibus, et illi vita et habitu firmiter adhaerere. Quadam die secreto ad virum Dei accedens, ei suum propositum revelavit, condixitque cum illo, ut tali sero veniret ad eum. Beatus autem Franciscus gratias agens Deo, tamquam nullum adhuc socium habens, gavisus est valde. maxime quia dominus Bernardus erat homo aedificationis magnae.
Venit ergo beatus Franciscus ad domum eius statuto sero cum magna cordis exultatione, et cum illo tota illa nocte permansit. Cui inter alia dixit beatus Bernardus: « Si quis a domino suo haberet multa, vel pauca, quae tenuisset per multos annos, et nollet ea amplius retinere, quid de ipsis agere posset, quod melius esset?» Beatus Franciscus respondit, quod ea domino suo deberet reddere, a quo eadem recepisset Et dominus Bernardus dixit: «Ergo, frater, omnia mea bona temporalia volo erogare amore Domini mei, qui contulit ea mihi, sicut melius tibi videtur expedire.» Cui Sanctus dixit: « Summo mane ad ecclesiam ibimus, et per Evangeliorum codicem cognoscemus quomodo Christus discipulos suos docuit.»
Surgentes igitur mane, cum quodam alio, Petro nomine, qui etiam cupiebat fieri frater, venerunt ad ecclesiam Sancti Nicolai iuxta plateam civitatis Assisii; quam ad orationem ingressi, quia simplices erant, et nescierunt invenire verbum Evangelii de renunciatione saeculi, Dominum rogabant devote, ut in prima libri aperitione voluntatem suam eis ostendere dignaretur.
Oratione autem finita, beatus Franciscus accipiens librum clausum, flexis genibus coram altari aperuit ipsum, et in ipsa eius aperitione occurrit illud consilium Domini: « Si vis perfectus esse, vade, et vende omnia quae habes, et da pauperibus, et habebis thesaurum in coelo.» Quo comperto, beatus Franciscus gavisus est valde, et gratias egit Deo; sed quia erat [47] verus cultor Trinitatis, trino [48] voluit testimonio confirmari; secundo et tertio librum aperuit. Et in secunda aperitione occurrit illud: «Nihil tuleritis in via;» in tertia vero illud: « Qui vult venire post me, abneget semetipsum etc. »
Beatus ergo Franciscus in qualibet aperitione libri grafie Deo exhibitis, pro firmatione sui propositi et desiderii dudum concepti, tertio divinitus sibi exhibita et demonstrata, dixit praedictis viris, scilicet Bernardo et Petro: «Fratres, haec est vita et regula nostra, et omnium, qui voluerint nostrae societati coniungi. Ite igitur, et sicut audistis, implete [49].»
Abiit itaque dominus Bernardus, qui erat dives valde, et venditis omnibus, quae habebat, multaque pecunia congregata, pauperibus civitatis distribuit universa. Petrus etiam pro posse divinum consilium adimplevit. Distractis autem omnibus, habitum, quem paulo ante Sanctus assumpserat, postquam reliquit heremiticum habitum, ambo pariter susceperunt, et ab illa hora simul cum ipso vixerunt secundum formam sancti Evangelii a Domino illis ostensam. Et ideo beatus Franciscus dixit in testamento suo: «Ipse Dominus mihi revelavit, ut deberem vivere secundum formam sancti Evangelii.»
Cum autem, ut dictum est, dominus Bernardus bona sua pauperibus largiretur, aderat beatus Franciscus intuens virtuosam operationem Domini, et ipsum Dominum in corde suo glorificans et collaudans. Venit autem quidam sacerdos, nomine Silvester, a quo beatus Franciscus emerat lapides pro reparatione ecclesiae Sancti Damiani. Et videns totam pecuniam expendi Consilio viri Dei, cupiditatis igne succensus, dixit ad eum: «Francisce, non bene solvisti mihi pro lapidibus quos emisti a me.» Audiens avaritiae contemptor illum murmurantem iniuste, accessit ad dominum Bernardum, mittensque manum in chlamydem eius, ubi erat pecunia, cum magno fervore spiritus extrahit eam plenam denariis, et dedit presbytero murmuranti. Et iterum, secundo, implens manum pecunia, dixit illi: «Habes adhuc plenam solutionem, domine sacerdos?» Respondit: «Habeo, frater, plene ». Et laetus reversus est ad domum suam cum pecunia sic accepta. [50]
Post paucos autem dies idem sacerdos inspiratus a Domino, coepit super his, quae beatus Franciscus egerat, cogitare; et dicebat intra se: «Nonne sum miser homo, qui cum sum senex, temporalia concupisco et quaero, et hic iuvenis, pro Dei amore, despicit et abhorret?» Sequenti autem nocte vidit in somnis crucem immensam, cuius summitas coelos tangebat, et pes ejus stabat fixus in ore Francisci; ipsius latera ab una parte mundi ad alteram tendebantur. Evigilans ergo sacerdos cognovit et credidit firmiter, Franciscum esse verum amicum Dei et servum, atque Religionem, quam coeperat, esse per universum mundum protinus dilatandam. Sicque coepit Deum timere, et in domo sua poenitentiam agere. Tandem vero post modicum tempus ingressus est Ordinem iam incoecptum, in quo optime vixit et gloriose finivit.
Vir autem Dei Franciscus, duobus, ut dictum est, fratribus sociatus, cum non haberet hospitium, ubi cum eis maneret, simul cum ipsis ad quamdam pauperculam ecclesiam derelictam se transtulit, quae Sancta Maria de Portiuncula dicebatur. Et fecerunt ibi unam domunculam, in qua aliquando pariter morarentur. [51]
Post aliquot autem dies vir quidam assisinus, Aegidius nomine, venit ad eos, et cum magna reverentia et devotione, flexis genibus, rogavit virum Dei, ut eum in sua societate reciperet. Quem cum vir Dei videret fidelissimum et devotum, et quod multam gratiam consequi a Deo poterat, ut postea patuit per effectum, libenter eum recepit.
Coniuncti vero hi quatuor cum immensa laetitia et gaudio Spiritus Sancti, ad maiorem profectum se taliter diviserunt Beatus Franciscus, assumens fratrem Aegidium secum, ivit in Marchiam Anconitanam; alii vero duo in regionem aliam perrexerunt. Euntes autem in Marchiam, exultabant vehementer in Domino, sed vir sanctus, alta et clara voce laudes Domino gallice cantans, benedicebat et glorificabat Altissimi bonitatem. Tanta vero erat in eis laetitia, quasi magnum thesaurum invenissent in evangelico praedio dominae paupertatis, cuius amore temporalia velut stercora liberaliter et libenter reliquerant. [52]
Dixit autem Sanctus Franciscus ad fratrem Aegidium: «Nostra Religio similis erit piscatori, qui mittit retia sua in aquam, capiens piscium multitudinem copiosam, et parvos in aqua relinquens, magnos eligit in vasa sua. » Sicque prophetavit Ordinem dilatandum. Licet autem vir Dei nondum plene populo praedicaret, quando tamen per civitates et castella transibat, hortabatur omnes, ut amarent et timerent Deum, atque poenitentiam agerent de peccatis. Frater autem Aegidius admonebat audientes, ut ei crederent, quia eis optime consulebat. Qui vero eos audiebant, dicebant: «Qui sunt isti, et quae sunt haec verba, quae dicunt?» Erat enim tunc amor et timor Dei quasi ubique extinctus, et via poenitentiae penitus nesciebatur, imo stultitia reputabatur. Nam in tantum praevaluerat carnis illecebra, mundi cupiditas, superbia vitae, quod totus mundus in his tribus malignitatibus penitus occupatus videbatur.
Erat igitur de his viris evangelicis diversa opinio. Alii enim dicebant eos stultos, vel ebrios; alii autem asserebant, quod talia verba non ex stultitia procedebant. Unus vero de audientibus dixit: «Aut propter summam perfectionem Domino adhaeserunt, aut certe insani sunt, quia desperata videtur vita eorum, cum parco cibo utantur, et nudis pedibus ambulent atque vilissimis vestibus sint induti.» Inter haec tamen, licet quidam timorem incurrerent, visa forma sanctae conversationis eorum, nec eos adhuc aliqui sequebantur; sed muliere et iuvenculae videntes eos a longe, fugiendo pavebant, ne forte stultitia et insania ducerentur. Cumque circuissent illam provinciam, redierunt ad dictum locum Sanctae Mariae. [53]
Paucis autem diebus elapsis, venerunt ad eos tres alii fratres, vel viri, de Assisio, videlicet Sabbatinus, Moricus et Ioannes de Capella, supplicantes beato Francisco, ut eos in fratres reciperet; et ipse recepit eos humiliter et benigne. Quando autem eleemosynam per civitatem petebant, vix aliquis dabat eis, sed improperabant illis dicentes, quod res suas dimiserunt, ut [54] comederent alienas, et ideo maximam penuriam sustinebant. Eorum quoque parentes et consanguinei persequebantur illos. Aliqui de civitate deridebant ipsos tamquam insensatos et stultos; quia tempore illo nullus relinquebat sua, ut peteret eleemosynam ostiatim.
Episcopus vero civitatis Assisii, ad quem pro Consilio frequenter ibat vir Dei, benigne ipsum recipiens, dixit ei: «Dura mihi videtur, et aspera vita vestra, nihil scilicet in saeculo possidere.» Cui Sanctus ait: «Domine, si possessiones aliquas haberemus, nobis essent necessaria arma ad protectionem nostram. Nam inde oriuntur quaestiones et lites, soletque ex hoc amor Dei et proximi multipliciter impediri, et ideo nolumus in hoc saeculo possidere aliquid temporale.»
Et placuit multum Episcopo responsio viri Dei [55], qui cuncta transitoria, et praecipue pecuniam, contempsit in tantum, ut in omnibus Regulis suis commendaret potissime paupertatem, et omnes fratres sollicitos redderet de pecunia evitanda; plures enim Regulas fecit, et illas expertus est, priusquam faceret illam, quam ultimo reliquit fratribus. Unde in una ipsarum dixit in detestationem pecuniae: «Caveamus, qui reliquimus omnia, ne pro tam modico regnum coelorum perdamus; et si pecuniam in aliquo loco inveniremus, non curemus plus quam de pulvere, quem sub pedibus calcamus. »
Sanctus autem Franciscus, cum iam plenus esset gratia Spiritus Sancti, convocans ad se dictos sex fratres suos, dixit ad illos quae ventura eis erant. «Consideremus, inquit, fratres carissimi, vocationem nostram, qua [56] misericorditer vocavit nos Deus, non tantum pro nostra, sed pro multorum salute, ut eamus per mundum exhortando plus homines exemplo quam verbo, ad agendum poenitentiam de peccatis suis, et habendam memoriam mandatorum Dei [57]. Nolite timere, quia pusilli et insipientes videmini, sed secure annuntiate simpliciter poenitentiam, confidentes in Deo, qui vicit mundum, quod spiritu suo loquitur per vos, et in vobis ad exhortandum omnes, ut convertantur ad ipsum, et eius mandata observent. Invenietis autem quosdam homines fideles, et mansuetos et benignos, qui cum gaudio vos et verba vestra recipient; aliosque plures infideles, superbos et blasphemos, qui exprobrantes resistent vobis, et his, quae dicetis. Ponite ergo in cordibus vestris patienter et humiliter omnia tolerare » [58].
Cumque fratres haec audissent, timere coeperunt. Ad quos Sanctus ait: «Nolite timere, quoniam non post multum tempus, venient ad vos multi sapientes et nobiles, eruntque vobiscum praedicantes regibus et principibus, et populis multis; multi vero convertentur ad Dominum, qui per universum mundum multiplicabit suam familiam et augebit.
Et cum haec dixisset illis ac benedixisset, abierunt viri Dei devote, eius monita observantes. Cum autem inveniebant aliquam ecclesiam sive crucem, inclinabant se ad adorationem et devote dicebant: «Adoramus te, Christe, et benedicimus tibi propter omnes ecclesias, quae sunt in universo mundo, quia per sanctam crucem tuam redimisti mundum.» Credebant enim semper invenire locum Dei, ubicumque crucem vel ecclesiam invenissent.
Quicumque autem eos videbant, plurimum mirabantur, eo quod habitu et vita dissimiles erant omnibus, et quasi sylvestres homines videbantur.
Quocumque vero intrabant, civitatem scilicet vel castellum, aut villam vel domum, annunciabant pacem, confortantes omnes, ut timerent et amarent Creatorem coeli et terrae, eiusque mandata servarent. Quidam libenter eos audiebant, alii e contra deridebant, plerique eos quaestionibus fatigabant, quibusdam dicentibus: «Unde estis?» Aliis quaerentibus, quis esset Ordo ipsorum. Quibus, licet esset laboriosum tot quaestionibus respondere, simpliciter tamen confitebantur, quod erant viri poenitentiales de civitate Assisii oriundi; nondum enim Ordo eorum dicebatur Religio.
Multi vero eos deceptores, vel fatuos iudicabant, et nolebant eos recipere in domum suam, ne tamquam fures res suas furtim auferrent. Propterea in multis locis post illatas eis multas iniurias, hospitabantur in ecclesiarum porticibus vel domorum.
Eodem tempore, duo ex ipsis erant Florentiae, qui per civitatem mendicantes, hospitium non poterant invenire, venientes autem ad quamdam domum habentem porticum et in porticu clibanum, dixerunt ad invicem: «Hic poterimus hospitari.» Rogantes autem dominam domus, ut eos reciperet intra domum, et illa hoc facere recusante, dixerunt humiliter, ut saltem iuxta clibanum permitteret eos quiescere illa nocte. Hoc autem concesso per illam, venit vir eius, et dixit illi: «Quare istis ribaldis hospitium in porticu nostro contulisti?» Respondit illa, quod noluerat eos in domo recipere, sed eis concesserat extra, in porticu, iacere, ubi non poterant nisi ligna furari.
Noluit ergo vir quod daretur eis aliquod tegumentum, licet esset tunc magnum frigus, quia putabat eos esse ribaldos et fures. Illa autem nocte cum usque ad matutinum satis sobrio somno iuxta clibanum quievissent, calefacti solo calore divino et cooperti tegumento dominae paupertatis, iverunt ad viciniorem ecclesiam pro matutinali officio audiendo.
Et mane facto, ivit illa mulier ad eamdem ecclesiam, et videns ibidem fratres illos in oratione devote persistere, dixit intra se: «Si homines isti essent ribaldi et fures, ut vir meus dicebat, non sic in oratione persisterent reverenter.»
Cumque hoc cogitaret, ecce vir quidam, Guido nomine, pauperibus in ipsa ecclesia manentibus eleemosynam tribuebat; qui cum venisset ad fratres, et vellet dare cuilibet eorum pecuniam, sicut dabat aliis, recusaverunt illi pecuniam, et accipere noluerunt. At ille dixit eis: « Quare vos, cum sitis pauperes, non accipitis denarios, sicut alii?» Respondit frater Bernardus: «Verum est quod pauperes sumus; sed nobis non est gravis paupertas, sicut aliis pauperibus; nam per Dei gratiam, cuius consilium complevimus, voluntarie pauperes facti sumus. » Admirans vir ille super his et interrogans eos, si unquam aliquid possedissent, audivit ab eis, quod multa possiderant, sed amore Dei omnia dederant. Hic namque, qui sic respondit, fuit ille frater Bernardus, a beato Francisco secundus, quem sanctissimum fratrem hodie veraciter credimus; qui primo pacis et penitentiae legationem amplectens, post Sanctum Dei cucurrit, venditis omnibus, quae habebat, et erogatis pauperibus, secundum perfectionis evangelicae consilium perseverans usque in finem in sanctissima puritate.
Considerans ergo dicta mulier, quod fratres denarios noluissent, ad eos accedens, dixit, quod libenter eos reciperet intra domum suam, si vellent illuc accedere gratia hospitandi. Cui fratres humiliter responderunt: «Dominus tibi retribuat pro bona voluntate.»
Praedictus autem vir, audiens quod fratres non potuissent invenire hospitium, duxit eos in domum suam, dicens: «Ecce hospitium a Domino vobis paratum; manete in eo secundum beneplacitum vestrum.» Ac illi gratias Deo agentes, manserunt apud illum diebus aliquibus, aedificando tam exemplo quam verbo in timore Domini, ita quod postea multa pauperibus erogavit.
Licet autem sic benigne tractarentur ab ipso, apud alios tamen in tantum vilissimi habebantur, quod multi parvi et magni exprobarent, et iniuriarentur eis, auferentes quandoque etiam vestimenta quae habebant. [59]
Cumque servi Dei manerent nudi, quia secundum formam Evangelii unam tantum tunicam portabant, non repetebant ablata sibi restitui. Si qui pietate moti reddere volebant eis ablata, libenter recipiebant.
Quidam autem lutum super eos iactabant; alii vero ponentes taxillos in manibus eorum, invitabant eos si ludere volebant. Alii capientes capucia eorum a tergo, post dorsum suum sic suspensos eos portabant.
Haec et his similia faciebant illis, reputantes eos tam viles, quod audacter affligebant ipsos, sicut volebant. Insuper in fame, siti, frigore, et nuditate immensas tribulationes et angustias tollerabant.
Quae omnia constanter et patienter, ut a beato Francisco fuerant moniti, sustinentes, non tristabantur nec turbabantur, nec maledicebant inferentibus eis mala; sed, sicut viri perfecti et evangelici, et in magno lucro positi, exultabant vehementer in Domino, omne gaudium existimantes, cum in tentationes et tribulationes huiusmodi incidebant, atque iuxta verbum Evangelii pro suis persecutoribus orabant sollicite et ferventer.
Videntes igitur homines, quod fratres in suis tribulationibus exultabant, orationi et devotioni sollicite et devote instabant, non recipiebant pecuniam, nec portabant, et maximam charitatem ad invicem habebant, per quam noscebantur vere esse discipuli Domini, multi corde compuncti veniebant ad eos de offensis quas fecerant eis veniam postulantes. Ipsi vero ex corde remittebant, dicentes: « Dominus parcat vobis.» Atque eos de salute sua salubriter admonebant.
Quidam ipsos fratres rogabant, ut reciperent eos in societatem suam; et quia omnes illi sex habebant auctoritatem recipiendi ad Ordinem a beato Francisco propter paucitatem fratrum, in societatem suam aliquos receperunt, cum quibus sic receptis, statuto termino, omnes [60] ad Sanctam Mariam de Portiuncula sunt reversi. Quando autem se invicem revidebant, tanta iucunditate replebantur et gaudio, ac si nihil recordarentur eorum, quae fuerant passi ab iniquis.
Solliciti erant quotidie orare et laborare manibus suis, ut omnem otiositatem, animae inimicam, a se penitus effugarent. Surgebant in media nocte solliciti, et orabant devotissime cum immensis lacrymis et suspiriis; amore intimo se invicem diligebant, et serviebat unus alteri, ac nutriebat eum, sicut mater filium unicum ac dilectum.
Tanta charitas ardebat in eis, quod facile ipsis videbatur tradere corpora sua morti, non solum pro Christi amore, sed etiam pro salute animae, vel corporum confratrum. Unde quadam die, cum ex ipsis fratribus simul irent, invenerunt quemdam fatuum, qui coepit lapides iactare in eos. Videns ergo unus corum, lapides iactari in alterum, opposuit se statim ictibus lapidum, volens potius se percuti, quam fratrem suum, propter charitatem mutuam, qua flagrabat; sicque parati erant unus pro altero ponere vitam suam.
Erant enim in humilitate et charitate fundati et radicati in tantum, ut unus revereretur alterum quasi patrem et dominum, atque illi, qui officio praelationis vel aliqua gratis praecellebant, humiliores et viliores ceteris viderentur. Omnes se quoque totos ad obediendum praebebant, ad praecipientis voluntatem se continuo praeparantes; non discernebant inter iustum et iniustum praeceptum [61]; quia quidquid praecipiebatur, putabant esse secundum Domini voluntatem, et ideo implere praecepta erat eis facile et suave.
A carnalibus autem desideriis abstinebant, semetipsos sollicite iudicantes, atque caventes ne ullus alterum offenderet ullo modo. Et si quando contingebat ut unus alteri diceret verbum, quod posset ipsum turbare, conscientia mordebatur, quod non poterat quiescere donec dicebat culpam suam, prosternens se in terram humiliter, et pedem fratris faceret poni super os suum.
Quod si frater turbatus pedes super os alterius ponere nolebat, si erat praelatus, ille qui turbaverat alterum, praecipiebat illi, ut pedem poneret super os suum; si non erat, subditus faciebat hoc illi praecipi a praelato; sicque studebant, ut omnis rancor et malitia fugaretur ab eis, et perfecta inter ipsos semper dilectio observaretur, satagentes pro posse singulis vitiis singulas virtutes opponere, praeveniente et coadiuvante eos gratia Iesu Christi.
Nihil insuper sibi proprium vendicabant, sed libris et aliis collatis, eisdem utebantur communiter secundum regulam ab Apostolis traditam et conservatam. Cum autem in eis esset vera paupertas, erant tamen liberales et largi de omnibus sibi pro Domino collatis, libenter dantes amore ipsius omnibus petentibus, et maxime pauperibus, eleemosynas eis datas.
Quando vero ibant per viam et inveniebant pauperes, petentes aliquid ab eis amore Dei, cum non habebant aliud quo praeberent, dabant aliquam partem de vestibus suis, licet vilibus. Quandoque enim dabant capucium, dividentes ipsum pro tunica, quandoque manicam, quandoque partem aliam, dissuentes ipsam a tunica, ut Evangelii illud impleretur: «Omni petenti te tribue.»
Quadam autem die, venit quidam pauper ad ecclesiam Sanctae Mariae de Portiuncula, apud quam fratres aliquando morabantur, et eleemosynam petiit. Erat autem ibi quaedam chlamys, quam quidam habuerat frater saecularis. Cui cum dixisset beatus Franciscus, ut eam illi pauperi daret, libenter et velociter dedit ei. Statim propter reverentiam et devotionem, quam habuerat frater ille in dando chlamydem illi pauperi, visum est ei quod eleemosyna illa in coelum ascendisset, et sensit novo gaudio se perfundi.
Quando vero declinabant divites huius mundi ad eos, recipiebant eos alacriter et benigne, studentes eos revocare a malo, et ad poenitentiam provocare. Sollicite etiam petebant ne mitterentur in terras, unde erant oriundi, ut fugerent familiaritatem et conversationem consanguineorum suorum, verbumque servarent propheticum: «Extraneus factus sum fratribus mei et peregrinus filiis matris meae.»
In paupertate plurimum laetabantur, quia non concupiscebant divitias, sed omnia transitoria spernebant, quae possunt a mundi huius amatoribus concupisci; praecipue vero pecuniam, quasi pulverem pedibus conculcabant, et sicut a Francisco edocti, ipsam cum stercore asini aequali pretio et pondere ponderabant.
Gaudebant in Domino continue, non habentes inter se unde possent aliquid contristari. Quanto enim a mundo magis erant divisi, tanto magis erant Domino coniuncti, per viam crucis et semitas iustitiae incedentes, de arcta via poenitentiae et observationis evangelicae offendicula removebant, iter planum fieret et securum.
Ista sunt nomina duodecim primorum perfectorum imitatorum Christi, et observatorum perfectionis evangelicae ad litteram, super quos, tamquam super lapides, firmissimos viros et electos fundavit totam Religionem [65]. Primus fuit beatissimus frater et Pater Franciscus, dux et fundator Ordinis Fratrum Minorum, et primus Minister. Duobus annis post conversionem suam, secutus est eum frater Bernardus de Quintavalle; tertius frater Petrus; quartus frater Aegidius; quintus frater Sabbatinus; sextus frater Moricus; septimus frater Johannes de Cappella; octavus frater Philippus Longus, primus visitator Pauperum Dominarum; nonus frater Johannes de Sancto Constantio; decimus frater Barbarus; undecimus frater Bernardus de Vida; duodecimus frater Angelus Tancredi [66].
Videns autem beatus Franciscus, quod Dominus fratres suos numero et merito augmentaret, cum iam essent duodecim viri fortissimi, scientes id ipsum [67]; dixit illis undecim, ipse duodecimus, dux et pater eorum: «Video, fratres, quod Dominus congregationem nostram vult misericorditer augmentare. Euntes ergo ad matrem nostram Sanctam Romanam Ecclesiam, notificemus summo Pontifici, quae Dominus per nos facere coepit, ut de voluntate et praecepto ipsius, quod coepimus, prosequamur». Cumque placuisset aliis fratribus dictum patris, et simul cum eo iter arripuissent ad curiam, dixit eis: «Faciamus unum ex nobis ducem nostrum, et habeamus ipsum quasi vicarium Iesu Christi, ut quocumque declinare voluerit, declinemus; et quando hospitari voluerit, hospitemur». Et elegerunt fratrem Bernardum, primum post beatum Franciscum, et sicut pater dixerat, servaverunt.
Gaudentes igitur ibant, et verba Domini loquebantur, non audientes aliquid loqui, nisi quod ad laudem et gloriam Dei, et ad utilitatem animae pertinebat, et frequenter orationi vacabant. Dominus autem semper eis praeparabat hospitium, faciens illis necessaria ministrare.
Cum autem venissent Romam, et invenissent ibi episcopum civitatis Assisii, ab ipso cum ingenti gaudio sunt recepti. Nam beatum Franciscum, et omnes fratres speciali venerabatur affectu; nesciens tamen causam adventus eorum, coepit turbari [68], timens ne propriam patriam vellent deserere, in qua Dominus coepit per eos mirabilia operari; gaudebat enim vehementer, tantos viros in suo episcopatu habere, de quorum vita et moribus maxime praesumebat; sed audita causa, eorumque intellecto proposito, gavisus est valde, spondens eis ad hoc consilium et iuvamen [69].
Erat autem idem episcopus notus cuidam cardinali episcopo Sabinensi qui dicebatur dominus Ioannes de Sancto Paulo [70], vere gratia Dei plenus, diligens plurimum servos Dei. Huic praefatus episcopus patefecerat vitam beati Francisci et fratrum suorum; propterea ipse affectabat videre virum Dei, et aliquos de fratribus suis. Audiens autem quod essent in Urbe, misit pro illis et recepit eos cum magna reverentia et amore.
Paucis vero diebus morantes cum ipso, ita aedificaverunt eum sanctis sermonibus et exemplis, quod videns in opere fulgere quod de ipsis audierat, recommendavit se eorum orationibus humiliter et devote; petivit etiam de gratia speciali, quod volebat ex tunc sicut unus de fratribus reputari. Denique interrogans beatum Franciscum quare venisset, et audiens ab eo totum suum propositum et intentum, obtulit se procuratorem suum in curia.
Perrexit ergo ad curiam dictus cardinalis, et dixit domino Papae Innocentio tertio: «Inveni virum perfectissimum, qui vult secundum formam sancti Evangelii vivere, et evangelicam perfectionem in omnibus observare; per quem credo quod Dominus velit in toto mundo fideles sanctae Ecclesiae reformare.» Quod audiens dominus Papa, miratus est valde, et sic eidem cardinali imposuit ut ad se duceret beatum Franciscum.
Sequenti ergo die, vir Dei a dicto cardinali est coram Summo Pontifici praesentatus, cui totum suum propositum patefecit. Ipse vero Pontifex, cum esset discretione praecipua praeditus, votis Sancti debito modo assensit, et exhortans ipsum ac fratres suos de multis, benedixit eis, dicens: «Ite cum Domino, fratres, et sicut ipse vobis inspirare dignabitur, omnibus poenitentiam praedicate. Cum autem omnipotens Deus vos multiplicaverit numero maiori et gratia, referatis nobis, et nos plane his concedemus, ac maiora vobis securius committemus.» Volens autem dominus Papa facere ut concessa et concedenda essent secundum Dei voluntatem, priusquam Sanctus ab ipso recederet, dixit ei et sociis: «Filioli nostri, vita vestra videtur nobis nimis dura et aspera; licet enim credimus, vos esse tanti fervoris, quod de vobis non oportet dubitare, tamen considerare debemus pro illis qui secuturi sunt vos, ne haec via nimis aspera ipsis videatur.» Cumque videret eorum fidem, constantiam et anchoram spei firmissime roboratam in Christo ita ut nollent a suo fervore divertere, dixit beato Francisco: «Fili, vade et ora Deum, ut tibi revelet, si id quod quaeritis, de sua voluntate procedit, quatenus nos scientes Domini voluntatem, tuis desideriis annuamus. »
Orante itaque Sancto Dei, sicut ei suggesserat dominus Papa, locutus est ei Dominus in spiritu per similitudinem, dicens: «Quaedam mulier paupercula et formosa erat in quodam deserto, cuius pulchritudinem rex quidam magnus admirans, concupivit eam accipere in uxorem, quia poterat ex ipsa pulchros filios generare. Contracto autem et consummato matrimonio, multi filii sunt geniti et adulti, quos mater sic alloquitur dicens: Filii, nolite verecundari, quia filii regis estis. Ite ergo ad curiam eius, et ipse vobis omnia necessaria ministrabit. Cum ergo venisset ad regem, miratus est rex eorum pulchritudinem, vidensque in eis suam similitudinem, dixit illis: Cuius estis filii? Cui cum respondissent, se esse filios mulieris pauperculae in deserto morantis, rex cum magno gaudio amplexatus est eos, dicens: Nolite timere, quia filii mei estis; si enim de mensa mea nutriuntur extranei, multo magis vos qui estis mei legitimi. Mandavit itaque rex mulieri praedictae, ut omnes filios ex se conceptos ad suam curiam mitteret nutriendos». His igitur sic ostensis per visum beato Francisco oranti, intellexit vir sanctus se per illam mulierem pauperculam designari.
Et oratione completa, repraesentavit se Summo Pontifici, et exemplum quod ei Dominus ostenderat, sibi per ordinem intimavit, dixitque: «Ego sum, Domine, illa mulier paupercula, quam Dominus amans, per suam misericordiam decoravit, et ex ipsa placuit sibi filios legitimos generare. Dixit autem mihi Rex regum, quod omnes filios quos ex me generabit, nutriet, quia si nutrit extraneos, bene debet legitimos nutrire. Si enim Deus peccatoribus donat bona temporalia propter nutriendorum filiorum amorem, multo magis viris evangelicis, quibus haec debentur ex merito, largietur. »
His auditis, dominus Papa miratus est vehementer, maxime quia ante adventum beati Francisci viderat in visione quod ecclesia Sancti Ioannis Lateranensis minabatur ruinam, et quidam vir religiosus, modicus et despectus, eam sustentabat proprio dorso submisso. Evigilans vero stupefactus et territus, ut discretus et sapiens, considerabat quid sibi vellet haec visio.
Sed post paucos dies, cum venisset ad eum beatus Franciscus, et ei suum propositum revelasset, ut dictum est, petissetque ab eo confirmari sibi Regulam, quam scripserat verbis simplicibus, utens sermonibus sancti Evangelii, ad cuius perfectionem totaliter inhiabat, respiciens eum dominus Papa ita ferventem in Dei servitio, atque conferens de visione sua et de praedicto exemplo ostenso viro Dei, coepit intra se dicere: «Vere hic est ille vir religiosus et sanctus, per quem sublevabitur et sustentabitur Ecclesia Dei [71]».
Et sic amplexatus est eum, et Regulam quam scripserat, approbavit. Dedit etiam sibi licentiam praedicandi ubique poenitentiam, ac fratribus suis; ita tamen, quod qui praedicaturi erant, licentiam a beato Francisco obtinerent. Et idem postea in consistorio approbabant. His ergo concessis, beatus Franciscus gratias egit Deo, et genibus flexis promisit domino Papae obedientiam et reverentiam humiliter et devote. Alii autem fratres secundum praeceptum domini Papae [72], beato Francisco similiter obedientiam et reverentiam promiserunt.
Suscepta itaque benedictione a Summo Pontifice, et visitatis Apostolorum liminibus, datisque tonsuris [73] beato Francisco et aliis fratribus, sicut dictus Cardinalis procuraverat, volens omnes illos duodecim esse clericos, relinquens Urbem, vir Dei cum dictis fratribus in orbem profectus est, mirans valde de suo desiderio sic facile adimpleto, crescensque quotidie in spe et fiducia Salvatoris, qui sanctis revelationibus suis quae gesta fuerant ei primitus demonstrarat.
Nam antequam obtineret praedicta, quadam nocte cum se sopori dedisset, videbatur sibi quod per quandam viam incederet, iuxta quam erat arbor magnae proceritatis, pulchra, fortis et grossa. Cumque appropinquaret ad eam et stans sub ipsa, cuius celsitudinem et pulchritudinem miraretur, subito ad tantam altitudinem devenit ipse Sanctus, ut ramum arboris tangebat, eamque usque ad terram facillime inclinabat. Et revera sic actum est, cum dominus Innocentius, arbor in mundo sublimior, pulchrior et fortior, eius petitioni et voluntati se tam benignissime inclinavit.
Exinde beatus Franciscus, circuiens civitates [75] et castra, coepit ubique praedicare [76], non in persuabilibus humanae sapientiae verbis, sed in doctrina et veritate et virtute Spiritus Sancti, annuntians fiducialiter regnum Dei. Erat enim veridicus praedicator, ex auctoritate apostolica corroboratus, nullis utens adulationibus, verborumque respuens blandimenta; quia quod verbo aliis suadebat, hoc sibi prius suaserat opere, ut veritatem fidelissime loqueretur.
Mirabantur sermonum eius virtutem ac veritatem, quam non homo docuerat, etiam litterati et docti, et plurimi ipsum videre et audire, velut hominem alterius saeculi, festinabant ; proinde multi homines, nobiles et ignobiles, clerici et laici, divina inspiratione inflati, beati Francisci vestigiis adhaerere, abiectisque saecularibus curis et pompis, sub ipsius vivere disciplina.
Conversabatur adhuc Pater cum aliis in quodam loco iuxta Assisium, qui dicitur Rivus-tortus, ubi erat quoddam tugurium ab hominibus derelictum, qui locus ita erat arctus, quod ibi sedere vel quiescere vix valebant [77]. Ibi etiam saepissime pane carentes solas rapas edebant, quas hinc inde cum angustia mendicabant. Scribebat vir Dei nomina fratrum super trabes illius tugurii, ut quilibet volens quiescere, vel orare, cognosceret locum suum, et ne angustia loci, vel modicitate, rumor insolens mentis silentium perturbaret.
Quadam autem die, existentibus fratribus in dicto loco, accidit ut quidam rusticus cum suo asino veniret illuc, volens in ipso tugurio cum suo asino hospitari; et ne repelleretur a fratribus, ingrediens cum asino, dixit ad asinum suum: «Intra, quia bene faciemus huic loco.» Quod sanctus Pater verbum et intentionem cognoscens, motus est animo super eum maxime, quia ille tumultum magnum fecerat cum suo asino, inquietans omnes fratres, qui tunc silentio et orationi vacabant. Dixit ergo vir Dei ad fratres: «Scio, fratres, quod non vocavit nos Deus ad preparandum hospitium asino, et ad habendas hominum frequentationes, sed ut hominibus quandoque viam salutis praedicantes, salutaria Consilia exibentes, orationibus et gratiarum actionibus principaliter insistere debeamus ».
Reliquerunt igitur dictum tugurium ad usum pauperum leprosorum, transferentes se ad Sanctam Mariam de Portiuncula, iuxta quam in una domuncula fuerant aliquando commorati [78], priusquam ipsam ecclesiam obtinerent. Postmodum vero ab abbate Sancti Benedicti de Monte Subasio prope Assisium beatus Franciscus, voluntate et inspiratione Dei praevia, eam humiliter acquisivit, quam ipse notabiliter et affectuose recommendavit generali Ministro, et omnibus fratribus tamquam locum prae cunctis locis et ecclesiis huius saeculi dilectum a Virgine gloriosa.
Ad ipsius autem loci commendationem et affectum, multum fecit quaedam visio quam quidam frater [79] vidit adhuc existens in saeculo, quem beatus Franciscus singulari dilexit affectu, et quamdiu fuit cum ipso, familiaritatem praecipuam ostendendo eidem.
Ille ergo cupiens servire Deo, sicut postea in Religione fideliter servivit, videbat in visione omnes homines huius saeculi esse coecos, et stare genibus flexis in circuitu Sanctae Mariae de Portiuncula, iunctisque manibus, et in coelum cum facie elevatis, voce magna et lacrimabili Dominum praecabantur, ut omnes illuminare misericorditer dignaretur. Quibus sic orantibus videbatur quod splendor magnus exiret de coelo, et descendens super eos, illuminabat omnes lumine salutari. Evigilans autem ille, proposuit firmiter Deo servire; et parum post, saeculo nequam cum pompis suis penitus derelicto, intravit Religionem, ubi permansit in Dei servitio humiliter et devote.
Prae ceteris locis Ordinis, singularem zelum et praecipuum studium habuit semper, quamdiu vixit beatus Franciscus [81], in faciendo conservari omnem perfectionem vitae et conversationis in loco sacro Sanctae Mariae de Angelis, tanquam in capite et matre totius Religionis, intendens et volens ipsum locum esse formam et exemplum humilitatis et paupertatis et omnis perfectionis evangelicae cunctis locis; atque fratres ibi commorantes debere semper esse prae ceteris fratribus circumspectos et sollicitos in omnibus agendis et cavendis, quae spectant ad perfectionem observantiae regularis.
Unde quodam tempore, ad evitandum otiositatem, quae est radix omnium malorum, maxime in Religioso, ordinavit ut quolibet die [82] fratres [83] se in aliquo opere exercere, ne bonum, quod tempore orationis lucrabantur, per verba inutilia et otiosa, ad quae homo est dispositus, perderent totaliter vel in parte.
Item ordinavit et mandavit firmiter observari, quod si quis fratrum vagans, vel aliquid operans, inter fratres aliquid verbum otiosum protulerit, teneatur semel dicere Pater noster pro anima sua [84]; si autem ab aliquo fratre prius inde fuerit reprehensus, Pater noster pro anima fratris arguentis ipsum praedicto modo dicere teneatur.
Licet beatus Franciscus in omni sede terrarum regna coelorum constituta cognosceret, et in omni loco divinam gratiam electis Dei crederet posse donari, expertus tamen erat, locum Beatae Mariae de Portiuncula gratia uberiori repletum et supernorum spirituum visitatione coelitus frequentatum.
Dicebat proinde fratribus saepe: «Videte, o filii, ne unquam relinquatis hunc locum; si ab una parte repellemini foras, per aliam intrate; nam locus iste sanctus est et habitatio Christi et Virginis matris ejus. Hic, quum pauci essemus, nos augmentavit Altissimus; hic luce sapientiae suae illuminavit animas pauperum suorum; hic igne amoris sui nostras voluntates accendit; hic qui oraverit corde devoto, quod petierit obtinebit, et offendens, gravius punietur. Propterea, o filii, habete hunc locum cum reverentia et honore dignissimum, tanquam vere habitaculum Dei ab ipso et a Matre ejus singulariter praedilectum, atque ibidem toto corde vestro in voce exultationis et confessionis confitemini Deo [86]».
Quadam vice dixit beatus Franciscus [88] [fratribus] [89]: «It [Fratres], ad petendam eleemosynam, quoniam hac novissima hora fratres Minores commodati sunt mundo [90]; [et de hoc] populo ipsimet Filius Dei dicit in Evangelio: Quod uni ex Minoribus fratribus meis fecistis, mihi fecistis. Et licet de omnibus pauperibus spiritualibus Dominus hoc intellexit, praecipue tamen praedixit religionem fratrum Minorum in Ecclesia sua esse venturam [91]». [Et voluit postea] Ordo Fratrum Minorum fraternitas haec vocari [92], et sic fecit scribi in Regula [93].
Quum beatus Francisctis coepit habere fratres [95], videbatur ei quod verecundabantur ire [pro eleemosynis], unde parcens illorum verecundiae, quotidie solus ibat pro eleemosyna [96]. Consideransque quod tantum laborem solus portare non posset, et quod ipsi ad hoc idem erant vocati, licet verecundarentur hoc facere, quia nondum etiam plene cognoscebant [97], dixit eis: «Carissimi fratres et filioli mei, nolite verecundari ire pro eleemosyna, quia Dominus pro nobis se fecit pauperem in hoc mundo, cujus exemplo elegimus verissimam paupertatem. Haec est enim hereditas nostra, quam acquisivit et reliquit nobis Dominus Noster Jesus Christus, et omnibus qui suo exemplo volunt in sancta paupertate vivere. In veritate dico vobis, quod multi ex nobilioribus et sanctioribus huius saeculi venient ad istam Congregationem, et pro magno honore et gratia habebunt ire pro eleemosyna. Ite ergo confidenter et animo gaudenti pro eleemosyna cum benedictione Dei; et magis libenter et gaudenter ire pro eleemosyna debetis, quam ille qui de una nummata offerret centum denarios, quum offertis illis amorem Dei, a quibus petetis eleemosynam, dicentes: Amore Domini Dei facite nobis eleemosynam, cujus comparatione nihil est coelum et terra ».
Alio quoque tempore, beato Francisco existente apud Sanctam Mariam de Portiuncula, quidam pauper, spiritualis valde, veniebat per stratam, revertens de Assisio pro eleemosyna, et ibat alta voce laudando Deum cum magna jucunditate. Quum autem appropinquasset ecclesiae beatae Mariae, beatus Franciscus audivit eum, qui cum maximo fervore et gaudio exivit ad eum, occurrens sibi in via, et cum magna laetitia osculans humerum ejus, ubi apportabat peram cum eleemosyna. Et accepit peram de humero ejus et sic apportava ipsam in domum fratrum et coram fratribus dixit: «Sic volo quod frater meus vadat et revertatur cum eleemosyna laetus et gaudens et laudans Deum».
Post praedictum autem locum Sanctae Mariae obtentum a praefato abbate, ordinavit beatus Franciscus, quod ibi fieret Capitulum bis in anno, scilicet in Pentecoste, et in dedicatione Sancti Michaelis. In Pentecoste conveniebant omnes fratres apud Sanctam Mariam, et tractabant qualiter melius possent Regulam observare, atque constituebant fratres per diversas provincias, qui populo praedicarent, et fratres alios in suis provinciis collocarent.
Sanctus autem Franciscus faciebat admonitiones, reprehensiones et praecepta, sicut ei iuxta consilium Domini videbatur. Omnia vero, quae dicebat eis per verba, affectuose et sollicite operibus ostendebat. Venerabatur praelatos et sacerdotes sanctae Ecclesiae, atque seniores, nobiles et divites honorabat; pauperes quoque intime diligebat, eis viscerose compatiens, omnibusque se subditum exhibebat.
Cumque omnibus fratribus esset sublimior, unum tamen de fratribus secum morantibus constituebat Guardianum suum et dominum, cui, ut effugaret a se omnem occasionem superbiae, obediebat humiliter et devote. Humiliabat enim inter homines caput suum usque ad terram, ut inter sanctos et electos Dei mereretur in cospectu divino aliquando exaltari.
Admonebat sollicite fratres, ut sanctum Evangelium et Regulam, quam promiserant, firmiter observarent, et ut maxime circa divina officia et ecclesiasticas ordinationes essent reverentes et devoti, audientes devote Missam et Corpus Domini devotissime adorantes. Sacerdotes vero, qui tractant veneranda et maxima sacramenta, voluit singulariter a fratribus honorari in tantum, ut ubicumque illos invenirent, caput coram eis flectentes, oscularentur non solum manus eorum, sed etiam pedes equorum super quos equitarent, propter reverentiam potestatis ipsorum.
Admonebat etiam fratres, ut nullum hominem iudicarent, neque despicerent illos, qui delicate vivunt ac superflue induuntur; nam Deus est noster et ipsorum Dominus, potens illos ad se vocare, et vocatos iustificare. Dicebat enim, quod volebat ut fratres reverentur tales sicut fratres et dominos suos, quia fratres sunt in quantum ab uno Creatore creati; domini sunt, in quantum bonos adiuvant ab poenitentiam faciendam, eis necessaria corporis ministrando.
Hoc quoque dicens addebat: «Talis deberet esse fratrum conversatio inter gentes, ut quicumque audiret, vel videret eos, glorificaret Patrem coelestem et devote laudaret.» Magnum namque desiderium eius erat, ut tam ipse, quam fratres sui talibus operibus adundarent, pro quibus Dominus laudaretur. Et dicebat illis: « Sicut pacem annunciatis ore, sic et in cordibus vestris amplius habeatis. Nullus per vos provocetur ad iram, vel scandalum, sed omnes per mansuetudinem vestram ad pacem, benignitatem et concordiam provocentur. Nam ad hoc vocati sumus, ut vulneratos curemus, alligemus confractos, et erroneos revocemus. Multi enim videntur nobis esse membra diaboli, qui adhuc discipuli Christi erunt. »
Arguebat praeterea pius Pater fratres suos, qui nimis erant sibi ipsis austeri, vigiliis, ieiuniis et corporalibus exercitiis nimium insudantes. Quidam enim se tam graviter affligebant, ut cuncta in se carnis reprimerent incentiva, quod quilibet videbatur odire se ipsum. Quos vir Dei prohibebat, admonens eos benigne et rationabiliter reprehendens, atque ipsorum vulnera alligans vinculis praeceptorum.
Inter fratres vero, qui ad Capitulum veniebant, nullus audebat negotia saecularia recitare, sed colloquebantur de vitis sanctorum Patrum, et quomodo melius et perfectius possent invenire gratiam Domini Iesu Christi. Si qui autem de fratribus, qui ad Capitulum veniebant, aliquam tentationem, vel tribulationem habebant, audiendo beatum Franciscum loquentem ita dulciter et ferventer, eiusque videndo poenitentiam, liberabantur a tentationibus, et tribulationibus sublevabantur mirifice. Compatiens namque loquebatur eis non ut iudex, sed ut pater misericors filiis, et medicus bonus infirmis, sciens cum infirmantibus infirmari, et cum tribulatis affligi. Corripiebat nihilominus omnes delinquentes, atque contumaces et rebelles animadversione debita coercebat.
Expleto autem Capitulo, benedicebat omnibus fratribus, et ad singulas provincias singulos destinabat. Quicumque ex ipsis spiritual Dei habebat, et eloquentiam idoneam ad praedicandum, sive clericus, sive laicus esset, dabat ei licentiam praedicandi. Illi vero recipientes benedictionem illius, cum magno gaudio spiritus tamquam peregrini et advenae ibant per mundum, nihil in via portantes, nisi tantum libros in quibus possent dicere horas suas.
Ubicumque autem inveniebant sacerdotem divitem, vel pauperem, bonum, vel malum, inclinantes se humiliter, ei reverentiam faciebant. Et quando erat hora hospitandi, libentius erant cum sacerdotibus quam cum laicis huius saeculi. Quando vero apud sacerdotes hospitari non poterant, quaerebant magis spirituales et Deum timentes, apud quos possent honestius hospitari, donec per singulas civitates et castra, quae fratres visitare volebant, Dominus inspiravit aliquibus Deum timentibus, ut illis pararent hospitia, quousque pro ipsis aedificata sunt loca in urbibus et in castris.
Dedit autem illis Dominus verbum et spiritum secundum temporis opportunitatem ad proferendum verba acutissima, penetrantia corda iuvenum atque senum, qui relinquentes patrem et matrem, et omnia quae habebant, sequebantur fratres, eorum Religionis habitum assumendo. Vere tunc separationis gladius missus est in terram, dum iuvenes veniebant ad Religionem, dimittens parentes suos in fecibus peccatorum. Illos tamen, quos recipiebant ad Ordinem, ducebant ad beatum Franciscum, suscepturos ab eo Religionis habitum humiliter et devote.
Non solum autem viri sic convertebantur ad Ordinem, sed etiam mulieres, virgines et viduae, ad eorum praedicationem compunctae, secundum ipsorum consilium per civitates et castra monasteriis ordinatis, recludebant se ad poenitentiam faciendam, quibus unus ex fratribus constitutus fuit visitator et corrector earum. Similiter et viri uxorati, et mulieres maritatae, a lege matrimonii discedere non valentes, de fratrum salubri Consilio se in domibus propriis artiori poenitentiae committebant. Et sic per beatum Franciscum Sanctae Trinitatis cultorem perfectum. Dei Ecclesia in tribus Ordinibus renovatur, sicut trium ecclesiarum praecedens reparatio figurabat, quorum Ordinum quilibet tempore suo fuit a summo Pontifice confirmatus.
Pater sanctissimus [101] dicebat [fratribus suis]: «Servus Dei, in comedendo et bibendo et dormiendo et alias necessitates corporis sumendo, debet cum discretione suo corpori satisfacere, ita quod frater corpus non valeat murmurare dicens: Non possum stare erectus et insistere orationi, nec in tribulationibus mentis laetari, nec alia bona opera operari, quia non satisfacis indigentiae meae. Si enim servus Dei cum discretione et satis bono et honesto modo suo corpori satisfaceret, et frater corpus vellet esse negligens et pigrum et somnolentum in oratione, vigiliis et bonis operibus, tunc deberet ipsum castigare tamquam malum et pigrum jumentum, quia vult comedere et non vult lucrari et onus portare. Si vero propter inopiam et paupertatem, frater corpus necessitates suas in sanitate et infirmitate habere non posset, dum humiliter et honeste petierit a fratre vel praelato suo amore Dei, et sibi non datur, sustineat amore Dei patienter, qui etiam sustinuit, qui eum consolaretur quaesivit et non invenit. Et haec necessitas cum patientia pro martyrio sibi a Domino reputabitur Et quia fecit quod suum est, id est petiit humiliter suam necessitatem, excusatur a peccato [102] etiam si corpus inde gravius infirmaretur.»
Verus amicus et imitator Christi omnia quae mundi sunt perfecte despiciens, super omnia exsecrabatur pecuniam, ad fugiendum ipsam, tanquam diabolum, fratres suos verbo et exemplo induxit. Haec enim solertia data erat fratribus, ut stercus et pecuniam uno amoris pretio ponderarent Accidit ergo quadam die ut secularis quidam ecclesiam Beatae Mariae de Portiuncula oraturus intraret, et oblationis causa pecuniam poneret infra crucem, quam illo recedente, frater quidam simpliciter manu contingens, projecit eam in fenestram. Quum autem dictum fuisset hoc beato Francisco; frater ille, deprehensum se videns, statim recurrit ad veniam, et humo prostratus se obtulit ad verbera.
Eum de pecunia tacta durissime increpavit, iussitque eum ore proprio levare pecuniam de fenestra et extra sepem loci portare et ponere eam ore proprio super stercus asini. Quod et frater gratanter fecit; et repleti sunt omnes videntes et audientes timore maximo, et ex tunc magis contempserunt pecuniam stercori asini comparatam, atque novis exemplis quotidie animabantur ad ipsam penitus contemnendam.
Docebat fratres beatissimus Pater in libris testimonium Dei [105] quaerere, non pretium, aedificationes, non pulchritudines; paucos haberi voluit et in communi, eosque ad fratrum necessitatem esse paratos. In stratis et lectis ita abundabat copiosa paupertas, ut qui super paleam haberet panniculos semisanos, pro matalaciis reputaret.
Docebat insuper Fratres suos habitacula paupercula facere et casellas ligneas, non lapideas, easque vili scemate construi et aedificari volebat; et non solum domorum arrogantiam odiebat, verum etiam utensilia multa vel exquisita plurimum perhorrebat. Nihil in mensis vel in vasis quod mundanum videretur et quo mundi recordaretur amabat, ut omnia paupertatem clamarent, omnia peregrinationem et exilium decantarent.
Tepidos, nulli se negotio familiariter et humiliter applicantes, dicebat evomendos esse cito de ore Domini: nullus coram eo otiosus poterat comparere, quin statim ipsum mordaci dente corriperet. Siquidem ipse, omnis perfectionis exemplar, manibus suis humiliter laborabat, nil permittens effluere de optimo temporis dono.
Dicebat enim: «Volo omnes fratres meos laborare et exercitari humiliter in operibus bonis, ut minus simus hominibus onerosi et ne cor aut lingua in otio evagetur; qui vero nihil sciunt, operari addiscant».
Lucrum vero et mercedem de labore, non laborantis arbitrio, sed Guardiani vel familiae arbitrio committendum esse dicebat.
Dolebat multum beatus Franciscus si, virtute neglecta, quaeretur scientia inflativa, maxime si non in ea vocatione quisque persisteret, in qua vocatus a principio fuerit. Dicebat enim: «Fratres mei, qui scientiae curiositate ducuntur, in die tribulationis invenient manus suas vacuas. Ideo vellem eos magis roborari virtutibus, ut quum tempus tribulationis venerit, secum haberent in angustia Dominum; nam et ventura est tribulatio, quia libri ad nihilum utiles in fenestris et latebris projicientur».
Non hoc dicebat quod lectio Sacrae Scripturae sibi displiceret, [108] sed ut a superflua cura discendi retraheret universos. Volebat enim potius ipsos esse caritate bonos quam scientiae curiositate sciolos.
Praeodorabat etiam tempora non longe ventura in quibus jam praesciebat scientiam inflativam debere esse occasionem ruinae; unde quemdam sociorum aliquando praedicationum studio nimis intentum, post mortem suam apparens ei, reprehendit [109] atque prohibuit, jussitque illi ut studeret viam humilitatis et simplicitatis incedere.
Dicebat Pater sanctissimus fratribus suis: «Primo verbo praeceptum implete, nec expectetis iterare quod dicitur vobis; nihil enim impossibilitatis causemini, sive judicetis, esse in praecepto; quia et si supra vires ego vobis mandarem, sancta obedientia viribus non carebit».
Quadam autem vice, sedens cum sociis, beatus Franciscus tale emisit suspirium: «Vix aliquis Religiosus est in mundo qui bene obediat praelato suo!»
Statim socii dixerunt ei: «Dic nobis, Pater, quae est perfecta et summa obedientia?» At ille respondens, verum et perfectum obedientem sub figura corporis mortui sic descripsit: «Tolle corpus examine et ubi placuerit tibi pone ipsum. Videbis illud non repugnare motum, non mutare situm, non reclamare dimissum. Quod si in cathedra exaltatur, non alta sed ima respicit. Hic autem verus obediens est, qui cur moveatur non iudicat, ubi locetur non curat, ut transmutetur non instat. Promotus ad officium, solitam tenet humilitatem, dum plus honoratur, plus reputat se indignum».
Pure et simpliciter, injunctas et non postulatas, sacras obedientias nominabat. Summam vero obedientiam et in qua nihil habent caro et sanguis, illam esse credebat veram qua divina inspiratione inter infideles itur, sive ob proximorum lucrum vel martyrii desiderium; hanc vero petere judicabat Deo multum esse acceptam.
In eremitorio [114] Sartiani [115] quidam frater [116] dixit [117] [alteri fratri]; « Unde venis, frater?» At ille ait: «Venio de cella [118] fratris Francisci [119].» Quem videns beatus Franciscus, dixit illi [120]: «Ex quo dixisti ipsam esse meam, alius stabit deinceps ibi, et non ego» [121]. Et iterum dicebat: «Dominus [noster Deus], quando stetit in [122] [deserto] ubi oravit [123] et ieiunavit XL diebus et XL noctibus, non fecit sibi fieri cellam nec domum, sed in saxo montis permansit [124]».
In primordio Religionis, [126] erat inter eos quidam frater qui parum orabat et non laborabat, pro eleemosyna ire nolebat, et bene comedebat. Considerans haec beatus Franciscus cognovit per Spiritum Sanctum quod erat carnalis homo, et ait illi: «Vade viam tuam, frater musca, quoniam vis comedere laborem fratrurn tuorum, et esse otiosus in opere Dei, sicut apis otiosus et sterilis, qui non lucratur et non laborat et comedit laborem et lucrum honorum apum ». Et sic ivit viam suam, et quia carnalis erat, extra religionem [127].
Quum beatus Franciscus causa praedicationis ivisset ad quemdam locum, [129] accidit ut [130] quidam pauper [131] veniret ad eum. Cui multum compatiens, coepit dicere socio suo de paupertate et infirmitate ipsius, et ait illi socius ejus: «Frater, verum est quod iste satis pauper videtur; sed forte in tota provincia non est aliquis voluntate ditior illo».
Et statim reprehensus dure a Beato Francisco, [132] dixit ei: « Vade et exue tunicam tuam et projice te nudum ad pedes pauperis, et dices ei quomodo peccasti in ipso, detrahendo sibi». Et ait illi beatus Franciscus: «Quomodo peccasti in illo, imo in Christo? Quum vides pauperem, debes considerare illum in cujus nomine venit, scilicet Christum, qui nostram paupertatem [133] assumpsit».
Ebrius amore et compassione Christi, beatus Franciscus [135]; nam dulcissima melodia spiritus intra se ipsum ebulliens, frequenter exterius gallice dabat sonum; et vena divini susurrii, quam auris ejus suscipiebat furtive, gallicum erumpebat in jubilum.
Lignum quandoque colligebat de terra, ipsumque sinistro brachio superponens, aliud lignum per modum arcus in manu dextera trahebat super illud, quasi super viellam vel aliud instrumentum, atque gestus ad hoc idoneos faciens, gallice cantabat de Domino Jesu Christo. Terminabatur denique tota haec tripudiatio in lacrymas, et in compassionem passionis Christi hic jubilus solvebatur. [Et] [136] eorum quae tenebat in manibus oblitus, suspendebatur ad coelum.
Quadam vice [beatus Franciscus] reprehendit unum de sociis, qui tristis facie apparebat. Et ait illi: «Cur exterius ostendis dolorem et tristitiam de tuis offensis? Inter te et Deum habeas hanc tristitiam, et ora ipsum ut per misericordiam suam pareat tibi, et reddat animae tuae laetitiam salutaris sui, qua per peccati meritum est privata. Coram me autem et aliis studeas habere semper laetitiam, nam servo Dei non convenit [138] estendere tristitiam et faciem tribulatam ».
Accidit ut quadam nocte, quiescientibus omnibus fratribus [141], exclamaret unus de fratribus dicens: «Morior [142] fame!»
Et exurgens beatus Franciscus [143] statim parari fecit mensam, et sicut homo plenus caritate et discretione comedit cum illo, ne verecundaretur comedere solus; et de voluntate ipsius omnes alii fratres pariter comederunt. [144]
Et post comestionem dixit beatus Franciscus ceteris fratribus: «Carissimi, dico vobis quod unusquisque consideret naturam suam; quia licet aliquis vestrum sustentari valeat pauciori cibo quam alter, volo tamen quod ille qui indiget maiori cibo, non teneatur illum imitari in hoc, sed naturam suam considerans, tribuat corpori suo necessitatem suam, ut sufficiat servire spiritui. Sicut enim a superfluitate comestionis, quae obest corpori et animae, tenemur nobis cavere, ita etiam a nimia abstinentia; imo magis, quoniam Dominus misericordiam vult et non sacrificium». Et ait: «Carissimi fratres, hoc quod feci, videlicet quod propter caritatem fratris mei comedimus pariter cum eo, ne verecundaretur solus comedere, magis necessitas et caritas me coegit facere ».
Alio tempore beatus Franciscus [147] infirmum quemdam comedendarum uvarum desiderium inesse sciebat [148] [et pro verecundia non petebat]. Quem considerans beatus Franciscus, pietate motus [149], duxit illum in vineam quamdam [150], et sedens iuxta vitem cum illo fratre, coepit comedere de uvis, ne ipse frater verecumdaretur comedere solus [151].
Non verecundabatur beatus Franciscus per loca publica civitatum pro fratre infirmo carnes acquirere; monebat tamen languidos patienter ferre defectus et non consurgere in scandalum quando non crateis plene satisfactum; unde in prima Regula fecit scribi sic: «Rogo fratres meos, ut in suis infirmitatibus non irascantur vel conturbentur contra Deum vel contra fratres, nec multum sollicite postulent medicinas nec nimis desiderent liberare carnem cito morituram, quae est animae inimica; sed de omnibus gratias agant et quales vult eos Deus esse, tales esse desiderent; quos enim Dominus ad vitam praeordinavit aeternam, flagellorum et infirmitatum stimulis erudit, sicut ipse ait: «Ego quos amo, arguo et castigo.
Quum semel obviasset cuidam pauperculo homini, considerans paupertatem ejus, dixit socio suo: «Magnam verecundiam intulit nobis paupertas istius et multum reprehendit paupertatem nostram; nam maxima verecundia est mihi, quum invenio aliquem pauperiorem me, quum sanctam paupertatem elegerim pro mea domina et pro meis deliciis [154] et divitiis spiritualibus et corporalibus, et vox ista insonuerit toti mundo, scilicet quod professus sum paupertatem coram Deo et hominibus ».
Quum semel reverteretur de Senis, pauperem quemdam obvium habuit; et ait socio suo: «Oportet ut reddamus mantellum pauperculo cuius est; mutuo enim accepimus, donec pauperiorem nobis inveniremus ». Socius autem considerans pii Patris necessitatem, pertinaciter obsistebat, ne provideret alteri, se neglecto. Cui dixit sanctus Franciscus: «Ego nolo esse fur; nam pro furto nobis imputaretur, si non daremus ipsum magis egenti ». Sicque Pater pius mantellum pauperi condonavit.
Apud Collem comitatus Perusii beatus Franciscus recepit quemdam pauperem quem prius noverat in saeculo, dixitque ad eum: « Frater, qualiter te habes?» At ille irato animo coepit contra dominum suum maledicta proferre, dicens: «Gratia domini mei, cui Dominus maledicat, non possum me habere nisi male, eo quod abstulit mihi omnia bona mea ».
Videns autem beatus Franciscus ipsum in odio mortali persistere, miseratus animam ejus, ait illi: «Frater, indulgeas domino tuo amore Dei, ut liberes animam tuam, et possibile est quod ipse ablata tibi restituat, alioquin res tuas perdidisti et animam tuam perdes». Et ille dixit: «Non possum penitus indulgere, nisi prius quae abstulerat reddat mihi».Tunc beatus Franciscus dixit: «Ecce, do tibi hunc mantellum et praecor te ut indulgeas domino tuo amore Domini Dei». Et statim dulcoratum est cor ejus, ac beneficio provocatus remisit injurias domino suo.
Quum appropinquaret tempus Capituli, dixit beatus Franciscus socio suo: «Non videtur mihi quod sim frater Minor, nisi essem in statu quem dicam tibi. Praelatus existens fratrum, [158] praedico, commoneo Fratres [159]. Finita ergo praedicatione ponatur quod omnes clament adversum me: Nolumus te regnare super nos, non enim eloquens es sicut decet et es nimis simplex et idiota [160]. Et sic ejiciunt me cum vituperio et opprobrio. Non igitur videtur mihi quod sim frater Minor, si eodem modo non gaudeo quando me vilipendunt et cum verecundia ejiciunt, nolentes ut sim praelatus eorum. »
Convocavit semel beatus Franciscus multos fratres et ait illis: «Rogavi Dominum ut mihi dignaretur ostendere quando sum servus ejus et quando non ; nam nihil aliud vellem quam existere servus ejus. Ipse autem benignissimus Dominus sua dignatione respondit mihi: Servum meum veraciter te esse cognosce quum sancta cogitas, loqueris et operaris.
« Ideo vocavi vos fratres et hoc vobis insinuavi ut coram vobis possim verecundari, quando videbitis me deficere in omnibus his vel in aliquo praedictorum ».
Licet per multos annos fuisset afflictus infirmitatibus supradictis, erat tamen in tantum devotus et reverens ad orationem et ad divinum officium, quod tempore quo orabat vel horas canonicas persolvebat, nunquam muro vel parieti adhaerebat; stabat enim semper erectus et cum nudo capite, aliquando vero super genua, maxime quia pro majori parte diei et noctis orationi vacabat; imo, quando ibat per mundum, pedes semper figebat gradum quum volebat dicere horas; si vero equitabat propter infirmitatem, semper descendebat ad dicendum officium.
Unde quodam tempore pluebat fortiter valde, et ipse propter infirmitatem et necessitatem maximam equitabat. Quum jam totus esset balneatus, descendit de equo, quando voluit dicere horas, et cum tanto fervore devotionis et reverentiae dixit officium sic stando in via et pluendo continue super ipsum, ac si fuisset in ecclesia vel in cella. Et ait socio suo: «Si cum pace et quiete corpus vult comedere cibum suum qui cum ipso corpore fit esca vermium, cum quanta quiete et pace, cum quanta reverentia et devotione debet anima recipere cibum qui est ipse Deus».
Tu es sanctus, Dominus et Deus; Tu es Deus Deorum, qui solus facis mirabilia. Tu es fortis; Tu es magnus ; Tu es altissimus ; Tu es omnipotens; Tu es pater sanctus, rex coeli et terrae; Tu es trinus et unus, [rex regum]; Tu es bonum, omne bonum, summum bonum, Dominus Deus, [unus] et verus [165]. Tu es amor et charitas [166]; Tu es sapientia; Tu es humilitas; Tu es patientia; Tu es pulchritudo; Tu es securitas; Tu es quietas; Tu es gaudium; Tu es spes nostra [167] et letitia [168]; Tu es justitia et temperantia [169]; Tu es fortitudo et prudentia [170]; Tu es divitia nostra ad sufficientiam; Tu es mansuetudo; Tu es defensor [171]; [Tu es custos et protector; Tu es custos], refugium et virtus; Tu es fides, spes et charitas nostra; Tu es magna dulcedo nostra; Tu es bonitas infinita, magnus et admirabilis, Dominus Deus omnipotens, pius et misericors et salvator [172].
Omnipotens [173], juste et misericors Deus, da nobis miseris propter temetipsum facere quod scimus te velle; et semper velle quod tibi placet: et interius mundari et illuminari, ut [174] igne Sancti Spiritus accensi, possimus sequi vestigia tui dilectissimi Filii Domini nostri Jesu Christi, et ad te Altissimum sola tua gratia pervenire, qui in Trinitate perfecta et Unitate simplici vivis et regnas et gloriaris Deus omnipotens in saecula saeculorum. Amen.
Perfectus [177] et amator observantiae sancti Evangelii beatus Franciscus communem professionem Regulae nostrae, quae non est aliud quam perfecta Evangelii observantia, ardentissime zelabat, et eos qui sunt et erunt veri zelatores ipsius, singulari benedictione dotavit.
Hanc enim professionem nostram suis imitatoribus dicebat esse librum vitae, spem salutis, arrham gloriae, medullam Evangelii, viam crucis, statum perfectionis, clavem Paradisi et pactum aeterni foederis. Hanc volebat haberi ab omnibus et sciri, et volebat fratres in collocutionibus contra tedium, de ipsa saepius conferre et in memoriam praestiti juramenti cum interiori homine de ipsa saepius fabulari.
Docuit etiam semper eam prae oculis portari in commemorationem et memoriam vitae agendae et debitae observantiae regularis, et quod plus est, voluit et docuit fratres debere mori cum ipsa.
Hujus ergo sancti documenti et instituti beatissimi Patris non immemor quidam frater laicus, quem ad chorum martyrum indubitanter credimus esse assumptum, dum esset inter infideles ob zelum martyrii, et a Sarracenis tandem ad martyrium duceretur, cum magno fervore ambabus manibus Regulam tenens, genibus humiliter flexis, dixit socio suo: «De omnibus quae contra istam Regulam feci, frater carissime, coram oculis divinae majestatis et coram te culpabilem me confiteor».
Successit huic brevi confessioni gladius quo vitam finiens, coronam martyrii est adeptus. Hic itaque juvenculus intraverat Ordinem ut jejunium Regulae vix ferre posset, quum tamen sic puerulus loricam portavit ad carnem. Felix puer qui feliciter incoepit et feliciter consummavit.
Affirmabat sanctus Franciscus fratres Minores hoc novissimo tempore a Domino missos, ut peccatorum obvolutis caligine exempla vitae monstrarent. Suavissimis dicebat se repleri odoribus et unguenti pretiosi virtute liniri, quum sanctorum fratrum qui erant per orbem dispersi, audiebat magnalia.
Accidit, quadam die, fratrem quemdam coram uno viro de insula Cipri in fratrem alium jactare verba injuriae. Qui quum cerneret ex hoc fratrem suum aliquantulum perturbatum, statim in suimet vindictam accensus, assumpsit stercus asini et ori proprio dentibus conterendum immisit dicens: «Stercus mascito, lingua, quae in fratrem meum iracundiae venenum effudit!» Aspiciens autem haec vir ille stupore attonitus, valde aedificatus abscessit, atque ex tunc se et omnia sua voluntati fratrum exposuit.
Hoc itaque ex more fratres omnes servabant, ut si quis eorum alii verbum injuriae vel turbationis intulisset, statim protinus in terram prostratus, pedem fratris turbati osculabatur et humiliter veniam postulabat. Exsultabat sanctus Pater in talibus quum filios suos audiebat ex se ipsis sanctitatis exempla educere, atque benedictionibus omni acceptione dignissimis illos fratres accumulabat qui verbo vel opere ad Christi amorem inducerent peccatores; nam in animarum zelo, quo ipse erat perfecte repletus, volebat filios suos sibi vera similitudine respondere.
1. De paupertate spiritus.— Beati pauperes spiritu, quoniam ipsorum est regnum coelorum. Multi sunt, qui orationibus et offitiis insistentes, multas abstinentias et afflictiones in suis corporibus faciunt; sed de solo [182] verbo, quod videtur [183] esse iniuriam suorum corporum, vel de aliqua re, quae sibi auferretur, [184] scandalizantur statim et [185] perturbantur. Hi non sunt pauperes spiritu, quia qui vere pauper est spiritu, se ipsum odit, et eos diligit qui eum percutiunt in maxillam.
2. De pace.— Beati pacifici, quoniam filii Dei vocabuntur. Illi sunt vere pacifici, qui de omnibus, quae in hoc seculo patiuntur propter amorem Domini Nostri Jesu Christi, in animo et corpore pacem servant.
3. De munditia cordis. — Beati mundo corde, quoniam ipsum Deum videbunt. Vere mundo corde sunt qui terrena despiciunt, coelestia quaerunt, et semper adorare et videre Dominum Deum vivum et verum mundi corde et animo non desistunt.
4. De humili servo Dei. [186] — Beatus ille servus, qui non magis se exaltat de bono, quod Dominus dicit et operatur per ipsum, quam quod dicit et operatur per alium. Peccat [187] homo, qui magis vult recipere a proximo suo, quam non [188] vult dare de se Domino Deo.
5. De compassione proximi. — Beatus homo, qui sustinet proximum suum secundum suam fragilitatem, in eo quod vellet sustineri ab ipso, si in consimili casu esset.
Beatus servus, qui omnia sua [189] bona reddit [190] Domino Deo; quia qui sibi aliquid retinuerit, abscondit in se [191] pecuniam domini Dei sui, et quod putabat habere, auferetur ab eo.
6. De humili servo Dei. — Beatus servus, qui non tenet se meliorem quando magnificatur et exaltatur ab hominibus, sicuti quando tenetur vilis, simplex et despectus; quia quantum est homo coram Deo, tantum est, et non plus. Vae illi Religioso, qui ab aliis positus est in alto, et per suam voluntatem non vult descendere. Et beatus ille servus qui non per suam voluntatem ponitur in alto, et semper desiderat subesse pedibus aliorum.
7. De bono, et vano Religioso. — Beatus ille Religiosus, qui non habet jocunditatem et laetitiam nisi in sanctissimis eloquiis et operibus Domini, et cum his perducit homines ad amorem Dei cum [192] gaudio et laetitia. [193] Vae illi religioso, qui delectat [194] se in verbis otiosis et inanibus, [195] et cum his perducit homines ad risum.
8. De inani et loquaci Religioso. — Beatus ille servus, qui non loquitur sub spe [196] mercedis, omnia sua non manifestat, et non est velox ad loquendum, sed sapienter providet quae debet loqui et respondere. Vae illi Religioso, qui bona, quae Dominus sibi [197] ostendit, non retinet in corde suo, et aliis non ostendit per operationem; sed sub spe [198] mercedis magis hominibus verbis cupit ostendere. Ipse [199] recipit mercedem suam, et audientes parum fructum reportant.
9. De correctione. — Beatus servus, qui disciplinam, accusationem et reprehensionem ita patienter ab aliquo sustineret, [200] sicut a semetipso. Beatus servus, qui reprehensus [201] benigne acquiescit, verecunde obtemperat, humiliter confitetur, et libenter satisfacit. Beatus servus, qui non est velox ad se excusandum, et humiliter sustinet verecundiam et reprehensionem de peccato, ubi non commisit culpam. [202] Beatus servus, qui ita inventus est humilis inter subditos suos, sicut quando esset inter [203] dominos suos. Beatus servus, qui semper permanet [204] sub virga contritionis. [205] Fidelis servus et prudens est, qui in omnibus suis offensis non tardat interius puniri [206] per correctionem, et exterius per confessionem et operis satisfactionem.
10. De vera dilectione. — Beatus servus, qui tantum diligit fratrem suum quando est infirmus, quod non potest ei satis facere, quantum quando est sanus, qui potest ei satisfacere.
Beatus servus, [207] qui tantum diligeret et timeret [208] fratrem suum cum esset [209] longe ab ipso, sicut quando esset [210] cum eo, et non diceret de eo [211] aliquid post ipsum, quod cum cantate non posset dicere coram ipso.
11. Ut servi Dei honorent clericos. — Beatus servus Dei, [212] qui portat fidem in clericis, qui vivunt [213] secundum formam sanctae Ecclesiae Romanae; et vae illis, qui ipsos despiciunt. Licet enim sint peccatores, tamen nullus debet eos judicare, quia ipse solus Dominus reservat sibi ipsos [214] ad judicandum. Nam quanto est maior [215] administratio eorum, quam habent de sanctissimo Corpore et [216] Sanguine Domini Nostri Iesu Christi, quod ipsi recipiunt, et ipsi soli aliis ministrant, tantum plus [217] peccatum habent qui peccant in ipsis, quam in omnibus aliis hominibus istius mundi.
Ubi caritas et [219] sapientia, ibi nec timor, nec ignorantia. [220] Ubi est paupertas cum laetitia, ibi nec cupiditas, nec avaritia. Ubi est quies et meditatio, ibi neque [221] sollicitudo, neque [222] vagatio. Ubi est timor Domini ad atrium suum custodiendum, ibi inimicus non potest habere locum ad ingrediendum. Ubi est misericordia et discretio, ibi nec superfluitas, nec induratio.
Quum vero ivisset ad quamdam ecclesiam unius villae civitatis Assisii, [226] statim exivit rumor de ipso per totam villam; videbatur enim libenter ab illis hominibus et libentius audiebatur. Ut autem audivit hoc quidam rusticus mirae simplicitatis qui arabat in agro suo, Johannes nomine, statim ivit ad ipsum. [227] Et ait illi: «Volo, quod me fratrem efficias, quoniam ex multo tempore Deo servire cupio» [228].
Beatus Franciscus, considerans ejus fervorem, exultavit in Domino [229]. Dixit autem ei: «Frater, si vis esse de vita et de societate nostra, oportet quod expropries te de omnibus tuis [230] et des ea pauperibus [231]».
Quo audito, statim ivit ad agrum, ubi dimiserat boves, et solvit illos et duxit unum coram beato Francisco et dixit «Frater, tot annis servivi patri meo et omnibus de domo mea; et licet sit parva haec portio hereditatis meae, volo hunc bovem recipere pro parte mea et ipsum dare pauperibus, sicut tibi melius videbitur». Subridet Sanctus [232]: videntes autem [eum] parentes ejus et fratres sui qui erant adhuc parvi, [233] coeperunt omnes [234] tam fortiter lacrymari et tam dolorosas voces cum planctu emittere [235]. Ait illis beatus Franciscus: « En reddo vobis bovem, aufero fratrem » [236].
Et induit eum pannis Religionis, et ducebat ipsum secum humiliter pro socio suo. Erat enim ille tantae simplicitatis, quod ad omnia quae faciebat beatus Franciscus, credebat se teneri.
Unde quando beatus Franciscus stabat in aliqua ecclesia vel in aliquo loco ad orandum, et iste volebat eum videre, ut omnibus actibus et gestibus ejus se penitus conformaret. Itaque si beatus Franciscus flectebat genua vel levabat manus ad coelum, vel sputabat, vel suspirabat, et ipse omnia similiter faciebat. Quum autem perpendisset hoc beatus Franciscus coepit ipsum de hujusmodi simplicitatibus cum magna laetitia reprehendere. Cui ille respondit: «Frater, ego promisi facere omnia quae tu facis, et ideo oportet me tibi in omnibus conformari».
Et de hoc mirabatur et laetabatur mirabiliter beatus Franciscus, videns ipsum in tanta puritate et simplicitate.
Ipse vero postea coepit in tantum proficere quod beatus Franciscus et aliis fratres omnes de ipsius perfectione plurimum mirabantur, et post modicum tempus mortuus est in illo sancto profectu virtutum. Unde postea beatus Franciscus cum multa laetitia mentis et corporis inter fratres narrabat de ejus conversatione, nominando ipsum non fratrem sed sanctum Johannem.
Cum staret beatus Franciscus apud Sanctam Mariam de Portiuncula, fuit sibi de nocte revelatum a Domino, quatenus ad summum Pontificem, dominum Honorium, qui pro tempore illo erat Perusii, accederet pro indulgentia impetranda, pro eadem ecclesia Sanctae Mariae de Portiuncula tunc reparata per ipsum. Qui de mane consurgens, vocavit fratrem Masseum de Marignano, socium suum, cum quo simul erat; et coram dicto Honorio se praesentavit, et dixit: «Sancte Pater, nuper ad honorem Virginis Mariae reparavi vobis unam ecclesiam; supplico Sanctitati Vestrae, quod ponatis ibi indulgentiam, absque oblationibus: [238] oportet, quod ipsam inereatur, manum supponendo adiutatricem». Et Dominus Papa dixit: [239] «Sed indica mihi quot annos vis, et quanto de indulgentia ponam ibi?» Cui Sanctus Franciscus respondit: «Pater Sancte, placeat Sanctitati Vestrae non dare annos, sed animas». Et Dominus Papa dixit [240]: «Vis animas?» Beatus [241] Franciscus respondit: «Sancte Pater [242], volo, si Vestrae placet Sanctitati, quod quicumque venerit ad istam ecclesiam, confessus et contritus et, sicut expedit, per sacerdotem absolutus, absolvatur a poena et a culpa [243] in coelo et in terra, a die baptismatis usque ad diem et horam introitus ecclesiae supradictae». Dominus Papa respondit: «Multum est quod petis, Francisce, nec est consuetudo sanctae romanae Curiae, [244] talem indulgentiam exhibere». Beatus Franciscus respondit «Domine, quod peto non est ex parte mea, sed ex parte illius peto qui misit me, Dominus Jesus Christus». Tunc Dominus Papa, statim intulit, ter dicens: «Placet mihi, quod habeas». Domini [245] Cardinales, qui aderant, dixerunt: «Vide, Domine, quod si talem indulgentiam ibi datis, ultramarinam destruetis [246]». Tunc Papa respondit [247]: «Dedimus et concessimus sibi eam, nec possumus, nec expedit, illud destruere quod factum est; sed modificemus eam, ut tantum ad diem naturalem se extendat». Tunc Papa vocavit beatum Franciscum et dixit ei: «Ecce nunc concedimus, quod quicumque venerit et intraverit dictam ecclesiam bene confessus et contritus, sit absolutus a poena et culpa. Et hoc valere volumus singulis annis, in perpetuum, tantum per diem naturalem, a vesperis primis, usque ad vesperas diei sequentis». Tunc beatus Franciscus, inclinato capite, egrediebatur de palatio. Tunc Dominus Papa [248] dixit: «O simplex, quo vadis, quid portas de ista indulgentia?» Cui sanctus Franciscus [249]: «Sancte Pater, sufficit mihi verbum vestrum: si opus Dei est, ipse opus suum manifestabit [250]».
In urbe Roma, quum illa duo clara luminaria orbis, videlicet beatus Franciscus et beatus Dominicus, essent simul coram domino Ostiensi, qui postea fuit summus pontifex, atque vicissim eructarent de Deo melliflua, dixit illis tandem dominus Ostiensis: «In Ecclesia primitiva pastores et praelati erant pauperes et homines, caritate, non cupiditate, ferventes. Cur ergo non facimus de vestris fratribus episcopos et praelatos, qui documento et exemplo omnibus aliis praevalerent?»
Fit inter Sanctos de respondendo humilis et devota contentio, non quidem praecipientibus, sed deferentibus sibi invicem, ac se cogentibus ad respondendum. Sed tandem vicit humilitas Francisci ne prius responderet, vicit et Dominicus ut prius, respondendo humiliter, obediret.
Respondens ergo beatus Dominicus dixit: «Domine, gradu bono sublimati sunt fratres mei, si hoc cognoscere volunt; et pro posse meo nunquam permittam ut aliquod assequantur speculum dignitatis».
Tunc beatus Franciscus, inclinans se coram dicto domino dixit: «Domine, Minores ideo vocati sunt fratres mei, ut maiores fieri non praesumant; docet eorum vocatio ipsos in plano subsistere et humilitatis Christi vestigia imitari, ut per hoc tandem in respectione sanctorum plus aliis exaltentur. Si enim vultis quod faciant fructum in Ecclesia Dei, tenete illos et conservate in statu vocationis eorum, ac ipsos si ad alta conscenderint ad plana rejicite violenter, et ad praelationem aliquam illos ascendere nunquam permittatis ».
Haec fuerunt Sanctorum responsa, quibus finitis, de utriusque responsionibus aedificatus valde dominus Ostiensis, immensas gratias Deo egit.
Discedentibus autem ambobus simul, rogavit beatus Dominicus beatum Franciscum, ut dignaretur sibi dare cordam qua cingebatur. Recusavit beatus Franciscus ex humilitate, sicut ille ex caritate poscebat. Vicit tamen felix postulantis devotio, et cordam beati Francisci per violentiam caritatis acceptam, ipse beatus Dominicus sub tunica cinxit, et ex tunc devote, portavit.
Tandem alter posuit manus suas inter manus alterius, et alter alteri se mutua recommendatione dulcissime commendavit; dixitque sanctus Dominicus sancto Francisco: «Vellem, frater Francisce, unam Religionem fieri tuam et meam et nos in Ecclesia vivere pari forma». Demum, quum se ab invicem separabant, dixit beatus Dominicus pluribus qui adstabant: «In veritate dico vobis, quod hunc sanctum virum Franciscum omnes Religiosi deberent imitari; tanta est sanctitatis ejus perfectio».
Quodam tempore, quum beatus Franciscus visitasset dominum Ostiensem in hora comestionis, quasi furtive ivit pro eleemosynis ostiatim, et quum reversus fuisset, posuit super mensam frusta nigri panis [255] coram cardinali. Et verecundatus fuit inde aliquantulum cardinalis, maxime propter convivas noviter invitatos. Beatus Franciscus accepit de eleemosynis suis et cuilibet militi misit. Qui omnes cum magna laetitia et devotione accipientes, et alii comedebant et alii reponebant propter ejus devotionem.
Post comestionem, intravit cameram suam, ducens secum beatum Franciscum, et elevans brachia sua, amplexatus est beatum Franciscum cum nimio gaudio et exultatione, dicens ei: « Quare, frater mi simplicissime, fecisti mihi hodie verecundiam, ut veniens ad domum meam, quae est domus fratrum tuorum, ires pro eleemosynis?».
Respondit ei beatus Franciscus: «Imo, domine, exhibui vobis maximum honorem, [256] dum maiorem dominum honoravi, ea maxime quia mendicitas voluntaria est. Imo volo hoc habere et tenere secundum Deum pro maxima nobilitate et dignitate regali, atque honore illius, qui quum esset dives venit pauper. Unde pro maiore consolatione habeo quando sedeo ad mensam pauperculam quae parvis eleemosynis occupatur [257], quam quum sedeo ad vestram mensam preparatam de diversis ferculis abundanter».
Et de hujusmodi collatione verborum beati Francisci cardinalis fuit valde aedificatus, et ait illi: «Fili mi, quod bonum est in oculis tuis, facias, quoniam Deus tecum est ».
Rogatus quandoque a domino Leone, cardinali Sanctae Crucis, ut secum in urbe paululum moraretur, turrem quamdam remotam elegit [260], ubi tamquam in eremitorio [261] moraretur. [262] Quumque ivisset illuc beatus Franciscus cum socio suo, in prima nocte, quando [263] post orationem Deo fusam [264], volebat ibi dormire, venerunt daemones et ipsum fortiter verberaverunt [265], quasi seminecem relinqu[er]unt [266]. Et advocans socium suum [267], sub alia testudine dormientem [268], dixit ei: «Volo quod maneas iuxta me, quia hic timeo stare solus [269]; verberaverunt me daemones» [270]. Tremebat beatus Franciscus sicut homo qui patitur febrem; unde per totam noctem vigilaverunt ambo. Interim dicebat beatus Franciscus socio suo [271]: «Daemones sunt castaldi Domini nostri [272]; [quos] mittit ad puniendum illum qui peccavit [273]. Signum autem amplioris est gratiae, [274] [quod] in hac vita nihil in eis relinquit inultum. Ego vero per misericordiam Dei non cognosco me in aliquo offendisse, quod per confessionem et satisfactionem non emendaverim. Immo per misericordiam suam hoc donum contulit mihi Deus, quod de omnibus, quibus piacere vel displicere sibi valeo, in oratione claram cognitionem recipio. Sed potest esse quod per castaldos suos nunc me castigaverit [275], quia non bonam speciem aliis praefert mansio mea in curia magnatorum [276]. Fratres [mei] qui morantur [277] in pauperculis domibus, quum audierint quod manco apud dominum cardinalem, poterunt habere occasionem murmurandi adversum me, dicentes: Nos sustinemus tot adversa, et ipse habet consolationes suas. Ego autem teneor semper illis dare bonum exemplum [278]».
Descendit ergo beatus Franciscus summo mane de turri, et ivit ad dominum cardinalem, narrans ei omnia quae contulerat cum socio suo [279].
Appropinquante Capitulo generali, quod fiebat omni anno apud Sanctam Mariam de Portiuncula, considerans populus Assisii quod fratres quotidie multiplicabantur, et [282] habito Consilio suo, in paucis diebus, cum festinatione et devotione maxima fecerunt ibi magnam domum ex lapidibus et calce constructam, sine consensu beati Francisci et ipso absente. Quumque rediret beatus Franciscus de quadam provincia et venisset illuc ad Capitulum, miratus est valde de illa domo ibidem constructa, et timens ne, occasione illius domus, alii fratres in locis in quibus morabantur et moraturi erant, facerent similiter [283], ascendit super tectum domus illius et praecepit fratribus ut ascenderent, et simul cum ipsis fratribus coepit projicere in terram lascas ex quibus erat cooperta domus illa, volens illam usque ad fundamenta destruere. Quidam autem milites Assisii, qui erant ibi ad custodiam loci [284], videntes quod beatus Franciscus cum aliis fratribus volebat dissipare domum illam, statim iverunt ad eum et dixerunt ei: «Frater, haec domus est de communitate Assisii [285]». Audiens haec beatus Franciscus, dixit illis: «Ergo si vestra est, nolo tangere eam [286]».
Venerabilis autem pater dominus Ioannes de Sancto Paulo cardinalis praedictus, qui beato Francisco consilium et protectionem saepius impendebat, vitam et actus ipsius sancti, atque fratrum suorum, omnibus aliis cardinalibus commendabat; quorum mentes sunt commotae ad diligendum virum Dei cum suis fratribus in tantum, quod unusquisque eorum habere desiderabat in curia de ipsis fratribus, non pro aliquo servitio recipiendo ab ipsis, sed propter sanctitatem fratrum et devotionem qua fervebant ad eos.
Defuncto vero eo domino Ioanne de Sancto Paulo, inspiravit uni Dominus ex cardinalibus, nomine Hugolino, tunc Hostiensi Episcopo, ut beatum Franciscum, et fratres eius intime diligeret, protegeret et foveret; qui revera0 ferventissime se habuit circa eos, ac si esset omnium pater; immo plus quam patris carnalis dilectio ad carnales filios se naturaliter extendat, amor huiusmodi spiritualiter efferbuit ad virum Dei cum suis fratribus diligendum in Domino et fovendum; cuius famam gloriosam vir Dei audiens, quia famosus erat inter coeteros cardinales, accessit ad eum cum fratribus suis. Ille autem cum gaudio suscipiens ipsos, ait eis: «Offero me ipsum vobis auxilium et consilium, atque protectionem paratus impendere secundum vestrum beneplacitum, et volo quod propter Deum me recommendatum in vestris orationibus habeatis».
Tunc beatus Franciscus gratias Deo agens, dixit eidem domino cardinali: «Libenter volo, domine, vos habere in patrem et protectorem nostrae Religionis; et volo quod omnes fratres vos habeant semper in suis orationibus recommendatum». Postea rogavit eum beatus Franciscus, ut in Pentecoste dignaretur fratrum Capitulo interesse; qui statim benigne assensit, atque ex tunc interfuit corum Capitulo omni anno.
Quando vero ad Capitulum veniebat, exibant processionaliter obviam ei omnes fratres in Capitulo congregati. Me autem, venientibus fratribus, descendebat de equo, et ibat pedes cum eis usque ad ecclesiam Sanctae Mariae, eisque postea faciebat sermonem, et celebrabat Missam, in qua vir Dei Franciscus Evangelium decantabat.
Expletis itaque undecim annis ab incoeptione Religionis, et multiplicatis numero et merito fratribus, electi fuerunt Ministri, et missi cum aliquot fratribus quasi per universas mundi provincias, in quibus fides catholica colitur et servatur. Qui recipiebantur in quibusdam provinciis, sed non permittebantur habitacula construere. De quibusdam vero expellebantur, ne forte essent homines infideles; quia licet praefatus dominus Innocentius tertius Ordinem et Regulam approbasset ipsorum, non tamen hoc suis litteris confirmavit; et propterea fratres a clericis et laicis tribulationes plurimas sunt perpessi. Unde ex hoc compulsi sunt fratres fugere de diversis provinciis, ac sic angustiati et afflicti, nec non et a latronibus expoliati et verberati, ad beatum Franciscum cum magna amaritudine sunt reversi.
Hoc enim passi erant quasi in omnibus ultramontanis partibus, ut in Alemannia, Hungaria, et pluribus aliis. Quod cum notificatum fuisset dicto domino cardinali, vocavit ad se beatum Franciscum, et duxit eum ad dominum Papam Honorium, domino Innocentio iam defuncto, et aliam Regulam a beato Francisco, Christo docente, compositam, fecit per eumdem dominum Honorium cum bulla pendente [289] solemniter confirmari [290]. In qua Regula prolongatus est terminus Capituli propter vitandum laborem fratrum, qui in remotis partibus commorantur.
Poposcit autem beatus Franciscus a dicto domino Papa Honorio unum de cardinalibus Romanae Ecclesiae, quasi patrem sui Ordinis, videlicet praefatum dominum Hostiensem, ad quem fratres possent recurrere pro suis negotiis. Viderat enim beatus Franciscus quamdam visionem, quae ipsum poterat induxisse ad petendum cardinalem, et ad recommendandum Ordinem Romanae Ecclesiae. Viderat namque gallinam quamdam parvam et nigram habentem crura pennata cum [291] pedibus in modum columbae domesticae, quae tot pullos habebat quod non poterat eas sub alis propriis congregare, sed ibant in circuitu gallinae exterius remanentes.
Evigilans autem a somno, coepit cogitare de huiusmodi visione; statimque per Spiritum Sanctum cognovit, se per illam gallinam singulariter designari. Et ait: «Ego sum illa gallina, statura pusillus, nigerque naturaliter [292], qui debeo esse simplex ut columba, et affectibus, pennis virtutum, volare ad coelum. Mihi autem Dominus per misericordiam suam dedit filios multos, quos protegere mea virtute non potero. Unde oportet ut eos Sanctae Ecclesiae recommendem, quae sub umbra alarum suarum eos protegat et gubernet.
Elapsis autem paucis annis post visionem praedictam, venit Roman, et visitavit dominum Hostiensem, qui imposuit sancto Francisco, ut sequenti die mane iret secum ad curiam, quia volebat quod ipse coram domino Papae et cardinalibus praedicaret, atque suam Religionem devote et affectuosissime commendaret. Licet autem beatus Franciscus se excusaret de hoc, dicens se esse simplicem idiotam, oportuit tamen ipsum ire cum illo ad curiam.
Cumque beatus Franciscus se coram domino Papa et cardinalibus praesentasset, visus est ab eis ingenti gaudio; et surgens praedicavit eis, sicut fuerat sola Sancti Spiritus unctione praemonitus. Finita vero praedicatione, recommendavit Religionem suam domino Papae et cardinalibus universis. De predicatione autem aedificati fuerunt quam plurimum dominus Papa et domini cardinales, eorumque viscera ad Religionis amorem affectuosius sunt commota.
Postea dixit beatus Franciscus summo Pontifici: «Domine, compatior vobis super sollicitudinem et laborem continuum, quo vos oportet pro Dei Ecclesia vigilare; multumque enim verecundor quod pro nobis fratribus Minoribus tantam curam et sollicitudinem habeatis. Cum enim multi nobiles et divites, ac Religiosi quamplurimi ad vos intrare non possunt, magnus timor et verecundia debet esse nobis, qui sumus magis pauperes et despecti ceteris Religiosis, non solum ingredi ad vos, sed etiam stare ante ostium vestrum, et praesumere pulsare tabernaculum virtutis christianorum. Propterea Sanctitati Vestrae supplico humiliter et devote, quatenus hunc dominum Hostiensem nobis dignemini pro patre concedere, ut ad eum tempore necessitatis possint fratres recurrere, salva semper vestrae praeminentiae dignitate ».
Ei placuit haec petitio domino Papae, concessitque beato Francisco praefatum dominum Hostiensem, instituens ipsum super Religionem suam dignissimum protectorem. Qui habito domini Papae mandato, revera sicut bonus protector ad defendendum fratres manum extendit, scribens multis praelatis, qui persecutiones intulerant fratribus, ne ulterius essent eis contrarii, sed potius ad praedicandum et habitandum in suis provinciis consilium et auxilium eis darent, tamquam bonis et sanctis Religiosis, auctoritate Sedis Apostolicae approbatis. Similiter et alii quamplures cardinales ad idem suas litteras transmiserunt.
In sequenti ergo Capitulo [293], data licentia Ministris a beato Francisco recipiendi fratres ad Ordinem, misit eos ad supradictas provincias, portantes litteras cardinalium cum Regula bulla apostolica confirmata. Quae omnia praedicti praelati videntes, et exhibita a fratribus testimonia cognoscentes, aedificare, habitare et praedicare in suis provinciis liberaliter concesserunt. Sic itaque morantibus et praedicantibus fratribus in illis provinciis, multi videntes eorum humilem et sanctam conversationem, atque audientes eorum verba dulcissima, moventia et inflammantia mentes ad amorem Dei et ad poenitentiam faciendam, venerunt ad ipsos, et sanctae Religionis habitum ferventer et humiliter susceperunt.
Videns autem beatus Franciscus fidem et dilectionem, quam habebat ad fratres dictus dominus Hostiensis, ipsum cum intimis cordis affectuosissime diligebat. Et quoniam revelatione Dei praevia, sciebat eum futurum summum Pontificem, semper ei hoc praenuntiabat in litteris, quas scribebat eidem, vocans ipsum Patrem totius mundi; sic enim scribebat sibi: «Venerabili in Christo Patri totius mundi, etc. [294]»
Post modicum ergo tempus, mortuo domino Honorio Papa III, ipse dominus Hostiensis electus est in Summum Pontificem, vocatus Gregorius IX, qui tam fratrum, quam aliorum Religiosorum, et maxime pauperum Christi usque in finem vitae suae extitit benefactor praecipuus et defensor; unde non immerito creditur, ipsum esse sanctorum collegio sociatum.
Dominus Ostiensis, [296] quum venisset ad Capitulum fratrum ad Sanctam Mariam de Portiuncula, [297] ut videret dormitorium fratrum, cum multis militibus et clericis, et videns quod fratres jacebant in terra et nihil habebant subtus nisi modicum de platea et quasdam culcitras pernunculas [298], coepit fortiter lacrymari coram omnibus, dicens: «Ecce hic dormiunt fratres, nos vero miseri tot superfluitatibus utimur! Quid ergo erit de nobis?». Unde ipse et omnes alii erant valde aedificati [299].
De Verona rediens, transiens autem per Bononiam, audivit domum fratrum noviter ibi esse constructam. Qui statim ut audivit quod domus illa diceretur esse fratrum, gressum vertit et de civitate exivit, atque mandavit districte quod omnes fratres exirent festinanter et ibi nullatenus habitarent. Exierunt autem omnes fratres, ita ut etiam infirmi non remanerent ibidem, sed cum aliis sunt ejecti, donec dominus Hugo Ostiensis episcopus et legatus in Lombardia, praedictam domum esse suam publice praedicavit. Et frater existens infirmus, qui de ea domo tunc fuit ejectus, testimonium perhibet de hiis et scripsit hoc.
Quum coepisset intelligere quod aliqui fratres dabant malum exemplum, tactus nimio dolore cordis intrinsecus, quadam vice in oratione dixit illi Dominus: «Dic mihi, homuncio, quare tantum contristaris? Elegi te simplicem et idiotam, ut scire valeas tam tu quam alii, quoniam ut opera quae operor in te, ipsi in se debeant operari. Ego vigilabo super gregem meum, et posui te ut signaculum ipsis. [302]. Unde scias quia tantum diligo ipsos, [quod] si quis fratrum reversus ad vomitum morietur extra Religionem, alterum mittam in Religionem, et si non esset natus, faciam ipsum nasci. Et ponatur quod in tota Religione non manerent nisi tres fratres, adhuc ipsa erit Religio mea et ipsam in perpetuum non relinquam ».
Et his auditis, mansit ejus animus mirabiliter consolatus.
Ad servandam sanctae humilitatis virtutem, paucis annis elapsis post conversionem suam, in quodam Capitulo coram fratribus resignavit officium praelationis, dicens: «Amodo mortuus sum vobis; sed ecce frater Petrus Cathanii, cui ego et vos omnes obediamus». Et prosternens se in terra coram omnibus, obedientiam et reverentiam promisit eidem.
Flebant ergo omnes fratres et dolor nimius altos gemitus extorquebat, quum scilicet videbant se quodam modo orphanos fieri tanto patre. Surgens autem beatus Pater et elevatis oculis in coelum et junctis manibus dixit: «Domine, recommendo tibi familiam quam mihi hactenus commisisti, et nunc propter infirmitates quas nosti, dulcissime Domine, curam ipsius habere non valens, eam recommendo ministris. Qui teneantur in die judicii coram te, Domine, reddere rationem, si quis propter eorum negligentiam vel malum exemplum seu asperam correctionem perierit ».
Permansit ergo tunc subditus usque ad mortem, humilius se habens in omnibus quam aliquis aliorum.
[306] Quaedam mulier vetula et paupercula, quae habebat duos filios in Religione, venit ad locum Portiunculae [307], petens eleemosynam a beato Francisco.
Statim beatus Franciscus dixit fratri Petro Cathanii, qui erat tunc generalis Minister: «Possumusne habere aliquid quod demus illi matri nostrae?». Dicebat enim matrem alicujus fratris esse suam matrem et omnium fratrum. Respondit ei frater Petrus: «In domo nihil est quod possumus ei dare [308]; habemus solummodo unum Testamentum, in quo legimus lectiones ad matutinum» [309].
Dixit ergo illi beatus Franciscus: «Da matri nostrae [novum] Testamentum, quod plus placebit Domino [310] quam si in ipso legeremus». Et sic dedit illi [311] primum Testamentum, quod in Ordine fuit [312] .
Quodam autem tempore quum de quadam sua infirmitate maxima [314] gravatus, aliquantulum pullorum carnium comedidisset, resumptis utcumque corporis viribus, intravit Assisii civitatem. Cumque pervenisset ad portam civitatis, praecipit cuidam fratri, qui cum eo erat [315], ut cum corda ligata ad collum eius traheret ipsum [316] per totam civitatem quasi latronem, voce praeconis clamans et dicens: «Ecce glutonem, qui impinguatus est carnibus gallinarum, vobis ignorantibus». Accurrebant proinde multi ad tam ingens spectaculum [317], et coeperunt quasi omnes plangere super ipsum prae nimia pietate et compassione, et accusabant seipsos dicentes: «Quid faciemus nos miseri, qui toto tempore vitae nostrae viximus et continue vivimus secundum desiderium carnis?» [318]. Sicque compuncti corde, ad melioris vitae statutum tanto provocabantur exemplo [319].
Fuit quidam frater, honestae et sanctae conversationis exterioris, qui die noctuque videbatur sollicitus circa orationem et silentium, sic quod sacerdoti confiteretur solis signis quibusdam et non verbis. Et aliquando, audiendo verba bona, interius et exterius mirabiliter laetabatur. Ita quod ex hoc ad devotionem fratres alios attrahebat. Accidit ut beatus Franciscus veniret ad locum ubi ille manebat. Qui cum audisset a fratribus conversationem illius, dixit eis [321]: «Sinite, fratres, nec mihi in eo diabolica figmenta laudate [322]; sciatis, in veritate, quod diabolica tentatio est [323] et deceptio fraudolenta. Firmum mihi hoc est, quia confiteri non vult». Dure acceperunt hoc fratres, praecipue Vicarius sancti [324], qui coepit illum commendare coram beato Francisco [dicens]: «Mihi videtur quasi incredibile hoc esse de homine, qui habet tot signa et opera sanctitatis». Et dixit ei beatus Franciscus: «Proba ipsum, dicens illi fratri: Frater volo penitus, quod bis vel semel ad minus confitearis [325]; quod si non fecerit, sciatis vera esse quae dixi.» Assumit eum seorsum Vicarius et confessionem iniungit. Respuit ille, imponensque digitum ori suo [326], ducens caput [327], innuit [328] per signa quod nullatenus hoc faceret amore silentii [329]. Obticuerunt fratres, timentes scandalum viri sancti [330]. Et non post multos dies egressus est Ordinem frater et rediit ad saeculum [331], et poenitentia simul et vita privatus est [332].
Quum iret per civitatem Assisii, quaedam vetula paupercula petiit sibi eleemosynam, et ipse statim dedit ei mantellum quem habebat ad dorsum, et statim sine mora confessus est coram illis qui sequebantur eum, quod habuit inde vanam gloriam.
Et tot alia exempla hiis similia vidimus et audivimus de summa humilitate ipsius, nos qui cum eo fuimus conversati, quod nec verbis nec litteris possumus explicare. In hoc autem praecipuum et summum studium habuit beatus Franciscus, ut non esset hypocrita coram Deo.
Fratri laico volenti habere Psalterium, ab eo licentiam postulanti, cinerem pro Psalterio obtulit.
Quodam tempore obviaverunt ei duo fratres francigenae [337]. magnae sanctitatis [338], qui quum habuisscnt de ipso magnam consolationem [339] [et] letitiam [340], post dulces affectus et suaves affatus [341], finaliter petierunt ei tunicam suam. Ipse autem statim exuit se tunicam et dedit eis, manens nudus.
Unus autem ex illis fratribus exuit se tunicam suam et dedit ei similiter [342].
Alia vice venit quidam pauper ad locum, ubi erat beatus Franciscus et petiit aliquam petiam panni [344]. [Ipse] cum nihil haberet, [345] tulit cultellum et sedens in loco secreto, coepit tollere quamdam petiam tunicae suae, volens dare ipsam illi pauperi occulte [346].
Volens in humilitate perfecta et subjectione persistere, [348] Guardianum singularem expetiit, quem specialiter coleret [349]; dixitque Fratri Petro Cathanii, cui pridem obedientiam promiserat: «Rogo te, propter Deum [350], ut committas vicem tuam super me uni ex sociis meis, cui obediam vice tua [351]; scio [352] bonum obedientiae [353], quod non transeat sine lucro, qui alterius iugo colla submiserit». Admissa igitur sua instantia [354], ex tunc usque ad mortem [355] subditus ubique permansit, Guardiano proprio semper reverenter obtemperans [356]. Imo quadam vice dixit sociis suis: « Hanc gratiam inter alias contulit mihi Dominus, quod ita diligenter obedirem novitio qui hodie intraret Religionem si esset mihi assignatus pro Guardiano, sicut illi qui est primus et antiquus in vita et Religione. Subditus enim considerare debet praelatum suum non ut hominem, sed ut Deum [357], pro cujus amore subditus est eidem ».
Tempore quodam [360], quum in quodam eremitorio praedicaret magno populo, in primo verbo praedicationis dixit illis: «Vos venistis ad me cum magna devotione, credentes me esse sanctum hominem; sed Deo et vobis confiteor me in hac quadragesima comedisse cibaria cum lardo condita [361]». Sic voluptati imputavit, quad infirmitati concesserat [362].
Quum itaque propter infirmitatem splenis et stomachi frigiditatem, unus de sociis, qui erat Guardianus, vellet consuere sub tunica ipsius aliquantulum de pelle vulpis juxta splenem et stomachum, maxime quia tunc erat magnum frigus, respondit ei beatus Franciscus: «Si vis ut habeam sub tunica pellem vulpis, facias mihi poni de foris super tunicam de illa pelle unum frustum, ut omnes homines per hoc cognoscant, quod habeo etiam interius pellem vulpis».
Et ita fecit sibi fieri [363].
Quodam tempore, ivit beatus Franciscus ad ecclesiam [365] quamdam longe ab habitatione [366] [et derelictam.] Dixit ergo beatus Franciscus beato Pacifico: «Revertere ad Hospitale leprosorum, quia volo hac nocte solus hic manere, et cras summo mane revertaris ad me».
Quum autem remansisset solus ibi [367], et persisteret in orationes longas et devotissimas [368], voluit quiescere et dormire; sed non potuit. Spiritus autem ejus coepit timere ac taedere [369], corpore vero contremere. Sentiebat contra se [370] diabolicas suggestiones [371], et supra tectuni catervas daemonum cum strepitu [372], et statim exivit de ecclesia et signavit se dicens: «Ex parte Dei omnipotentis dico vobis, daemones, ut exerceatis circa corpus meum quiquid datum fuit vobis a Domino Jesu Christo, quoniam sum paratus ad omnia sustinenda. Otium enim major inimicus quem habeo sit corpus meum, vindicabitis me de adversario meo et pessimo inimico».
Et statim suggestiones illae penitus cessaverunt [373].
Mane autem facto, reversus est ad eum frater Pacificus. Beatus Franciscus tunc stabat coram altari in oratione. Et frater Pacificus expectavit ipsum extra chorum, orans similiter coram crucifixo. Et quum coepisset orare, elevatus est et raptus in coelum [376], et vidit in coelo multas sedes, inter quas vidit unam eminentiorem aliis atque prae omnibus gloriosam, fulgentem atque ornatam omni lapide pretioso. Et admirans pulchritudinem ejus, coepit intra se cogitare cujus esset illa sedes. Et statim audivit vocem dicentem sibi: «Haec sedes fuit Luciferi, et loco illius sedebit in ea Franciscus humilis».
Et quum ad seipsum rediisset, statim exivit foras ad eum beatus Franciscus, ad cujus pedes statim cecidit ille frater in modum crucis brachiis cancellatis, et considerans eum quasi jam in coelo in illa sede manentem, dixit ei: «Pater, indulgeas mihi et roga Dominum ut misereatur mei et peccata mea indulgeat mihi». Extendens autem manum beatus Franciscus, elevavit ipsum, et cognovit statim quod aliquid in oratione vidisset. Tandem recedentibus inde [377], beato Francisco coepit loqui sibi verba [378], et dixit ei: «Quid credis de te ipso, frater?» Respondit beatus Franciscus et ait illi: «Mihi videtur quod sim magis peccator quam aliquis qui sit in toto mundo». Et statim dictum fuit animae fratris Pacifici: « In hoc potes cognoscere veram fuisse visionem, quam vidisti; quoniam sicut Lucifer propter superbiam suam de illa sede fuit ejectus, sic Franciscus propter humilitatem suam merebitur exaltari et sedere in ea».
Multoties audivimus eum dicentem: «Si locutus fuero imperatori, supplicando et suadendo dicam sibi, ut faciat legem specialem [et] compellere homines ad projiciendum de frumento et aliis granis per vias extra civitates et castra, ut [380] aviculae, praecipue sorores alaudae [381], habeant ad comedendum in tantae solemnitatis die, et [hoc] ob reverentiam filii Dei [382]. Pauperculam Virginem non sine lacrimis recolebat» quae [383] tali nocte Maria inter bovem et asinum in praesepio reclinavit [384].
«Dominus te custodiat. [Dico ad te, sicut possum, de anima tua]. Patientiam in omnibus operibus tuis, mi frater, tibi commendo, in tantum, quod quicumque tibi impedimentum fecerit, sive [fratres], sive alii, etiamsi te verberent, omnia debes habere pro gratia; et ita velis et non aliud. Et dilige eos qui ista fecerunt tibi; et non velis aliud de eis nisi quantum Dominus dederit tibi. Et in hoc dilige eos, ut velis quod sint meliores christiani. In hoc volo cognoscere si tu diligis Dominum, et me servum suum et tuum, si feceris istud; videlicet quod non sit aliquis frater in mundo qui peccaverit, quantumcumque potuerit peccare, quod postquam viderit oculos tuos, numquam recedat sine misericordia tua. Et si non quaereret, tunc quaeras ab eo si vult misericordiam. Et si ille millies appareret postea coram oculis tuis, dilige eum plusquam me, ad hoc ut trahas eos ad bonum et semper miserearis talibus. Et istud denunties Guardianis quando poteris, quod per te sic firmus es facere. Et omnes Fratres qui scirent eum peccasse, non faciant verecundiam ei, nec detractionem, sed magis misericordiam habeant circa ipsum, et teneant privatum peccatum fratris tui, quia non est sanis medicus, sed male habentibus. Si quis fratrum, istigante inimico, mortaliter pecaverit, per obedientiam teneatur recurrere ad Guardianum suum; et Guardianus similiter per obedientiam teneatur eum mittere Custodi; ipse vero Custos misericorditer provideat ei, sicut ipse vellet providere sibi in consimili casu. Et isti penitus non habeant potestatem iniungendi aliam poenitentiam, nisi illam: Vade, et noli amplius peccare. Ista fac, et vale ».
Cum ipse beatus Pater et frater Helias, tempore quodam apud Fulgineum morarentur [388], [Frater Helias dixit illi se habuisse visionem], quod non deberet vivere nisi duobus annis, antequam illam visionem videret [389]. [Subito tunc beatus Franciscus] quibusdam Fratribus merito sibi valde dilectis, commiserat curam sui [390]. Et perductus est ad locum Alvernae [391].
Quum esset beatus Franciscus apud eremitorium de prope Reate propter infirmitatem oculorum, visitavit eum quadam die medicus oculorum.
Dixit beatus Franciscus uni de sociis suis: «Ite et date medico optime comedere». Respondit ei socius ejus, dicens: «Pater, cum verecundia dicimus quia tantum pauperes sumus modo, quod verecundamur invitare ipsum nunc ad manducandum».
Dixit ad socios suos beatus Franciscus: «Nolite facere me amplius dicere». Et ait medicus [393]: «Et ego, fratres carissimi, penuriam vestram delitias reputabo» [394].
Iverunt ergo fratres et paraverunt mensam, [idest] modicum panis et vini et parum de oleribus quae fecerant pro seipsis. Et quum coepissent, ecce pulsatum fuit ostium loci; surgens autem unus ex fratribus, ivit et aperuit ostium; et ecce aderat quaedam mulier, apportans [395] canistrum [396] magnum plenum pulchro pane et piscibus et pastillis gammarorum [397] et uvis quasi recentibus [398].
Quibus visis, fratres et medicus mirati et gavisi sunt valde; et ait medicus ad fratres: a Fratres mei, nec vos sicut debetis, nec nos cognoscimus istius hominis sanctitatem!» [399].
Manente ipso apud Senas, venit ad eum quidam doctor sacrae theologiae de Ordine Praedicatorum, vir utique humilis et spiritualis valde. Quum ipse cum beato Francisco de verbis Domini simul aliquamdiu contulissent, interrogavit eum magister de illo verbo Ezechielis: «Si non annuntiaveris impio impietatem suam, animam ejus de manu tua requiram». Dixit enim; «Multos, bone Pater, ego cognosco in peccato mortali, quibus non annuntio impietatem eorum; numquid de manu mea ipsorum animae requirentur?».
Cui beatus Franciscus humiliter dixit, se esse idiotam, et ideo magis expedire sibi doceri ab eo, quam super Scripturae sententiam respondere. Tunc ille humilis magister adjecit: «Frater, licet ab aliquibus sapientibus hujus verbi expositionem audiverim, tamen libenter super hoc vestrum perciperem intellectum». Dixit ergo beatus Franciscus: «Si verbum debeat generaliter intelligi, ego taliter accipio ipsum, quod servus Dei sic debet vita et sanctitate in seipso ardere vel fulgere, ut luce exempli et lingua sanctae conversationis omnes impios reprehendat. Sic, inquam, splendor ejus et odor famae ipsius annuntiabit omnibus iniquitates eorum ».
Plurimum itaque doctor ille aedificatus, recedens dixit sociis beati Francisci: «Fratres mei, theologia hujus viri, puritate et contemplatione subnixa, est aquila volans, nostra vero scientia ventre graditur super terram ».
Quum esset [beatus Franciscus] apud Senas [403], jaceret infirmus et plus solito videretur aggravata manus Domini super eum [404], frater Helias citissime cucurrit ad eum [45] quum apud Fulginium [ob] visionem videret [406] tempus propinquae mortis instare [407], et eum Assisium fecit deportali [408].
Altissime, omnipotens, bone Domine, tuae sunt laudes, gloria, honor et omnis benedictio; tibi soli referendae sunt, et nullus homo dignus est te nominare.
Lauderis, Domine Deus meus, propter omnes creaturas tuas, et specialiter propter honorabilem fratrem nostrum Solem, qui diescere facit et nos illuminat per lucem: pulcher est et radians, et magni splendoris, et tui, Domine, symbolum praefert.
Laudetur Dominus meus, propter sororem Lunam et Stellas, quas in coelo creavit claras et bellas.
Laudetur Dominus meus, propter fratrem Ventum, Aerem, Nubes, Serenitatem, et propter omnia tempora, per quae omnibus creaturis ministrat alimentum.
Laudetur Dominus meus, propter sororem Aquam, quae est multum utilis, humilis, praetiosa et casta.
Laudetur Dominus meus, propter fratrem Ignem, per quem noctem illuminat; ille roseus est, rutilus, invictus et acer.
Laudetur Dominus meus, propter nostram matrem Terram, quae nos sustentat et alit, et producit varios fructus et vani coloris flores et erbas.
Lauderis, mi Domine, propter illos qui pro tuo amore offensas dimittunt et patienter sustinent tribulationem et infirmitatem.
Beati illi qui in pace sustinebunt, quia a te, Altissime, coronabuntur.
Lauderis, mi Domine, propter sororem nostram Mortem, quam nullus vivens potest evadere.
Vae illis qui moriuntur in peccato mortali; beati illi qui in hora mortis suae invenirent se conformes tuae sanctissimae voluntati; mors enim secunda non poterit eis nocere.
Laudate et benedicite Dominum meum, gratificamini et servite illi omnes Creaturae cum magna humilitate.
Quum esset in loco Sanctae Mariae de Angelis ultima infirmitate, qua Sanctus mortuus est, quadam die vocavit socios suos dicens: «Vos scitis qualiter domina Jacoba de Septem Soliis mihi et nostrae Religioni fuit et est fidelis plurimum et devota; et ideo credo quod pro magna gratia et consolatione habebit si ei significaverimus statum meum, et specialiter mittatis sibi ut de panno religioso, qui in colore assimilatur cineri, mittat mihi, et cum ipso panno mittat etiam de illa comestione quam in Urbe mihi pluries fecit». Illam autem comestionem vocant Romani mortariolum, quae fit de amygdalis et zucario et de aliis rebus.
Erat enim illa domina spiritualis valde, sed vidua, de melioribus et ditioribus totius Romae, quae meritis et praedicatione beati Francisci tantam gratiam est a Domino consecuta, quod semper plena lacrymis et devotione pro amore et dulcedine Christi videbatur quasi altera Magdalena.
Scripserunt ergo litteram sicut dixit Sanctus, et quidam frater ibat quaerendo aliquem fratrem qui portaret litteram dominae praedictae, et statim pulsatum fuit ad ostium loci Quumque aperuisset ostium quidam frater, ecce domina Jacoba aderat, quae cum magna festinatione venerat ad visitandum beatum Franciscum.
Quam quum cognovisset quidam ex fratribus, ivit festinanter ad beatum Franciscum et cum magna laetitia nuntiavit ei qualiter domina Jacoba venerat de Roma cum filio suo et aliis multis ad visitandum eum. Et ait: «Quid faciemus, Pater? Dimittemus ipsam intrare et venire ad te?».
Hoc autem dixit, quia de voluntate sancti Francisci statutum erat in loco illo propter magnam honestatem et devotionem ejus, ut nulla mulier deberet intrare illud claustrum. Et dixit sanctus Franciscus: «Non est observanda haec constitutio in ista domina, quam tanta fides et devotio fecit de longinquis partibus huc venire».
Introivit ergo ad beatum Franciscum ipsa domina, spargens multas lacrymas coram ipso. Et mirum certe! Apportavit enim pannum morticinum, id est cinerei coloris, pro tunica, et omnia quae continebantur in littera secum detulit ac si ipsam litteram recepisset.
Et ait fratribus dicta domina: «Fratres mei, dictum fuit mihi in spiritu, quum orarem: Vade et visita patrem tuum beatum Franciscum, et festina et noli tardare, quoniam si multum tardaveris, non invenies ipsum vivum; et porta sibi talem pannum pro tunica et tales res ut facias ei talem comestionem; similiter pro luminaribus magnam quantitatem cerae apporta tecum et etiam de incenso.» Hoc autem continebatur in littera mittenda, praeter incensum.
Sicque factum est ut ille qui inspiravit regibus ut irent cum muneribus ad honorandum Filium suum in die nativitatis ejus, inspiravit etiam illi nobili et sanctae dominae ut cum muneribus iret ad honorandum dilectissimum servum suum in diebus mortis, imo verae nativitatis ipsius.
Paravit ergo illa domina comestionem de qua cupiebat comedere sanctus Pater, sed ipse parum comedit quia continue deficiebat et propinquabat morti.
Fecit enim fieri candelas multas, quae post ejus mortem arderent coram sanctissimo corpore suo; de panno autem fecerunt ei fratres tunicam, cum qua fuit sepultus. Ipse vero jussit fratribus ut consuerent saccum super eum in signum et in exemplum himilitatis et dominae paupertatis, et in illa hebdomada qua venit domina Jacoba, migravit ad Dominum Pater noster sanctissimus.
Iam [beatus Franciscus] per Spiritum Sanctum de morte proxima certificatus, dum esset in palatio [413] episcopatus Assisii infirmus, fecit se [a fratribus] portari ad Sanctam Mariam de Portiuncula, ut ibi corporis vitam finiret, ubi lumen et vitam animae incoeperat experiri [414]. Et dum esset infirmus ultima infirmitate, vocavit socios suos [415], et saepe fecit laudes Domini decantare [416]. Facta coena coram fratribus, qui amarissime lacrimabantur, et inconsolabiliter deplorabant [417], tunc beatus Franciscus cum magna devotione et reverentia, expandit manus ad Dominum et cum magna laetitia mentis et corporis dixit: «Bene veniat, soror mea Mors [418]». Lecto Evangelio, et benedictis fratribus, facit se exuere tunica, et nudum super humum deponi [419]. Factum est autem paulo post, transiit de hoc mundi naufragio ad Dominum fere de nocte, quarta octobris 1226.
Venit de mane universus populus et clerus civitatis Assisi [ad Sanctam Mariam de Portiuncula] et tulerunt sanctum corpus eius de loco ubi obierat, cum hymnis et laudibus, tollentes singuli ramos arborum et sic portaverunt illud [420] ad Sanctum Damianum [421] ad consolandum filias et ancillas suas. Et remota crate ferrea per quam communicare solebant [422], tulerunt fratres sanctum corpus de feretro et tenuerunt ipsum [423], donec domina Clara et sorores eius [de plagis ipsius] sunt consolatae, licet essent plenae et affectae doloribus et lacrymis multis, videntes se privatae consolationibus et admonitionibus [beati Francisci, ducis et magistri].
Note
________________________
[1] Queste parole sono dichiarazioni del contenuto del codice, aggiunte dai trascrittori: esse rispondono allo stato attualmente frammentario di esso, e quindi non possono esserne la notazione primitiva, che, a ricostruirla, bisognerebbe ricorrere ad ipotesi vaghe. Forse la variante del testo dei Bollandisti che invece di conversione ha conversatione ne serba un vestigio. Alla conversatione in habitu seculari, farebbe riscontro una conversatione in Abitu religioso, cioè quella che i tre Compagni, nella lettera che segue, chiamano santa, e di cui annunziano di voler tessere un assai particolareggiato racconto.
[2] Il pauca è detto rispetto alle molte cose che avrebbero potuto raccontare: sono i quosdam flores pulchriores colti in un prato ameno. Il Celanese nella lettera con la quale invia al Reverendissimo Padre Generale la sua seconda leggenda, piglia concetti e parole da questo, che ebbe di certo sotto gli occhi. Si notino le parole del Celanese, nos, quibus ex assidua conversatione illius et ... familiaritate plust ceteris diutinis experimentis innotuit; e parrà evidente quello che affermiamo.
[3] L’ immagini di stella, anzi di un sole, applicate all’apparizione di San Francesco nel mondo erano già nella leggenda di Ciovanni da Ceperano, che con le parole Stella Matutina: sono ripetute poi dal Celanese nella seconda, da San Bonaventara, di Frate Bernardo da Bessa, e splendidamente dall’Alighieri nel notissimo canto undicesimo del Paradiso.
[4] L’accenno ai miracoli un po’ sdegnoso, crediamo si riferisca velatamente ai multa miracula, di cui il Celanese dichiarò d’intessere la terza parte della prima leggenda. Vedi il prologo di essa. Ai tre Compagni era più cara, più dolce e più fruttuoso la ricordanza degli insegnamenti santamente austeri del Padre loro.
Filippo Longo pare fosse ricevuto all’Ordine nella state del 1209. Frate Illuminato e Frate Masseo entrarono posteriormente al 1215.
[5] Questo sanctae manca in alcuni codici, ma poichè siamo in argomento di santità, evidentemente, anche volendolo soppresso, si esclude che si tratti della conversatione non santa in habitu seculari.
[6] Le anteriori leggende di cui qui si parla, sono, la prima del Celanese, quella che i Bollandisti chiamano Vita seconda, e che forse fu l’abbozzo su cui lavorò Frate Tommaso da Celano, la Vita versificata di Frate Enrico di Pisa e quella di Giovanni da Ceperano. Lo Speculum perfectionis non costituisce quel che allora si chiamava leggenda, la quale doveva contenere una raccolta complela della vita e miracoli di un Santo: questa stessa scrittura dei tre Compagni, che pur è assai completa, e che l’estensore della Cronica dei ventiquattro Generali non esitò a chiamare leggenda (per modum legendae in scriptis redegerunt: pag. 62, lin. 6; Quaracchi 1897), essi non riputarono che meritasse tal nome: (per modum legendae non scribimus). La Cronaca predetta, nel dar notizia di questo lavoro, copia quasi esattamente le parole del prologo.
[7] Le parole del Celanese: Quae in legendis dudum de ipsis confectis, non fuerunt apposita, quia ad auctoris notitiam minime pervenerunt, ed il pii beneplaciti voluntatem ricordano evidentemente le espressioni di questa lettera e contengono in forma assoluta, quello che i tre Compagni asserivano in forma ipotetica.
[8] Il codice dei Bollandisti ha 1247, errore manifesto. Nel codice vaticano 7339 è aggiunto il prologo che segue: «Praefulgidus ut lucifer, et sicut stella matutina (vedi nota 3) imo quasi sol oriens, mundum inflammans, mundans, et foecundans, ut quaedam nova lux oriri visus est Franciscus. Qui ad modum solis ipsum mundum quasi sub frigiditatis, oscuritatis et sterilitatis hyeme torpescentem, verbo et opere, quasi radiosis scintillis, perlustrans, veritate radians, charitate accendens, et meritorum fructu multiplici renovans et decorans, variaque ligna pomifera in tribus ab eo Ordinibus institutis virtute miranda producens, quasi ad tempus vernale perduxit universum.»
[9] Alla numerazione dei capitoli della leggenda intera, quale è pubblicata oggi, uniamo fra parentesi la numerazione dei capitoli secondo il frammento che se ne conosceva fin qui; in tal modo sarà facile vedere a colpo d’occhio le differenze.
[10] Questo in finibus vallis spoletanae sita est, si ha anche nella leggenda prima del Celanese, e, con leggerissima modificazione, anche in quella che i Bollandisti chiamano vita seconda, la quale forse servì a Frate Tommaso di traccia. Le comparazioni con Elisabetta, furono imitate dal Celanese nella vita seconda, parte prima, capo primo, e poi anche da San Bonaventura.
[11] Nel Codice Vaticano questo periodo è sostituito dalle parole seguenti: «Beatus igitur, et evangelicus vir Franciscus patrem habuit nomine Petrum, filium Bernardonis mercatoris, et lucris terrenis totaliter deditum, matrem vero honestissimam nomine Picam; quae ut altera Elisabeth, filium istum felicem pariens absente patre, qui in Francia pro mercationibus iverat, ipsum filium affuturum Joannem nominavit.
« Eodem autem die, quo beatus infantulus Franciscus Ioannes vocatus fuit, venit ad ostium domus quidam peregrinus mendicans: cui cum ancilla domus eleemosynam tradidisset, dixit idem peregrinus ancillae: Rogo te, porta mihi puerum hic hodie natum, quia ipsum cupio videre. Ancilla se hoc facturam negavit. Ille vero tunc insistebat, ut videret; se nunquam aliter recessurum. Illa vero ipsum dimittens cum indignatione recessit. Quod audiens domina Pica admirans praecepit ancillae, ut eidem peregrino filium demonstraret. Quod cum fecisset, peregrinus, ut olim Simeon Iesum puerum, puerum Franciscum cum gaudio et devotione suscipiens dixit: - Hodie in isto vico duo pueri nati sunt; quorum unus, scilicet iste, de melioribus, alter vero de peioribus mundi erit. Quod de Francisco, mundo claruit, de alio vero plurimi asseruerant. Rediens vero pater eius de Francia, laetus de filio, a Francia, unde veniebat, Franciscus nominavi! (*)».
(*)Questo fatto, che manca in molti testi della leggenda, crediamo fosse soppresso, perché già contenuto nella Leggenda antica, da cui fedelmente lo trascrisse il Pisano (pag. XXVII, Conf. VI; ediz. 1510).
[12] Questo in finibus Spoletanae vallis sita est, si ha anche nella leggenda prima del Celanese, e, con leggerissima modificazione, anche in quella che i Bollandisti chiamano vita seconda, la quale forse servì a Frate Tommaso di traccia. Le comparazioni con Elisabetta, furono imitate dal Celanese nella vita seconda, parte prima, capo primo, e poi anche da San Bonaventura.
[13] Il Celanese nella seconda leggenda compendia evidentemente queste parole, scrivendo: Quis putatis iste filius erit! Multorum gratia Dei filiorum patrem ipsum noveritis affuturum (cap. l).
[14] Il Cod. Vat. ha facturum.
[15] Questo periodo è, almeno nella sostanza, riferito in tre luoghi delle Conformità del Pisano, che cita la leggenda dei tre Compagni.
[16] L’anonimo perugino ha le seguenti parole, evidentemente copiate da questa leggenda: Qui cum quadam die in apotheca, in quo pannos consueverat vendere, circa huiusmodi negotia secum sollicitus cogitaret, apparuit pauper quidam, postulans ab eo, pro Domino eleemosynam denegavit. Cui dictus Franciscus, illectus cogitatione divitiarum et cura supradictorum, data licentia, eleemosynam denegavit. Quo recedente, divina perspectus gratia, cepit seipsum redarguere magnae rusticitatis, dicens: Si pro aliquo comite vel barone magno pauper huiusmodi postulasset, petita porrexissem petenti; quanto magis pro regum et omnium Domino hoc facere debuisti. Cuius rei causa in corde suo proposuit, pro tanto Domino postulala de cetero se nemini negaturum; et vocans dictum pauperem, sibi charitatem est largitus. Anche il Cel. p. t. c. vii conta l’istesso fatto, e così pure San Bonaventura.
Il confronto delle parole mena alla conclusione che i tre Compagni ebbero sott’occhio il testo del Celanese, da cui presero alcune frasi; e San Bonaventura si servì del Celanese e dei tre Compagni, dei quali si veggono chiarissime nella sua scrittura le tracce.(*)
(*) [Ma la conclusione cui arriveranno altri critici, e con più plausibili ragioni è che sia il Celanese sia s. Bonaventura ebbero sotto mano la leggenda dei tre compagni, ndr.]
[17] Di questa guerra parla il Celanese nella seconda leggenda; e certamente, come si scorge dal raffronto de’ testi, ebbe davanti a sé lo scritto dei tre Compagni. Le Conformità toccando due volte di questo fatto, citano sempre la leggenda dei tre Compagni. (Vedi Conf. xii, sec. p. e Conf. xviii, sec. p.) Secondo un’antica cronaca perugina, gli Assisiani furono sconfitti nel 1202-(Bonazzi, Storia di Perugia, tom. I. c. V, p. 261). Il Cristofani, che nelle sue prime Storie d’Assisi (ed. 1866, p. 62) per errore aveva segnato all’anno 1202 i capitoli della pace, e quindi anticipato di un anno la battaglia decisiva, nella nuova edizione lib. ii, p. 90, ed. 1875) lodevolmente si corresse. Francesco, adunque, senz’alcun dubbio, non potè tornare ad Assisi prima del 1203.
[18] Quasi tutti gli storici hanno non irragionevolmente supposto che Francesco, col nobile Gentile, volesse andare sotto le bandiere di Gualtiero di Brienne, il quale allora guerreggiava nelle Puglie, dove perì l’11 giugno del 1205. In tal ipotesi, il viaggio che s’interruppe a Spoleto, dovrebbe cadere nell’anno 1205; ciò a noi pare si possa ritenere con grandissima probabilità. I tre Soci non parlano della malattia sopravvenuta in questo tempo a Francesco, sulla quale si ferma a lungo il Celanese.
Confrontando i testi paralleli del I Cel. (p. 1, cap. 11) dei tre Compagni, del II Cel. (p. 1, cap. 11) e di San Bonaventura (cap. 1) si vede chiaro che i tre Compagni presero dalla leggenda prima del Celanese; il quale poi nella leggenda seconda si servì della narrazione dei tre Compagni; ed il Dottor Serafico ebbe davanti tutte e tre le dette leggende, da cui, con lavoro quasi d’intarsio, tolse frasi e concetti.
Ciò viene anche in tutto il rimanente della leggenda; ma qui vogliamo riferire i testi in estenso, confrontandoli, perchè i lettori giudichino dell’esattezza di quel che affermiamo, e abbiano un concetto chiaro delle relazioni che intercedono fra queste tre leggende.
La prima del Celanese racconta il fatto con le seguenti parole, di cui seguiamo in corsivo quelle che sono passate identiche o quasi identiche nella leggenda dei tre Compagni.
Nobilis quidam civitatis Assisii militaribus armis se non mediocriter parat, et inanis gloriae vento inflatus, ad pecuniae vel honoris augenda lucra iturum in Apulia se spopondit. Quibus auditis, Franciscus, quia levis animo erat, et non modicum audax, ad eundum conspirat cum illo, generis nobilitate impar, sed magnanimitate superior, pauperior divitiis, sed profusior largitage. Nocte igitur quadam, cum ad haec consumanda tota se deliberatione dedisset et desiderio aestuans ad iter agendum maxime anhelaret, qui percusserat eum in virga justitiae visitat eum in dulcedine gratiae; et quia gloriae cupidus erat, gloriae fastigio eum allicit et exaltat.
Videbatur ei namque domum suam totam habere plenam militaribus armis, sellis scilicet, clypeis, lanceis et ceteris apparatibus: gaudensque plurimum. quid hoc esset, secum tacitum mirabatur: non enim consueverat talia in domo sua ridere, sed potius pannorum cumulos ad vendendum. Cumque ad subitum rerum eventum stuperet non modicum, responsum est ei omnia haec arma sua fore, militumque suorum. Expergefactus, quoque animo gaudenti mane surrexit, et praesagium magnae prosperitatis reputans visionem, prosperum futurum iter suum in Apuliam securatur. Nesciebat enim quid diceret, et munus sibi de coelo minime cognoscebat. Non tamen animus eius circa talia solito laetabatur Immutatus quoque, sed mente non corpore, ire in Apuliam se recusat.
I riscontri di parole e di concetti fra la prima del Celanese e la leggenda dei tre Compagni sono tali e tanti, che torna impossibile non dedurne, che questi ebbero davanti a sé il lavoro di quello, e lo copiarono, compendiando, correggendo, aggiungendo ed ommettendo. Una correzione, per esempio, è nella visione stessa, in cui pel Celanese le armi, gli scudi e gli altri apparati bellici sono nella casa paterna, conforme afferma eziandio la leggenda seconda dei Bollandisti, la vita versificata, e la leggenda che Vincenzo di Beauvais inserì nel suo Speculum Historiale: ma per i tre Soci e l’Anonimo perugino, a San Francesco apparve invece un grande e bel palazzo pieno d’armi e di strumenti da guerra. Qui i tre Compagni correggono la leggenda prima del Celanese, e furono seguiti dallo stesso Celanese nella seconda leggenda e da S. Bonaventura. Un’aggiunta è l’infermità sopravvenutagli e la seconda visione, che ci spiegano come San Francesco mutasse consiglio e da Spoleto tornasse ad Assisi. Un’ommissione dei tre Compagni e delle leggende che ne dipendono, è la scontentezza che San Francesco provava nell’apparecchiarsi alla milizia, e che doveva essergli indizio che la visione d’armi e d’armati aveva un senso molto più largo e più alto che non fosse il materiale.
Proseguendo nel confronto, mettiamo qui la narrazione di San Bonaventura, contrassegnando in corsivo le parole tolte dai tre Soci, ed in maiuscoletto quelle tolte dalla prima e dalla seconda leggenda del Celanese, e dall’anonimo della leggenda che i Bollandisti chiamano seconda.
Cum se sopori dedisset, palatium speciosum et magnum cum militaribus armis crucis Christi signaculo insignitis, clementia ubi divina monstravit, ut misericordiam pro Summi Regis amore, pauperi exhibitam militi praeostenderet incomparabili compensandam esse mercede. Unde ei, cum quaereret cuius essent illa, omnia sua fore militumque suorum, superna fuit assertione responsum. Evigilans itaque mane, cum nondum haberet exercitatum animum ad divina perscrutando mysteria, nesciretque per visibilium species transire ad contuendam invisibilium veritatem, magnae fore prosperitatis indicium existimabat insolitam visionem. Disposuit itaque, divinae adhuc dispositionis ignarus, in Apuliam ad «quemdam liberalem comitem se conferre, in ipsius sperans obsequio decus adipisci militiae, ut ostensa sibi visio praetendebat. Cumque paulo post, iter aggressus, ivisset usque ad proximam civitatem, audivit in nocte Dominum familiari sibi allocutione dicentem: Francisce, quis potest melius facere tibi, Dominus aut servus, dives aut pauper? Cui cum Franciscus respondisset, quod tam Dominus, quam dives facere melius potest, intulit statim: Cur ergo relinquis pro servo Dominum, et pro paupere homine divitem Deum? Et Franciscus: Quid me vis, Domine, facere? Et Dominus adeum: Revertere in terram tuam, quia visio quam vidisti, spirituale»! praefigurat effectum, non humana sed divina in te dispositione complendum. Mane itaque facto, cum festinatione revertitur versus Assisium securus et gaudens, et iam exemplar obedientiae factus, expectabat Domini voluntatem. Ex tunc a publicae negociationis tumultu se subtrahens, etc.
Questi riscontri di parole, che niuno potrà credere casuali, sono una riprova dell’ordine cronologico che intercede fra queste leggende e del nesso che le lega.
[19] Il Cod. Boll. ha invece eamdam.
[20] Il Cod. Boll. ha interragavit.
[21] Nel Cod. dei Boll. manca infulam.
[22] Nel Cod. dei Boll. manca intentum.
[23] Gli avvenimenti narrati in questo capitolo appartengono ai primi inizi della conversione di San Francesco, e quindi sono molto anteriori al 4 ottobre del 1206. Tutti gli storici sono concordi nell’asserire che fra la morte di Sui Francesco (4 ottobre 1226) e la sua perfetta conversione al Signore corsero più di vent’anni: quindi gl’inizi, checché sia di quello che debba intendersi con le parole perfecta conversione, debbono essere assai anteriori al 1220.
Dal Potthast (Regesta Pontificum Romanorum) raccogliamo che dal 14 settembre 1204 al 29 marzo del 1206 Innocenzo III dimorò apud Sanctum Petrum: se, com’è probabile, tale diuturna dimora in un luogo, specialmente allora, insalubre, si collega a speciali indulgenze elargite ai visitanti la basilica, avremmo un accenno del tempo e dell’occasione in cui San Francesco si recò peregrinando alla tomba degli Apostoli, e sarebbe, molto verosimilmente, nel 1205. In quell’anno anche il Vescovo Guido d’Assisi fu in Roma. (Ughelli, tom. I, col. 479A.
Poiché siamo in argomento di date, e la cronologia della vita di San Francesco è sparsa di molte incertezze, ci pare utile dar qui uno specchietto dei fatti cui si può assegnare con sicurezza l’anno corrispondente.
Nascita di San Francesco – 1182. (Chronica Alberti Stadensis).
Prigionia – 1202 (antica Cronaca perugina citata dal Bonazzi)
Viaggio verso le Puglie – 1205. (primi mesi).
Conversione perfetta — 1206. (Celano, 2a p. cap. I), «Anno siquidem 1226. IV nonas octobris.... expletis XX annis ex quo perfectissime adhaesit Christo ad coelestium spirituum mansiones... evolavit. Stadensis: « Anno Domini... 1206 Beatus Franciscus a saeculi vanitatibus se convertit. »
Cominciamento dell’Ordine — 25 marzo 1207. Anonimo Perugino: « Postquam impleti sunt anni ab incarnatione, Domini 1207, mense aprilis. XVI kalendas maii... Dominus... illuminavit virum, nomine, Franciscum. Albericus Trium Fontium: «Anno 1207. Coepit hoc eodem anno alius Ordo novus in Tuscia prope Assisium ».
Salimbene, Chronica: « Anno Domini 1207... inchoavit beatus Franciscus Ordinem Fratrum Minorum. sub Papa Innocentio III (edit.. Parm. 1857, p. 343). Bernardo Guidone [Script. Ital. tom. III, p. i, p. 481] nella Vita d’Innocenzo terzo: «Ordinem vero Fratrum Minorum incoepit Sanctus Franciscus anno Domini 1207...
Recezione de’ primi compagni – 1209. Frate Leone nella Vita del Beato Egidio... Frater Aegidius in festa Sancti Georgii, anno Domini 1209... perrexit .... versus hospitale leprosorum etc, e segue a narrare la sua recezione all’Ordine, dopo sette giorni [post VII dies) da quella di Frate Bernardo, che fu la prima.
L’approvazione della Regola — 1210. Questa data sembra accertata dal fatto indiscutibile che Innocenzo III nel 1209 non dimorò in Roma che sino al 23 maggio, e poi giorno 9 settembre ai primi di ottobre per l’incoronazione di Ottone. In tal anno adunque l’andata a Roma non potrebbe cadere che nel maggio. Ma fra la recezione de’ primi compagni e l’approvazione della Regola avvennero forse quattro e di certo tre missioni nelle Marche, nell’Umbria e nella Toscana, le quali è impossibile si compissero in meno di un mese. Una fu nientemeno che a San Giacomo di Gallizia. Chi però tronca la testa al toro, fatto che il Cardinale Ostiense era presente quando Innocenzo terzo approvò la prima volta verbalmente la Regola di San Francesco, come ce lo attesta il Beato Angelo Clarino nella sua Cronica delle VII tribolazioni (Dominus Johannes de Sancto Paulo Episcopus, Sabinensi, et dominus Ugo Episcopis Ostiensis, Dei spiritu moti, assisterunt Sancto Francisco). Il Cardinal d’Ostia in quegli anni, e specialmente tutto il 1209, fu in Germania, e non tornò a Roma che l’estate del 1210. Sicché l’approvazione papale non potè aversi che nel sopraddetto anno 1210.
Circa le date della conversione perfetta e del cominciamento dell’Ordine, è molta divergenza fra gli Iberici, perchè ciascuno l’identifica con fatti diversi della vita di San Francesco. Chi fa corrispondere la conversione perfetta allo spogliarsi innanzi al vescovo d’Assisi, chi all’allocuzione fattagli dal Crocifisso, chi al vestir l’abito eremitico, e chi ad altri fatti di cui sarebbi inutile far la rassegna. Lo stesso è del cominciamento dell’Ordine, che alcuni lo segnano alla conversione perfetta; altri al vestir che fece l’abito eremitico; altri all’audizione delle note parole del Vangelo, che formarono la sostanza della sua Regola; altri alla recezione de’ primi compagni. Ma spiegata bene la natura dei fatti a cui si allude, non è difficile concordare anche le date diverse. Il tentativo d’alcuni d’arrivare a determinate e fisse conclusioni dalle frasi di ventesimo anno dalla conversione perfetta, di sesto anno, di decimo anno, e simili, ci sembra non approdi a deduzioni accertate perchè sono frasi troppo vaghe, e non si può determinare a quale fatto si riferiscono.
[24] Queste parole, che accennano a relazioni fra il Vescovo d’Assisi e Francesco sino dai primi passi della sua conversione, escludono che San Francesco nemmeno inconsciamente mirasse a sottrarsi dal magistero ecclesiastico, e che la Chiesa direttamente o indirettamente mettesse ostacoli all’attuazione dell’ideale di perfetta vita cristiana vagheggiato da San Francesco. Il Vescovo Guido d’Assisi personalmente non sappiamo se fosse uomo piissimo; però ci sembrerebbe ingiusto trarre una illazione generale dai due fatti particolari di differenze fra esso ed i Religiosi di San Salvatore delle Parieti, e fra esso ed i benedettini di Monte Subasio. Non è provatissimo che in queste differenze il torto, o almeno tutto il torto, stesse dalla parte sua; in ogni modo nelle liti fra Clero secolare e regolare si mischiano troppi elementi, perchè si possa dedurre qualche cosa contro la persona individuale che sostiene la causa di uno o di un altro partito. Rispetto poi a San Francesco è chiaro che il Vescovo gli diede molto favore, e gli lasciò piena libertà, senza nemmeno lontanamente fare sforzi di convergere verso la Chiesa quel movimento, che sapeva benissimo essere sostanzialmente e purissimamente cattolico, senz’ombra sia esplicita sia implicita, di ostilità al magistero ecclesiastico.
[25] Luoghi paralleli a quello che si narra in questo capitolo si leggono nella seconda leggenda del Celanese, p. I, cap. III e IV; e nella leggenda di San Bonaventura.
[26] Il Cod. dei Boll, ha praesens invece di prius.
[27] Quello che segue sino alle parole ergo in his, manca nel Cod. dei Bollandisti; e invece delle parole in Domino, vi si legge in Deo.
[28] Nel Cod. dei Boll, manca in.
[29] Il tratto da Sustinebat autem sino alla fine e letteralmente nel I Cel cap. III. Il socio che accompagnava San Francesco in luogo appartato, da alcuni si congetturò fosse Elia; ma il Celanese nella sua prima leggenda avendolo posto fra i maggiorenti d’Assisi (magnus inter ceteros), esclude ogni possibilità d’identificarlo con Elia, maestro di fanciulli e materassaio. Salimbene, Chron. p. 402; ediz. di Parma, 1858).
[30] Il Cod. dei Boll. non ha l’ita.
[31] L’anonimo Perugino ci dà il nome di questo sacerdote, che è Pietro .
[32] Questo fatto è riferito quasi con le stesse parole del Pisano (lib. I conf. xii, sec. p., e lib. iii, conf, xxxi, sec. p.), citando la leggenda de’ tre Compagni: lo compendiò anche il Celanese nel cap. vi della prima parte della seconda leggenda.
[33] Il testo dei Bollandisti non ha il fletu, che però doveva leggersi nel Codice latino usato.
[34] Nel testo dei Bollandisti manca il continuo.
[35] Il Cod. dei Boll. ha deputabant.
[36] Questo capitolo, e quanto alla sostanza de’ fatti, e quanto alle stesse parole corrisponde ai capi v e vi della prima parte della prima leggenda del Celanese. Pur si aggiungono alcune particolarità, che avvivano e compiono la narrazione.
Il fatto che san Francesco, di suo moto, declinò il tribunale secolare, ponendosi sotto la disciplina e la giurisdizione del Vescovo, mostra, non solo che sant’uomo non pensò mai né implicitamente né esplicitamente a tenersi fuori dalla gerarchia ecclesiastica, ma altresì che la nuova vita a cui intendeva dedicarsi era essenzialmente chiesastica, non laica, come parve a taluni. Pel Sabatier (Vie de .VS. François cinq. édit. p. 68 in nota, chap. IV) non è improbabile che il Santo a dar fondamento giuridico alla sua eccezione d’incompetenza del foro secolare, col privilegio d’esenzione, ricevesse allora la tonsura. Lo confermerebbe che San Francesco per sè e pe’ suoi mirò, sino dagli inizi, ad una istituzione ecclesiastica; ma non è cosa certissima.
[37] Il Cod. dell’Amoni ha promptior in luogo di propensior; e ciò sarebbe più conforme al testo della versione.
[38] Il Cod. dei Boll. non ha il Deo.
[39] L’abito eremitico, ch’egli indossò nel mettersi al ristauro della chiesa di San Damiano, non è adunque quello che ricevette da Federico Spadalanga ’n Gobbio, e di cui parla con abbondanza di notizie e d’erudizione il Mazzatinti, nella Miscellanea Francescana, vol. v, pag. iii ; (Foligno, 1890.).
[40] I Cod. dell’Amoni e dei Bolland. hanno multum; ma correggiamo secondo l’antichissimo testo dell’antico traduttore.
[41] A questo povero l’Anonimo perugino dà il nome di Alberto.
[42] Il Cod. dei Boll. ha contentus, quello del traduttore aveva certo contemptus: abbiamo preferita la leziune del Codice dell’Amoni.
[43] Oltre i soliti e copiosi raffronti che si possono istituire con la prima del Celanese, e con la seconda, che ne compendia tolto il racconto, anche le Conformità, citano questo luogo come preso dalla legenda de’ tre Compagni. (Vedi Conf. xviii, lib. ii, sec. parte).
[44] Nel testo dei Boll. manca la parola nec sacculum.
[45] Questo fatto non è da dubitare sia avvenuto proprio il ventiquattro febbraio del 1209, festa di San Mattia; perchè solo in quel giorno si leggeva il Vangelo di cui parlano i primi storici di San Francesco. Ciò hanno non soltanto i Messali oltremontani, ma anche i nostrali (Vedi Chron. de’ XXIV Generali, pag. 2, nota 5; Quaracchi 1897). San Francesco aveva finito di restaurar la chiesetta di Santa Maria degli Angeli, ed ivi udì le parole del Vangelo, che formarono il fondamento della sua Regola.
Oltre le solite leggende antiche, è utile di raffrontare le Conformità del Pisano, che citano tre passi di questo capitolo, come appartenente alla leggenda de’ tre Compagni. Vedi Conf. VIII, sec. parte, pag. 46b 1 e 47a 2 ; Conf. X sec. parte.
[46] Nel testo dei Boll. manca il de quo.
[47] Erat manca nel testo dei Bollandisti.
[48] Invece di trino il testo dei Bollandisti ha tertio.
[49] Questo fatto, che segna il cominciamento dell’Ordine, cadde il 16 aprile del 1209.
[50] San Bonaventura, per ragioni facili ad indovinare, non parlò di incidente.
[51] La testimonianza che San Francesco per sè e per due suoi primi compagni fabbricò una casetta presso Santa Maria degli Angioli, e che questa casetta fosse la prima dell’Ordine, è qui esplicitissima e tale da non potersi mettere in dubbio.
Ne’ passati tempi si disputò acremente se il primo luogo abitato da San Francesco fosse la Porziuncula, o Rivotorto: e le passioni calde annebbiarono i giudizi, ed impedirono che si giungesse a risultati definitivi ed accordati. Da una parte e dall’altra si peccò per soverchio esclusivismo. I partigiani di Santa Maria degli Angioli sostenevano che a Rivotorto San Francesco non si fermò se non dopo il suo ritorno con undici Compagni da Roma; quindi tutti i fatti anteriori all’approvazione della Regola sarebbero necessariamente avvenuti in Santa Maria degli Angioli. I partigiani di Rivotorto per contrario sostennero che san Francesco prima e dopo l’andata a Roma abitò nel tugurio di Rivo Torto e che non passò alla Porziuncola se non molto tempo dopo il ritorno da Roma. Il sereno esame de’ documenti e delle attestazioni dimostra che San Francesco aprì la prima sua casetta alla Porziuncola, dove però da principio non ebbe nè stabile, nè principale dimora (ubi aliquando commorarentur); e che contemporaneamente dimorava nel tugurio derelitto di Rivotorto, il quale apparteneva all’Ospedale de’ lebbrosi, e gli era accanto, alla distanza di men d’un miglio (parvi miliaris) da Maria degli Angioli.
[52] Il Celanese nella sua seconda leggenda, narrata l’accettazione all’Ordine di Frate Bernardo, che allora era già morto, evita di parlare degli altri primi Compagni di San Francesco, adducendone la ragione che segue: Longum esset de singulis prosequi, qualiter bravium supernae vocotionnis attigerint (pars i, c. X, in fine). Nella prima leggenda si era disteso su questa materia con bastevole copia di particolari. Qui però i tre Compagni descrivono gli albori dell’ordine con ricchezza e vaghezza di colori, facendone un ritratto vivissimo che incanta, e ricorda i fervori dei primi cristiani, negli Atti Apostolici. San Bonaventura copia quasi letteralmente i tre Compagni, le cui parole riferisce anche il Pisano sia indicandone la fonte, come nel lib. I, Conf., XI, p. 2a, e nel lib. II, Conf. XVIII, p. sec; sia tacendola come nella Conformità xi.
[53] Qui abbiamo una nuova conferma che San Francesco co’ suoi Compagni dimorava presso la Porziuncola; il che, come dicemmo, non esclude che abitassero anche il tugurio di Rivotorto.
Nella vita del Beato Egidio si torna a ripetere che i Frati Bernardo e Pietro, Francesco ed Egidio, dimoravano alla Porziuncola (reversi sunt ad Sanctam Mariam de Portiuncula ... ubi tunc temporis morabantur; Anonym. Perus. nell’Acta SS. 23 april, p. 222): il che non esclude (ripetiamo) che dimorassero anche nel tugurio di Rivotorto, dove assistevano quasi continuamente i lebbrosi; alla Porziuncola stavano intermittentemente, nel tempo che vacavano all’orazione. Egidio, andando allo spedale de’ lebbrosi per aggregarsi alla nascente famigliuola francescana, incontrò San Francesco che tornava dalla selva, ov’era stato a pregare (occurrit sibi beatus Franciscus revertens de sylva ubi iverat ad orandum); Santa Maria degli Angioli era allora in luogo selvoso; e lì era la selva, in cui si era raccolto per l’orazione San Francesco.
[54] Il testo dei Bollandisti ha et invece di ut.
[55] Le istanze del Vescovo per temperare gli spirituali fervori di San Francesco e de’ suoi Compagni non devono indurre nella persuasione che l’alta idealità francescana venisse in cospetto all’autorità ecclesiastica, e non le fosse gradita. La risposta risoluta di San Francesco piacque (placuit) dunque deve dirsi che la sua condotta e la sua vita era pienamente conforme ai pensieri ed ai desideri dell’autorità diocesana, le cui suggestioni a minore austerità non miravano se non ad assicurarsi che la novella istituzione era spirata veramente da Dio. Anche oggi, a coloro che si presentano per abbracciare la vita Religiosa fanno le medesime osservazioni per sperimentarne la chiamata divina; ma sarebbe assurdo dedurre che quei Religiosi che presentano ai novelli candidati tali osservazioni, riprovino nell’animo loro l’Ordine a cui appartengono.
[56] Il testo dei Bollandisti ha qui invece di qua.
[57] Il Dei manca nel testo dei Bollandisti.
[58] Per i raffronti con le altre leggende valgono anche in questo Capitolo le osservazioni del precedente. Il Pisano, citando la leggenda de’ tre Compagni reca alcuni tratti di questo capitolo, alla Conf. XII, sec. p. Admonitionibus. cap. xxviii: alla Conf. XVI, lib. II. p. sec.; e alla Conf. xviii, sec. part.
[59] Il Celanese nella prima leggenda scrive che quando i Frati giunsero al numero di otto (ad octonarium numerum processerunt; prim. p., c. xii) Frate Bernardo e Frate Egidio mossero verso il Santuario di San Giacomo di Compostella; e nella Vita del Beato Egidio si legge che veramente vi pervennero. (Act. SS. 23 april., pag. 222). Qui non si dice nulla di ciò, ma dall’insieme trasparisce che l’andata a Firenze era una tappa di un cammino più lungo, in cui ebbero a soffrire gravissime tribolazioni e strapazzi.
La gita a San Giacomo di Gallizio, che cadde certamente nel 1209, rende del tutto impossibile l’andata a Roma nel maggio del 1209, per l’approvazione della Regola: conclusione a cui ci hanno menato anche altri e diversi argomenti.
[60] San Bonaventura, il Celanese nella prima leggenda, l’Anonimo della seconda leggenda, e l’autore della Vita versificata, danno per miracoloso il ritorno dei Frati alla Porziuncola, implorato con vivo desiderio da San Francesco. A ciò sembrerebbe si opponessero le parole dei tre Compagni, che affermano i frati aver fatto ritorno nel termine convenuto (statuto termine). A noi non dispiace la spiegazione dei Bollandisti (Act. SS., 4 oct. p. 586), i quali intendono il termine convenuto, non nel significato comune di tempo, ma bensì di luogo; cioè che i Frati tornarono per ispirazione divina nel luogo convenuto di Santa Maria, innanzi il tempo stabilito Si vede infatti che i Frati, tornando dalle gite, si raccoglievano, anche in questo tempo, alla Porziuncola, luogo, dunque, prefissato ai convegni. Il miracolo riguardava il tempo, non il luogo della riunione.
[61] Non vorremmo che di queste parole: Non discernevano fra giusto e ingiusto, si abusasse con torte interpretazioni; e perciò, crediamo sia necessario uno schiarimento. Checché sia della forza della frase usata dai tre Comp. è certo che l’obbedienza deve commisurarsi all’estensione dell’autorità precipiente, la quale, tolto Dio infinito, è sempre limitata, ordinata gerarchicamente, e, quindi, non mai assoluta.
Il superiore ha diritto di comandare nella sfera della sua autorità limitata: e l’inferiore nella sfera degli obblighi connaturati al suo stato ha l’obbligo di obbedire. In tal modo ed in tali sfere impone precetti la Chiesa, l’autorità civile, il padrefamiglia e le società particolari civili o religiose; ed ai soggetti corre obbligo di obliedire. In ciò non vi è, né vi può essere altro che il giusto, in senso assoluto e in senso relativo: e sarebbe indizio di volontà guasta e malata sforzarsi di trovarvi con maligne sottigliezze l’ingiusto. In tal senso il non discernevano fra precetto giusto ed ingiusto (non discernebant inter iustum et iniustum praeeceptum), cioè non cercavano malignamente e maliziosamente l’ingiustizia dove non vi è nè può essere, per sottrarsi al comando, non può appuntarsi d’errore; anzi è espressione di una verità morale della più alta importanza.
Oltre la sfera della stretta autorità e della stretta sudditanza, un ordine più largo abbraccia quello che non può essere imposto, e che, quindi, non è obbligatorio, ma pur è meritorio di eseguire, o perchè confacente al bene comune, o perché serve a cementare le relazioni tra il superiore ed il suddito.
È ciò che in ogni società trascende i limiti delle obbligazioni assume dai membri che la compongono; come, nel caso particolare dei Minori, sarebbero le cose che oltrepassano i precetti della Regola, e chiederebbero perfezione più alta. In ciò non corre obbligo di obbedire, ma è consigliabile e meritorio l’acconciarsi al volere del superiore, quantunque il comando non in senso assoluto, cioè in sè medesimo, ma bensì in senso relativo, cioè in ciò che concerne la persona del suddito, sia ingiusto, nel senso che impone cosa non dovuta per diretta giustizia. In tal senso il non discernere fra il giusto e l’ingiusto, cioè fra quello a cui siamo per giustizia obbligati, e quello a cui non siamo strettamente obbligati, è cosa buona, lodevole e molto meritoria, e, intese così le parole dei tre Compagni sono esenti d’errore.
Quando però, abusando della propria forza, l’autorità pretendesse, rarissimamente può avvenire, d’imporre cosa che non solo va oltre ciò a cui i sudditi son tenuti, ma altresì offende una legge di autorità superiore; allora non discernere fra giusto e ingiusto, cioè fra il bene ed il male in sè, non solo non sarebbe lodevole, ma costituirebbe una colpa, da cui il sano misticismo cristiano ha sempre aborrito. L’autorità è da Dio, e perciò deve essere obbedita; ma non è più da Dio, quando si oppone ad un’autorità superiore: allora vale la potente e risoluta parola di San Pietro e degli Apostoli Atti apost, c. V, 29); A Dio devesi obbedire, anzi che agli nomini. Chi pensi che San Francesco stesso, nell’impor obbedienza, volle espressamente eccettuato tutto ciò che fosse contro la regola e contro la coscienza (in omnibus quae promiserunt Domino observare, et non sunt contraria animae suae et Regulae nostrae); chi pensi che agli osservatori rigorosi della Regola francescana, anziché servilità nell’obbedire, fu di sovente (e il più a torto) rimproverata sotto nome di ostinazione e pervicacia, la fermezza con la quale zelarono la pura e sincera osservanza della Regola; potrà facilmente convincersi, che alle parole un po’ vaghe ed equivoche dei tre Compagni sarebbe veramente assurdo dare quest’ultimo e condannabile senso. Non è però inopportuno di avvertire che, trattandosi di contravvenire il comando di un Superiore legittimo, devesi procedere con cautela grandissima, e non fidarsi mai di sè e del proprio giudizio; e nel dubbio, la presunzione sta per il Superiore, a cui stringe l’obbligo di obbedire. Altrimenti quella malignità umana, di cui parlammo in principio, ed è molto frequente, la quale ci porta a trovare ingiusto tutto quello che non ci piace, renderebbe la sudditanza e l’autorità parole vane e senza sostanza.
[62] Il Cod. Ass. aggiunge: perfectorum imitatorum Christi et.
[63] Il Cod. Ass. ha fundatoris.
[64] Il Cod. Ass. prosegue: Dominus Jesus Christus, uno tamen ipsorum excepto, scilicet uno, qui dicitur praevaricator fuisse, sicut et inter xii Apostolos unus praevaricatus est, atque eadem morte, qua Judas periit, dicitur periisse.
[65] Il testo del titolo è stato ricostruito col Codice folignate dello Speculum perfectionis, contenente la leggenda dei tre Compagni; e come si vede corrisponde così esattamente alla versione, che non può sospettarsi d’errore.
Il resto del capitolo è tratto dal Ms. d’Assisi contenente la Cronica de’ ventiquattro Generali, segnato di numero 395. In tal Ms. abbiamo altresì il solito frammento della leggenda de’ tre Compagni, ed accanto al frammento è questo capitolo, senz’indicazione di sorta. Lo scrittore s’avvide o seppe che il capitolo apparteneva alla leggenda, ma non riuscendo a ritrovarne il luogo preciso, lo mise in fine come appendice. La versione italiana, che manifestamente è condotta sopra questo testo, ce l’ha fatto riconoscere subito; e senz’esitare l’abbiamo inserito al suo posto. Così questa lista che prima non aveva una più antica testimonianza delle compilazioni dello Speculum (c. 87) e del Pisano «Conf. VIII, part. sec.a) acquista ora l’autorità gravissima che le viene dai tre Compagni.
Anche il Manoscritto detto di Foligno, conservato presso i Padri Cappuccini di quella città, il quale contiene la leggenda dei tre Compagni, poco meno frammentaria degli altri Manoscritti conosciuti, annesso alla leggenda ha il presente capitolo, De nominibus xii primorum Fratrum Minorum fundatorum Ordinis. Vedi la Miscellanea Francescana, vol. VII, fasc. II, diretta da Monsignor Faloci Pulignani, il quale ne dà una descrizione precisa e particolareggiata.
[66] Nel Cod. d’Ass. proseguono alcuni versi.
[67] Qui troverebbe il suo luogo la narrativa della prima leggenda del Celanese, sul modo onde San Francesco compose la prima Regola in poche e semplici parole, tratte, la più parte, dal Vangelo, ed aggiunte altre poche cose necessarie alla disciplina del vivere. «Scripsit... simpliciter et paucis verbis vitae formam et Regulam, sancti Evangelii praecipue sermonibus utens, ad cuius perfectionem solummodo inhiabat. Pauca tamen alia inseruit, quae omnino ad conversationis sanctae usum necessario imminebant.» (p. 1. c. XIII). (Queste ultime cose di disciplina, distinte dalla Regola, costituiscono la parte disciplinare, variabili secondo i luoghi ed i tempi, e che poi si tradusse negli articoli delle Costituzioni.
[68] Il Vescovo d’Assisi era già in Roma, quando San Francesco deliberò di presentarsi al Pontefice per l’approvazione della Regola. Il vescovo, nonché adombrarsi dell’istituzione francescana, n’era rapito d’ammirazione, e sarebbe trafitto nel cuore, se i Minori avessero abbandonata la diocesi. Ciò basta a fissare la natura delle relazioni intime e cordialissime fra San Francesco e l’autorità diocesana; e sarebbe un andar contro le più formali attestazioni degli storici più autorevoli, pensare diversamente. San Francesco non potè consigliarsi con il vescovo nell’andata a Roma, perchè il vescovo era assente da Assisi; ma non intese di certo di sottrarsi alle ingerenze episcopali, implorando l’approvazione pontificia alla Regola. Secondo il costume, la Santa Sede, innanzi di procedere all’approvazione del nuovo Istituto, avrebbe certamente chiesto informazione all’autorità diocesana; e San Francesco non poteva ignorarlo. Probabilmente San Francesco contava sull’appoggio del vescovo presente in Roma, per avere egli, povero e sconosciuto, favorevole accoglimento presso la Santa Sede; nè fallì nelle sue previsioni.
Nel 1210 tanto il cardinale Ostiense, quanto il cardinale vescovo di Sabina, erano di certo in Roma, dove soscrissero alcuni atti. Vedi il Potthast, Regesta etc.
[69] Queste parole sono in terminis anche nella prima leggenda del Celanese, p. 1, c. xiii.
[70] Il testo dei Bollandisti invece di Sabinensi etc. sino a Joannes, ha soltanto episcopo Sancto Paulo. Abbiamo preferita la lezione dell’Amoni.
[71] San Francesco, presentatosi solo al Pontefice Innocenzo III, n’ebbe ripulsa. Di tale incidente, avvenuto prima dell’interposizione del vescovo d’Assisi e dei due cardinali Giovanni di San Paolo ed Ugolino Ostiense, parla Matteo Paris (Ediz. Wats p. 340), e la leggenda di San Bonaventura, della quale però è un’interpolazione. In questa venne fatto aggiungere da Frate Girolamo d’Ascoli, poi Niccolò IV, e per l’autorità di tant’uomo ci sembra certissimo, quantunque nè il Celanese, nè i tre Compagni, né alcuno dei primi storici ne faccia menzione. Riposa sopra la fede del cardinale Riccardo, che n’ebbe informazione sicura da Innocenzo III, suo zio. San Francesco dimorava nello Spedale presso il Laterano.
[72] Il Pontefice aveva tanta fiducia in San Francesco e lauto approvava i suoi disegni e voleva così fortemente che i Minori si ispirassero alle idee di lui, da non permettere che altri all’infuori del Santo stesso guidasse l’Ordine nascente. Se vi fosse stato pur lontanamente il proposito di temperare quei fervori in quello che parevano esagerati, qual migliore occasione di questa, in cui San Francesco per umiltà aveva rassegnato in mano ad altri il comando?
Bastava mettere a capo di quegli uomini uno di quelli che il mondo chiama destri e furbi, e facilissimamente sarebbesi ottenuto lo scopo; di certo, dopo pochi anni l’Ordine de’ Minori sarebbe perito. Abbiamo dunque una riprova che il Pontefice non aveva seconde mire nell’approvare la vita vagheggiata da San Francesco, e non mirava per nulla a volgerne ad altro segno l’indirizzo.
[73] Sopra ricordammo l’opinione di chi disse che San Francesco ricevette la tonsura poco prima o poco dopo l’abdicazione de’ beni dinanzi al vescovo d’Assisi; in tal sentenza le parole datis tonsuris di questo capitolo, bisognerebbe intenderle di qualche Ordine più alto della semplice tonsura; e vi fu chi pensò al diaconato, cui veramente è annesso l’ufficio di predicare, commesso allora a San Francesco ed a suoi Frati; ma veramente per tale interpretazione bisogna stiracchiare le parole.
L’andata del vescovo Guido a Roma forse connettesi con il trattato di concordia fra i Minori ed i Maggiori del Comune di Assisi, stipulato poi il 9 novembre (1210) dello stesso anno, e di cui senza dubbio verso quel tempo si discutevano gli articoli.
[74] Tanto il codice dei Bollandisti, quanto il 7339 del Vaticano, nel titolo di questo capitolo parlano dello stesso tugurio di Rivotorto, come se fosse il primo luogo avuto dai Frati Minori, e poi abbandonato (de primo loco, quem habuit, et qualiter fratres stabant ibi, et quomodo inde recesserunt).
Abbiamo già accennato di sopra con quanto ardore siasi nei tempi addietro disputato sopra questa questione.
Che presso Santa Maria degli Angioli San Francesco fabbricasse una casa per sè e pe’ suoi compagni, in tempo che non avevano altre dimore (cum non haberet hospitium) lo vedemmo affermato a pagina 56-57, di questa leggenda, in modo da non lasciar luogo a dubbi; e venne ripetuto a pag. 60-61, ed a pagina 70-71, con eguale chiarezza e risoluzione; ed in tali asserzioni sono concordi il Celanese, nelle due leggende, quella che i Bollandisti chiamano seconda, l’anonimo Perugino, insomma tutte le più antiche memorie.
Si dovranno tali attestazioni contrapporre a quella pur esplicita del titolo di questo capitolo, quasi si escludessero a vicenda? Questo è stato fatto da alcuni, e n’è risultato una confusione ed un’incertezza tale, da non poterne più cavar nulla di netto. A noi piacque e piace l’opinione del Sabatier (Vedi Dissertazioni sul primo luogo abitato dai Frati Minori etc. p. 24, nell’appendice alla Vita tradotta in italiano; dissertazione, lodata dai Bollandisti [Analecta vol. xvi. p. 354] come risolutiva della questione, che concilia le due opinioni, ritenendo che i Minori abitassero simultaneamente i due luoghi, ed a Rivotorto in modo principale e più continuo. Con tale spiegazione s’intende bene il senso che i tre Compagni davano alle parole, da cui s’intitola questo capitolo, senza alcuna difficoltà; e non si nega nemmeno il fatto pur certissimo che la prima casa fabbricata da San Francesco e da’ suoi compagni e da loro abitata fosse quella della Porziuncula, che doveva essere esempio e specchio di tutte le altre case dell’Ordine.
[75] Il testo de’ Bollandisti ha civitatem.
[76] Innanzi che n’avessero formale missione dal Pontefice, San Francesco ed i suoi compagni non predicavano propriamente, ma esortavano alla pace, alla concordia ed all’amore e timore di Dio, in modo privato ed officioso (Vedi sopra cap. IX); ora però si diedero al ministero apostolico in modo solenne ed officiale.
[77] Anche il Celanese ci dice che questo tugurio era sì stretto che appena potevano starvi seduti o adagiarvisi. Locus ille tam angustissimus erat, ut in eo sedere, aut quiescere vix valerent, I Cel. l. p. p. cap. XVI) Della casetta presso Santa Maria degli Angioli nulla si legge che faccia sospettare tanta ristrettezza.
[78] La leggenda dei tre Compagni torna qui a ripetere che San Francesco co’ suoi Frati avevano già tempo addietro abitato la casa presso la Portiuncola, il che non ci sembra possa revocarsi in dubbio. Quando Ottone passò di Assisi (Agosto 1209) i Minori erano, come tutti consentono, a Rivotorto, che, dunque, raccolse Francesco e i suoi anche prima dell’andata a Roma.
Il Celanese nella prima leggenda dice che San Francesco ebbe a male l’allusione del villico che li disturbò, quasi i Frati intendessero ad aggrandire quel luogo, ed aggiungere casa a casa (ibidem morare velle ad augendum locum et ut domum domui copularent, p. 1, cap. XVI); lo stesso, quasi, accenna l’autore della vita seconda, scrivendo: Eos illic pro domibus aedificandis; et dilatando vel appropriando sibi locello, credidit adunatos (ACTA SS. 4 oct. p. 593, 11. 256); più chiaramente si esprime l’autore della Vita versificata, con le parole: Hi quoque fratres intendunt cumulare domos. Il rimprovero, adunque, del villico, consisteva nell’accusa ai Minori di avere più case di quello che loro fosse strettamente necessario, poiché, oltre l’angustissimo abituro di Rivotorto, avevano lì presso l’assai comoda e povera casetta presso la Porziuncola; accusa che ferì nel cuore Francesco, amantissimo della povertà, e lo decise ad abbandonar subito il tugurio di Rivotorto, ritenendo la sola Porziuncola.
Questa spiegazione confermerebbe che San Francesco coi suoi figliuoli dimorava contemporaneamente nell’abituro ad uso de’ lebbrosi, presso l’Ospedale, a men d’un miglio dalla Porziuncola, e nella casetta presso quest’ultima chiesuola, che San Francesco da non molto tempo aveva restaurata.
Si noti poi che San Francesco, subito dopo il fatto del villico, si ritirò nell’antica casuccia presso la Porziuncola (statim ha il Celanense; Vita prima p. prima, cap. XVI; mox l’autore della leggenda seconda; ACTA SS. 4 ottobre, p. 593, n. 256); e forse aveva già ottenuta dall’abate di Monte Subasio la chiesa o cappella, destinata a salire a tanto splendore. Il ritirarsi nella casa presso la Porziuncola, e la concessione dell’uso della cappella o chiesa, furono due fatti dovuti a cause diverse che non si debbono confondere fra sè.
[79] Non ci pare irragionevole ipotesi che questo pio Religioso, amato da San Francesco in special dilezione, fosse Frate Leone. Certo, ad eccezione delle parole assai modeste, che egli stette nel servizio di Dio umilmente e devotamente, si direbbe che gli scrittori della leggenda abbiano fatto uno studio speciale per evitare ogni frase che sonasse elogio a questo Frate, di cui hanno voluto tacerci persino il nome.
Vi è però chi attribuisce la visione a Frate Ruffino; e ci pare che più circostanze, e, fra queste, principale la credenza diffusa ab antico, che in lui riconosce il protagonista di questo fatto, debbano farci preferire quest’ultima ipotesi.
[80] Come si vede, questo capitolo riproduce in terminis i tre quarti del capo 82 dello Speculum Perfectionis, stampato nello Speculum vitae (ediz. veneta del 1504, a carte 690).
Lo Speculum Perfectionis ha di più alcune prescrizioni circa la recita delle laudes Domini, le quali, non senza ragionevole congettura, il Sabatier crede siano nelle posteriori redazioni state soppresse, perchè ormai cadute in dissuetudine.
Si trova anche nel Pisano, Conformità decimasesta, parte seconda.
Il Celanese nella sua seconda leggenda, (parte terza, cap. 96) compendia da questa, che, come più volte abbiamo fatto osservare, fornì a lui tanta parte di materiale, e non aggiunge verbo di quanto si contiene di più nello Speculum.
È chiaro che le giunte del testo del Sabatier appartengono al testo genuino. Il testo del traduttore era difettoso, e quindi difettosa è anche la traduzione. Noi volemmo scrupolosamente, per quanto era possibile, tenerci al testo del traduttore, e perciò non osammo inserire le parole del testo del Sabatier nel nostro testo latino, per non fare nulla d’arbitrio.
[81] Il Beatus Franciscus è aggiunzione nostra, indicataci, senza timor d’errore, dalla versione italiana.
[82] Il testo del Sab. aggiunge: post cibum statim.
[83] Il testo del Sab. aggiunge : simul cum ipse, deberent.
[84] Il testo del Sab. aggiunge: cum laudibus Domini, ut dictum est.
[85] Tutto questo capitolo corrisponde esattamente al capo ottantatreesimo dello Speculum perfectionis, ed al capo settimo della seconda parte della prima leggenda del Celanese.
Il tratto da Videte in giù è riferito anche dal Pisano, Conf. xii, sec. parte, cap. xxxix, con la citazione : In legenda antiqua, al cap. v De zelo ad religionem. Il Waddingo (Opusc. S. Francisci, p. 378) aggiunge che, secondo la leggenda antica, queste parole San Francesco le avrebbe pronunziate nell’ultime ore della sua vita, come testamento dell’amor suo; e veramente hanno il mesto, tenero, patetico e solenne delle parole dei moribondi; vi si sente l’aura della vita futura a cui si avvicinava ed a cui si volgeva il pensiero del Santo.
[86] Il testo del Sab. aggiunge: Patri et ejus Filio Domino Jesu Christo in Sancti Spiritus unitate.
[87] Il testo latino di questo capitolo è cavato dal capo ventesimosesto Speculum perfectionis, lasciando indietro molte parole e supplendone altre la prima e la seconda leggenda del Celanese. È per noi evidente che i tre Compagni ebbero sott’occhio il testo col quale fu compilato lo Speculum; imperocché altrimenti non si potrebbe spiegare tanta corrispondenza di concetti e di parole.
Quello che qui si dice non è punto in contraddizione con ciò che narra il Celanese (leggenda prima, parte prima, c. xvi: Essendo scritto nella Regola: e sieno Minori: dopo tal parola subito soggiunse: E voglio che questa fraternità si chiami Ordine de’ Frati Minori.
Citammo in altra occasione un atto di concordia fra i partiti del Comune d’Assisi nel 1210, distinti in Maggiori e Minori. Il nome di Minori a’ tempi di San Francesco correva comune in Assisi, segnacolo a divisioni ad a discordie; il Sant’uomo, adottandolo per umiltà, lo innalzò a significare un consorzio di amore fraterno.
È utile raffrontare le parole identiche al testo nostro nel Pisano, Conf. xvi, seconda parte.
Questo pensiero, copiando quasi esattamente le parole della leggenda dei tre compagni, si legge nella leggenda maggiore di San Bonaventura, capo settimo da cui le trascrisse il Pisano nella Conformità duodecima, capo xviii ; e nell’Arbor vitae di Ubertino di Casale, libro quinto, capo terzo.
[88] Speculum perfect. c. 26, p. 51, lin. 4.
[89] Le parole fra parentesi quadre sono aggiunzioni nostre, dal testo della versione.
[90] II. Cel. 3. 17.
[91] Speculum perfect., c. 26., p. 51, lin. 166 e 18: p. 52, lin. 1-4.
[92] 1. Cel.
[93] Speculum perfect., c. 26. pag. 52. lin. 6-7.
[94] Questo capitolo è cavato integralmente dal diciottesimo dello Speculum perfectionis. (oppressivi alcuni incisi di non grande importanza). È impossibile negare che i tre Compagni hanno avuto sotto gli occhi il testo identico che aveva già servito alla compilazione dello Speculum.
Vedi i riassunti del II Celano, parte terza, capo XX ; del Pisano, Conf. XII, cap. XVIII che cita la Legenda antiqua capitolo De perfectione humilitatis; Conf. xvi, sec. part.; e specialmente la Conformità sesta, seconda parte che reca per intero il capitolo dello Speculum senza citarne la fonte.
Errerebbe molto chi credesse che per San Francesco i mezzi per vivere dovessero procacciarsi solamente o principalmente col mendicare; ciascuno doveva guadagnarsi il vitto principalmente col lavoro, di cui ha voluto inserire nella Regola un comando formale: Firmiter volo quod laborent de laboritio, quod pertinet ad honestatem.
Il testo latino, che dice come San Francesco andava per la limosina ogni giorno (quotidie), mentre il traduttore scrive alcuna fiata, è senza dubbio più nel vero.
Inoltre le altre circostanze narrate dallo Speculum, che accenna alla gracile costituzione Etica di San Francesco, all’eccessiva sua fatica, alla gioia che provava nel trovarsi riunito ai primi compagni e simili, hanno in sé medesime l’impronta del vero, e non sono certamente immaginate. S’intende però assai bene perchè i tre Compagni, nel compendiare il testo dello Speculum, non riputassero utile di inserirle nella Leggenda. Contengono un rimprovero all’inserzione de’ suoi Compagni.
[95] Qui il testo del Sab. ha alcuni righi saltati da noi.
[96] Qui si saltano altri righi che si leggono nel testo del Sab.
[97] Altra ommissione.
[98] Questo capitolo risponde esattamente al venticinquesimo dello Speculum perfectionis, col solo cambiamento del pauper spiritualis valde in Frater spiritualis valde, conforme reca anche il Celano nella leggenda seconda, parte terza, capo 22, ed il Pisano, Conf. XVI, p. sec. A noi par chiaro che il Frater è la vera lezione, e che il pauper dello Speculum è semplicemente un error di copista,
Le induzioni del Sabatier (vedi commenti al capo citato) cadono col solo notare che la leggenda dei tre Compagni, dei quali Frate Leone era uno, reca Frater, non pauper.
Il Pisano nella Conformità sesta riassume il medesimo fatto più brevemente, ed anche allora parla di un Frate (fratri venienti), e non di un povero qualunque.
[99] Corrisponde esattamente al capo XVI del frammento conosciuto ed edito della leggenda dei tre Compagni.
Il Pisano, alla Conformità XVII, citando la leggenda dei tre Compagni, ne reca le raccomandazioni di onorare il sacerdozio.
Le cose qui narrate, dovettero accadere, le più, fra il 1211 ed il 1212.
Le ammonizioni circa il modo di conversare fra la gente, secondo il Mariano (lib., l, c. 12. § i), sarebbero state fatte ne’ comizi del 1216, in cui furono deliberate le prime Missioni ne’ paesi cristiani fuori d’Italia. Il Pisano, nella Conformità undecima, riassume, e talvolta copia fedelmente tutto questo capitolo; ed anche nella Conformità duodecima, capo XXVIII, in cui cita la leggenda de’ tre Compagni.
[100] È identico, meno due parole in principio, al capo novantasettesimo dello Speculum perfectionis; ed il Celanese nella vita seconda (parte terza, cap. 69) ne trasse, compendiando assai, i materiali d’un capitolo.
Faceva parte anche della leggenda antica, da cui la trascrisse, citandola, il Pisano, nella Conformità duodecima, p. sec. cap. xl. La lezione è in sostanza quella dello Speculum, salvo leggieri ritocchi, e l’inserzione di alcune frasi del Celanese. Il quale ultimo nota non inopportunamente che, conforme usano i Santi, mentre San Francesco era mitissimo verso gli altri, era inesorabile verso il corpo proprio. La penitenza è obbligatoria per principio sovrannaturale, ed altresì, entro certi limiti, per principio naturale: ma nel concreto deve in molta parte lasciarsi alla libertà di ciascuno, in particolare o in comune, di fissarne, secondo il proprio fervore, i confini.
[101] Qui il testo del Sabatier aggiunge alcune parole.
[102] Il testo del Sab. invece di peccato ha Domino.
[103] La lezione latina, avuta sott’occhio dal traduttore, è cavata dal capitolo quartodecimo dello Speculum perfectionis, e risponde alla versione così esattamente, che è impossibile dubitare non sia proprio quella.
Salvo varianti più di parola che di concetto, contenevasi anche nella leggenda antica, citata dal Pisano nella Conformità sestadecima, parte seconda, nell’inserirne il testo nel suo lavoro.
Il Celanese, con ritocchi di stile, trascrisse nella seconda leggenda (parte terza, capo undecimo) questo capitolo.
[104] È identico al capo quinto dello Speculum, ed è evidente che il Celanese tolse le frasi e i pensieri di questo capitolo, spartendoli nei capitoli secondo, sesto e nono della terza parte della sua seconda leggenda.
E indubitato che rendono con precisione la mente del santo Patriarca circa la povertà altissima.
Il Waddingo cita dal Mariano la prima parte di questo capitolo, evidentemente copiato dal Celanese o dai tre Compagni. (Vedi Opuscula S. Franc. tom. iii., p. 505, orac. XXVIII).
L’ ideale evangelico ristaurato da San Francesco era sì alto, che anche le umili parole dei tre Compagni nell’ispirarsi a quello pigliano colore poetico.
[105] Il Dei manca nel testo dello Speculum ; lo prendemmo dalla Seconda del Celanese.
[106] Risponde al capo settantesimoquinto dello Speculum perfectionis. Il Celanese lo trasportò nella sua leggenda seconda (parte terza, capo novantasettesimo) con pochi e leggeri ritocchi. Il testo della leggenda dei tre Compagni è conforme allo Speculum, e non a quello ritoccato dal Celanese. Per esempio il Celanese ha: mordaci cum dicto; lo Speculum, mordaci dente; il traduttore della leggenda dei tre Compagni, col mordace dente: e così è di tutte le altre varianti.
È inserito, con poco divario dallo Speculum, anche nella leggenda antica, capitulo de perfectione humilitatis, soppresse alcune proposizioni. Di ciò fa fede il Pisano, con la sua citazione nella Conformità duodecima, cap. XXII. Però il Pisano riprodusse pure il testo un po’ differente da quello della leggenda antica consultata dal Waddingo negli Opuscula Sancti Francisci, tom. tert. xii. pag. 469; e ne riporta alcuni righi anche nella Conformità sedicesima, p. sec.
Il Sabatier cita pe’ riscontri anche la prima del Celanese (parte prima capo quindicesimo); la seconda del Celanese, (parte terza, capi ventesimo primo, quarantesimo, novantesimo settimo e novantesimo ottavo); non che la leggenda di San Bonaventura, la Cronica dell’Eccleston, il De Laudibus di Bernardo da Bessa, la Cronica delle tribolazioni, etc.
[107] Il testo latino è dato esattamente dal capitolo sessantanovesimo dello Speculum perfectionis, riprodotto quasi letteralmente anche dal Celanese nella sua seconda leggenda, parte terza, capo centoventiquattresimo.
Il Celanese, com’è detto, pur tenendosi alla lezione quasi precisa dello Speculum, v’introduce alcune leggerissime varianti; ma la leggenda dei tre Compagni, anche in ciò, come si vede dalla traduzione italiana, segue esattamente il testo dello Speculum. Basti a saggio il confronto dei primi due periodi, che nel Celanese si leggono così: Dolebat, si, virtute neglecta, scientia quaereretur, praesertim si non in ea vocatione quisque persisteret, in qua vocatus a principio fuerat. Fratres, ait, qui scientiae curiositate ducuntur, in die retributionis manus invenient vacuas. Il traduttore italiano segue parola per parola il testo dello Speculum, o dovunque il Celanese si allontana, anche migliorando, da questo, la versione sta con lo Speculum. Non vi ha dunque dubbio che il testo dallo Speculum è anteriore a quello del Celanese.
Il Pisano, nella Conformità dodicesima, seconda parte, reca un brano di questa lezione, citando la leggenda antica, capitolo De perfectione humilitatis: ma questo testo ha molte giunte e varianti; fu riprodotto dalla leggenda antica, nell’edizione degli Opuscoli di San Francesco, fatta dal Waddingo. La Conformità undecima, sec. parte, riproduce il testo della leggenda dei tre Compagni sienza citarla.
[108] Il testo del Sab. ha displicebat.
[109] Il testo del Pis. aggiunge cum.
[110] Questo testo corrisponde al capitolo quarantesimo settimo dello Speculum perfectionis con assai esattezza, ed era anche nella leggenda antica, da cui lo trascrive il Pisano nella Conformità dodicesima, p. sec., cap. xii. Ne riferisce una parte anche Alvaro Pelagio nel suo Planctu Ecclesiae, capitolo 69.
[111] Il testo latino è conforme al capitolo quarantottesimo dello Speculum perfectionis, che con poche varianti viene dato anche dal Celanese nella stenda leggenda, parte terza, capitolo ottantanovesimo, e dalla leggenda antica, da cui il Pisano lo trasse nel trascriverlo in due luoghi della Conformità dodicesima sec. part., cap. XII.
San Bonaventura, nel capo vi della leggenda maggiore, copia letteralmente dal Celanese, ommettendone una buona metà.
Anche Alvaro Pelagio nel Planctu Ecclesiae, capitolo 69, lo riporta quasi per intero.
[112] Le parole del testo latino sono cavate dal capitolo nono dello Speculum perfectionis. soppressine alcuni periodi, che vi sono interposti, e aggiunte alcune parole dalla seconda leggenda del Celanese. La versione è così letterale che non può dubitarsi che quelle parole latine siano proprio le originali.
Lo Speculum non reca la designazione del luogo di Sartiano, che però si legge anche nella leggenda seconda del Celanese, parte terza, capitolo quinto. Il Celanese abbrevia e compendia sul testo dei tre Compagni, come i tre Compagni compendiarono dal testo dato dallo Speculum. trascritto anche nella Conformità sedicesima, parte seconda.
È da notarsi che nello Speculum tutto l’intero dialogo passa fra San Francesco ed un Frate; mentre nella leggenda de’ tre Compagni e nel Celanese la prima domanda e la prima risposta corre fra due Frati, e poi sopravviene, terzo interlocutore, San Francesco. Più naturale è la prima versione.
Lo stesso episodio, con maggior ricchezza di particolari l’abbiamo anche nella Conformità decimosesta del Pisano, parte seconda. Ivi si descrive la celletta di San Francesco, tessuta di vimini e tronchi d’albero, com’era uso in que’ primi tempi dell’Ordine francescano.
[113] Specul., cap. ix., p. 30, lin, 1-2.
[114] Ibid, lin. 4.
[115] II Cel. 3-5.
[116] Specul., ibid., lin. 3.
[117] Ibid lin. 9.
[118] Ibid., lin. 19-20.
[119] II Cd. 3-5.
[120] Specul., ibid., lin. 19.
[121] Specul., ibid., lin. 21-22.
[122] Specul., ibid, pag. 21.
[123] II Cel. 3-5.
[124] Specul., ibid., pag. 21., lin. 2-3.
[125] Risponde esattamente al capo ventiquattresimo dello Speculum perfectionis, copiato anche dal Pisano nella Conformità sedicesima, seconda parte. In questi due testi si aggiunge l’indicazione che il fatto avvenne mentre dimoravano nel tugurio di Rivotorto, certamente dopo il ritorno da Roma.
Il Pisano ne parla anche nella Conformità dodicesima, parte seconda, in principio, e dopo la spartizione in Capitoli, al capo ventesimo secondo.
[126] Il testo del Sab. aggiunge: Quum Fratres manerent apud Rigum tortum, prope Assisium.
[127] Il testo del Sab. invece di extra Religionem, ha: non petiit misericordiam nec invenit.
[128] Il testo, salvo leggerissime varianti, ci è dato dal capitolo trentesimosettimo dello Speculum; riprodotto con poche mutazioni dal Pisano nella Conformità sedicesima, seconda parte.
Anche il Celanese nella seconda leggenda, parte terza, capitolo ventesimo nono, mutatane la forma, ha lo stesso racconto.
[129] Il testo del Sab. aggiunge: Fratrum apud Rothabricii.
[130] Il testo del Sab. aggiunge: ipsa die qua debebat praedicare.
[131] Il testo del Sab. aggiunge: et infirmus.
[132] Il testo del Sab. aggiunge: dixit enim culpam suam. Et ait beatus Franciscus: Vis de hoc facere poenitentiam, quam dicam tibi?» Qui respondit: «Libenter faciam». Et.
[133] Il testo del Sab. aggiunge: et infirmitatem.
[134] Tutto questo capitolo, tolti pochissimi incisi, corrisponde al novantatreesimo dello Speculum perfectionis, copiato con lievi ritocchi dal Celanese nella seconda leggenda, parte terza, capitolo sessantesimosettimo.
Il Celanese aggiunge di essere stato testimone di veduta (ut oculis vidimus); ma potrebbe anche darsi che quest’inciso, anzi che di lui, fosse de’ tre Compagni, di cui copiava le parole. Il traduttore italiano della leggenda de’ tre Compagni aveva certamente sotto gli occhi il testo dello Speculum, e non già quello del Celanese, perchè ne’ ritocchi e nelle lievi differenze fra i due testi sta costantemente col primo. Per esempio, lo Speculum ha intra se ipsum ebulliens; il traduttore, intra sè medesmo... che bolliva; il Celanese intra ipsum ebulliens. Inoltre lo Speculum reca: superponens aliud lignum per modum arcus in manu dextera trahebat super illum; il Celanese, superponens annulum filoflexum tenebat in dextera; il traduttore, sopraponeva un altro legno per modo d’un arco, e colla mano dritta tirava sopra quello. Ci pare che basti per la dimostrazione.
Ad alcuni lo stile figurato di questo capitolo, pareva, almeno in alcune frasi, troppo lontano dall’indole dei tre Compagni, e leggendole nello Speculum ne traevano argomento per negarne a costoro la paternità. Crediamo che ora non insisteranno più nelle loro induzioni evidentemente fallaci. Bisogna ricordarsi che il popolino inventa più metafore in un giorno, che un letterato in un anno.
[135] Il testo del Sab. aggiunge: quandoque talia faciebat.
[136] Il testo del Sab. aggiunge: In his trahebat continue suspiria et ingeminatis gemitibus.
[137] Il testo risponde esattamente ad una piccola porzione dello Speculum perfectionis, al capo novantaseiesimo; ed è riassunto in compendio dal Celanese nella seconda leggenda, parte terza, capitolo sessantottesimo. Il Pisano riferisce le parole di questo racconto con altre del medesimo capitolo dello Speculum, citando la leggenda antica, capo ottavo, de zelo ipsius. (Vedi Conformità duodecima, p. seconda, c. xxxi).
Il testo datone dal Waddingo, come cavato dalla leggenda antica, differisce per qualche leggera variante. (Vedi Opuscul. tom. iii, Apophthegmata xviii).
[138] Il testo del Sab. aggiunge: coram fratre tuo, vel alio.
[139] Il fatto, ed anche le parole del testo si trovano nel Capitolo ventisettesimo dello Speculum perfectionis, in cui però sono moltissimi incisi, lasciati indietro dai tre Compagni nel compendiarne le parole. Basta poca considerazione per vedersi che il testo dello Speculum fornì gli elementi al testo della leggenda dei tre Compagni, e non viceversa. Le particolarità che si leggono in più, non sono inventate, né possono credersi aggiunte dopo.
Il Celanese ha preso le parole dalla leggenda dei tre Compagni, facendo molti ritocchi, secondo il suo gusto un po’ oratorio e rettorico. Anche San Boventura ne dette un breve cenno nella sua Leggenda maggiore, cap. quinto. L’esortazione ultima di San Francesco è data anche dal Pisano, Conformtà duodecima capitolo X, che cita la leggenda antica; ed il fatto del Frate è accennato più volte nelle Conformità.
[140] Il testo del Sab. aggiunge: admonens fratres, ut discrete poenitentiam agerent. – quodam tempore, quum beatus Franciscus coepit habere fratres, et maneret cum eis apud Rigum Tortum, prope Assisium.
[141] Il testo del Sab. aggiunge: circa medium noctis.
[142] Invece di fame il testo del Sab. ha: morior. Stupefacti antem et territi, omnes fratres evigilaverunt.
[143] Il testo di Sab. aggiunge: dixit: «Surgite, fratres, et accenditi lumen. - Et accenso lumine, dixit: «Quis est ille qui dixit: Morior?» Respondit frater ille: «Ego sum». Et ait ille: «Quid habes, frater et quomodo morieris?» At ille ait: «Morior fame». Tunc beatus Franciscus.
[144] Il testo del Sab. aggiunge: Nam ille frater et omnes alii noviter erant conversi ad Dominum, et ultra modum sua corpora affligebant.
[145] Il fatto nella sostanza, ed anche nelle parole, si contiene nel capo ventottesimo dello Speculum perfectionis, tolto l’inciso, sapendo il Beato Francesco che un frate infermo etiandio sentisse voglia a mangiar le uve, per vergogna non le chiedeva. Questo inciso in parte ci è dato dal Celanese (parte terza, capitolo centesimo decimo); non assicureremmo però che fosse proprio quello originale della leggenda, e non avesse subito qualche leggera modificazione; ma non è cosa di rilievo. La versione dello Speculum, nei suoi particolari, ci sembra molto più precisa, e quindi più esattamente conforme al vero.
I tre Compagni con la loro leggenda fornirono al Celanese quasi già fatto il compendio dello Speculum.
[146] Specul. c. xxviii, p. 57, lin. 1-2.
[147] Id. ibid., lin. 3.
[148] II Cel 3. 110.
[149] Spec. cit., lin. 6.
[150] Ibid., lin. 16.
[151] Ibid., lin. 17.-20.
[152] Il testo è conforme al capitolo quarantesimosecondo dello Speculum perfectionis, ed è copiato, con leggerissimi ritocchi dal Celanese, nella seconda leggenda, parte terza, capo centesimo decimo.
Non occorre ripetere che il traduttore segue sempre il testo dello Speculum, senza i ritocchi del Celanese.
Le parole qui citate della prima Regola, leggonsi anche nella Regola del 1221, che certamente fu seconda, e forse anche terza o quarta; perchè non v’ ha dubbio che San Francesco compilò successivamente molte Regole, aggiungendo e togliendo, secondo che l’esperienza ed un lume divino gli dimostravano fosse opportuno, sino a quella che, approvata solennemente con Bolla pontificia, rimase il testo definitivo per la professione de’ Frati Minori.
[153] Il testo ci è dato dallo Speculum perfectionis, capo decimosettimo; ed il traduttore italiano ci ammonisce che il deliciis dello Speculum stampato nel 1504 e nel 1509, non è un’intrusione di copisti, ma n’è la vera lezione.
Anche il Pisano, Conformità xvi, sec. part.) riferisce questo testo, senz’indicarne la fonte.
Il Celanese accennò quest’idea nella prima leggenda, parte prima, capo ventesimottavo; vi tornò nella seconda (parte terza, capo ventesimottavo), servendosi delle parole dei tre Compagni, e secondo il suo costume, rettoricamente infiorandole.
San Bonaventura, riferendo questo fatto, si servì delle parole del Celanese e consultò altresì il testo dei tre Compagni.
[154] Al testo del Sab. manca deliciis et.
[155] Il testo latino è il trentesimo dello Speculum perfectionis, nè più, nè meno, compreso il titolo; ma fu copiato quasi letteralmente, con pochi ritocchi, dal Celanese nella leggenda seconda, parte terza, capitolo trentesimoprimo; compendiato poi da San Bonaventura nel capo ottavo della sua leggenda.
[156] Corrisponde al capitolo trentaduesimo dello Speculum perfectionis; e con poche variazioni si legge altresì nella seconda leggenda del Celanese, parte terza, capitolo trentesimoterzo.
[157] Qui il testo originale della leggenda risponde per alcune parole alla leggenda seconda del Celanese, parte seconda, capo ottantatreesimo, e nella quasi totalità al capo sessantaquattresimo dello Speculum perfectionis. Si conteneva anche nella leggenda antica, capitolo De perfectione humilitatis. da cui lo trasse il Pisano nella Conformità V, part. sec. e nella Conformità XII, p. sec. c. XXIII.
[158] Il testo del Sab. invece del praelatus existens fratrum del Celanese, ha queste parole: Ecce, fratres cum magna devotione invitant me ad Capitulum, et motus ex devotione ipsorum, vada ad Capitulum cum eis. Ipsi autem congregati rogant me, ut annuntiem eis verbum Dei et praedicem inter ipsos. Et surgens.
[159] Il testo del Sab. invece del commoneo fratres del Celanese, ha illis sicut me docuerit Spiritus Sanctus.
[160] Il testo del Sab. aggiunge: et verecundamur nimis habere ita simplicem et despectum praelatum super nos, unde de cetero non praesumas vocari te nostrum praelatum.
[161] È precisamente il testo del capo settantaquattresimo dello Speculum perfectionis; lo trascrisse con poche variazioni e giunte il Celanese nella seconda leggenda, parte terza, capitolo novantesimoquinto; ed altresì il compilatore
[162] Corrisponde al testo del Capitolo novantaquattresimo dello Speculum perfectionis, copiato, quasi, dal Celanese nella seconda leggenda, parte terza, capitolo trentanovesimo, da cui lo compendiò San Bonaventura nella Leggenda maggiore, capitolo decimo.
[163] Il testo del Sab. aggiunge: ad orationem et opus divinum et ad servandam letitiam spiritualem in se et in aliis.
[164] Il testo è notissimo, e appunto perchè notissimo e trascritto moltissime volte, presenta molte varianti. L’egregio e diligentissimo Monsignor Don Michele Faloci-Pulignani, tanto benemerito degli studi francescani, nella sua Miscellanea Francescana fascicolo secondo del volume sesto, da pagina 36 a pagina 38, recò un’assai grande quantità delle diverse lezioni di questo testo, fra le quali trascegliemmo quelle che meglio si accordavano con la versione italiana, e quindi col testo latino usato dal traduttore.
Le abbreviazioni usate da noi per indicare i testi che ci hanno servito a riavvicinarci a quello della versione sono chiarissime, e non abbisognano di spiegazione. Il testo dell’orazione lo cavammo dall’edizione degli Opuscoli di San Francesco fatta dal Waddingo
[165] Textus Pulig.
[166] Cod. A».
[167] Textus Pulig.
[168] Textus Firm.
[169] Text. Pulig.
[170] Text. Codicis Spelli.
[171] Textus Pulig.
[172] Textus Pulig.
[173] Il testo aggiunge: aeterne.
[174] Così ha il testo del Pisano e del Rebolledo: il Waddingo preferì la lezione: ut interius mundati et illuminati et, datagli da tutti gli altri testi. Noi stemmo col traduttore.
[175] Corrisponde quasi esattamente al capitolo settantesimosesto dello Speculum perfectionis, ricopiato quasi in terminis dal Celanese nella seconda leggenda, parte terza, capitolo centesimo trentesimo quinto. Queste lodi della Regola si leggono anche nel Pisano, Conformità nona, sec. part.; e nel Planctu Ecclesiae del Pelagio, libro secondo, capitolo sessantunesimo. Tutti questi pongono le dette lodi in terza persona. Il Waddingo però le mise in bocca allo stesso Padre San Francesco, che veramente, a testimonianza degli storici, le pronunziò Non sappiamo donde abbia preso il testo in prima persona l’illustre Annalista. Vedi gli Opuscula Sancti Francisci, tom. ii., p. 185.
[176] Il testo del Sab. aggiunge: et primo qualiter laudabat Regulae professionem et volebat fratres scire eam, et loqni de ea, et mori cum ea.
[177] Il testo del Sab. aggiunge: zelator.
[178] Corrisponde al capitolo settantesimosettimo dello Speculum perfectionis, e fu, come il precedente, ricopiato dal Celanese nella seconda leggenda, parte terza, capo centesimo trentesimo quinto. La Cronica de’ XXIV Generali afferma che questo fervoroso Religioso chiamavasi Eletto; e lo stesso afferma il Pisano nella Conformità ottava, sec. part., subito dopo la Vicaria di Bosnia.
[179] È il capitolo cinquantesimoprimo dello Speculum perfectionis, riprodotto con ritocchi dal Celanese nella seconda leggenda, parte terza, capitolo novantaduesimo, aggiungendo il nome del Religioso, di cui qui si parla, che è Frate Barbaro, decimo fra i primi compagni di San Francesco.
Il Papini, tenendosi alla lezione della leggenda del Celanese, data dal Rinaldi (Roma, 1800), crede che l’isola de’ Cipi (invece di Cipro) sia l’odierna Bastia; del che dubita il Sabatier (Vedi lo Speculum nelle note a questo capitolo), e, crediamo a ragione; perchè se si eccettui il testo del Rinaldi, tutti gli altri hanno Cipro. Frate Barbaro fu sepolto alla Porziuncola. L’Hueber ne segna la morte all’anno 1232.
[180] Il testo del Sab. aggiunge: quando unus turbabat alium.
[181] Il testo è dato dal codice del Sacro Convento di San Francesco d’Assisi, segnato del numero 338. L’anonimo editore che nel 1831 pubblicò la Vita S. Francisci de Assisio a Leone, Rufino, Angelo eius sociis scripta, dictaque Legenda trium sociorum, ex cod. Biblicthecae Vaticanae 7339: Pisauri, ex typographia Nobili, mdcccxxxi, in 8. pag. iv 62; aggiunse in principio del libro le Admonitiones Sancti Francisci, il Testamento, le Laudes Sancti Francisci de creaturis, un inno latino del secolo XIII al Santo, ed in fine le Correctiones alle leggende Celanesi pubblicate dal Rinaldi nel 1806. Il Padre Melchiorri Stanislao, che pur disse di aver riscontrato il codice Vaticano 7339, credette che si contenessero in questo codice, e lo affermò in due luoghi della sua pubblicazione; dietro lui cadde nello stesso errore l’Amoni. Ma la verità è che né il Padre Stanislao Melchiorri, né l’Amoni consultarono il codice Vaticano, il quale non contiene nulla di tutto ciò.
La corrispondenza con la traduzione è perfetta, ed è una prova che veramente queste parole e questi pensieri appartengono a San Francesco.
Il Pisano ne inserì quasi tutti i periodi in diversi luoghi della duodecima Conformità, parte sec.; per esempio al capo viii, in cui fra molte altre cose, è la prima e la seconda, la quinta e l’undecima beatitudine; al capo xvii, in cui è la quarta e la settima: e così di seguito.
Si legge inoltre tutto il testo di seguito nelle Raccolte varie degli opuscoli di San Francesco, e forma una parte delle Admonitiones.
Fra il testo latino e l’italiano corre differenza nella numerazione de’ capitoli, perchè il testo italiano divide in due numeri con due titoli i capi quinto e sesto, del sopportare il prossimo, e che tutti i beni si rendano a Dio, i quali da tutti i testi latini vengono riuniti in un solo. Il Pisano però reca il quinto capitolo da sè, senza l’aggiunzione del sesto. Egli dovette avere il testo conforme a quello del nostro traduttore.
[182] Il testo del Wadd. aggiunge : uno.
[183] Il testo del Wadd. invece di videtur ha viderint.
[184] Il testo del Wadd. invece di auferretur ha aufertur.
[185] Molti codici invece di scandalizantur statim et, hanno scandalizati continuo.
[186] Molti codici hanno invece di questo titolo, il seguente: De humilitste servanda in donis Domini.
[187] Il testo del Wad. aggiunge enim.
[188] Al testo del Wad. manca il non.
[189] Al testo del Wad. manca sua.
[190] Il testo del Wad. aggiunge: et attribuit.
[191] Al testo del Wadd. manca in se.
[192] Il testo del Wad. invece di cum ha in.
[193] Il testo del Wad. aggiunge et exultatione.
[194] Il testo del Wad invece di delectat legge delectatur.
[195] Il testo del Wad. invece di inanibus ha vanis.
[196] Il Cod. Ass. invece di spe ha speme.
[197] Il testo del Wad. ha: sibi Dominus, invece di Dominus sibi.
[198] Il Cod. Ass, invece di spe ha spetie.
[199] Il titolo ne’ Cod. è vario. Alcuni hanno quello sopra. Altri: De susceptione reprehensionis; altri: De correctione patienter suscipienda.
[200] Alcuni Cod. invece di ita patienter ab aliquo sustineret, hanno ab aliquo ita patienter sustinet.
[201] Il Pisano non ha il benigne; altri Cod. per errore lo antepongono al reprehensus.
[202] Il testo del Wad. comincia un nuovo numero col titolo: De humilitate.
[203] Il testo del Wad. aggiunge inter praelatos et.
[204] Il testo del Wad. invece di permanet ha manet.
[205] Questo periodo, avverte il Waddingo, manca in quasi tutti i Codici.
[206] Il Cod. Ass. ha punire invece di puniri; e così altri Codici.
[207] Il testo del Wad. invece di diligeret et timeret ha diligit et timet.
[208] Il testo del Wad. invece di esset ha est.
[209] Il testo del Wad. invece di esset ha est.
[210] Al testo del Wad. manca il de eo.
[211] Al testo del Wad. manca Dei.
[212] Il testo del Wad. aggiunge recte.
[213] Il testo del Wad. invece di ipsos ha eos.
[214] Il testo del Wad. ha invece: maior est omnibus administratio.
[215] Il testo del Wad. aggiunge sanctissimo.
[216] Il testo del Wad. invece di plus ha maius.
[217] Il testo del Wad. invece di omnibus aliis hominibus ha alios omnes homines.
[218] Anche questo testo è per disteso nel codice del Sacro Convento di San Francesco di Assisi, segnato col numero 338: e si possono con verità ripeter tutte le osservazioni del precedente capitolo.
[219] Alcuni cod., invece di et hanno est.
[220] Il testo del Wad. aggiunge: Ubi est patientia et humilitas, ibi nec ira nec perturbatio.
[221] Il testo del Wad. invece di neque ha nec.
[222] Il testo del Wad. invece di neque ha nec.
[223] Il testo è cavato dal capitolo cinquantasettesimo dello Speculum perfectionis soppressine i periodi che non avevano il corrispondente nella traduzione italiana, la quale ci serve di guida per la ricostruzione del testo latino, ed aggiunte alcune frasi della seconda leggenda del Celanese. Il testo dello Speculum segue così letteralmente la versione italiana, da non lasciar dubbi sopra la sua identità.
Il Celanese nella seconda leggenda, parte terza, capitolo centoventesimo, narra lo stesso fatto, compendiando i tre Compagni. Suol assegnarsi a questo fatto la data del 1215, e alla morte di Frate Giovanni il due maggio 1220. Che morisse, mentre ancor viveva San Francesco, e che rimanesse pochi anni nell’Ordine, si raccoglie con sicurezza dalle parole, con le quali si chiude questo capitolo; ma che entrasse nell’Ordine nel 1215 noi dubitiamo molto, perchè in quell’anno l’Ordine era già numerosissimo, e quindi sarebbe falsa l’indicazione dello Speculum, che in allora i Frati erano pochi. Il Pisano ne parla nella Conformità ottava, sec. parte, ed asserisce che insieme a molti frati santi fu seppellito in Santa Maria degli Angioli.
[224] Il testo del Sab. aggiunge : invenit eum scopantem ecclesiam et conversus.
[225] Il testo del Sab. aggiunge: et fuit sanctus frater.
[226] Il testo del Sab. aggiunge: coepit eam scopare humiliter et mundare.
[227] Il testo del Sab. aggiunge: et invenit eum scopante ecclesiam humiliter et devote.
[228] Le parole da Volo sino a cupio, sono prese dalla leggenda seconda del Celanese; il testo del Sab. ha invece: « Frater, da mihi scopam, quia volo te adiuvare». Et accipiens scopam de manibus eius, scopavit residuum. Et sedentibus illis simul, ait ille beato Francisco: «Frater, cum est diu quod habui voluntatem serviendi Deo et maxime postquam de te et de tuis fratribus rumorem audivi, sed nesciebam qualiter ad te venirem; nunc ergo, postquam placuit Domino ut te viderem, volo facere quidquid tibi placuerit.
[229] Il testo del Sab. aggiunge: maxime quia tunc paucos fratres habebat, et videbatur sibi: quod propter simplicitatem et puritatem ipsius, deberet esse bonus Religiosus.
[230] Il testo del Sab. aggiunge : quae sine scandalo habere possis.
[231] Il testo del Sab. aggiunge: secundum consilium Sancti Evangelii, eo quod illud idem fecerunt omnes fratres mei qui potuerunt.
[232] Al testo del Sab. manca il subridet Sanctus, supplito qui dalla seconda leggenda del Celanese.
[233] Il testo del Sab. aggiunge: quod volebant eos dimittere.
[234] Il testo del Sab. aggiunge: de domo sua.
[235] Il testo del Sab. aggiunge: quod inde motus est beatus Franciscus ad pietatem, quia magna familia et imbecillis erat.
[236] Invece delle parole: en reddo vobis bovem, aufero fratrem, il testo del Sab. giunge il racconto di una refezione di San Francesco con questi parenti e di un lungo discorso che loro tenne, e che terminava col pensiero delle parole riassunte nella loro leggenda dai tre Compagni.
[237] Il testo, salvo leggerissime modificazioni accennate in nota, e preso dalla lettera di Teobaldo, Vescovo d’Assisi, riferita dai Bollandisti, negli Acta SS. 4 ottobre, pag. 880-881, num. 3, 4, 5, 6, 7, 8, 9. Il documento ivi reca la data del 1327; ma è data erronea, perchè l’originale, che si conservava nel Convento dei Minori di Bruges, porta l’anno 1319 (Vedi Miscellanea francescana, vol. VI, fasc. VI, pag. 163 col. 2, nota 3). Meraviglieranno i lettori del trovare in una leggenda scritta prima del 1246, una narrazione contenuta in un documento del 1319: e anche a noi confessiamo che sulle prime la cosa fece del senso. Ma la difficoltà sparisce solo che si voglia riflettere che le narrazioni, come abbiamo già veduto più volte in questa leggenda, i successivi estensori di storie e di documenti francescani solevano trascriverle senza quasi mutare verbo e senza citazioni, dagli scritti anteriori. Or il Faloci-Pulignani in un eruditissimo, sottilissimo e convincentissimo articolo inserito nella Miscellanea Francescana (vol. VI, fasc. VI) provò che sino dal 1227 il Vescovo Guido redasse un processo, con la narrativa di questo grande avvenimento; processo rinnovato poi da Illuminato Vescovo pur d’Assisi, verso il 1275. Le narrazioni particolareggiate che servivano di base a questi processi, non potevano tramandarsi oralmente di generazione in generazione, perchè, di certo, niuno, e men ch’altri un vescovo, in materia delicatissima come la presente, avrebbe osato di farsi mallevatore della loro sincerità e verità. Par, dunque, così ragionevole indurne l’esistenza di una narrativa contemporanea e scritta, che pensare il contrario risulta impossibile.
I Fioretti, secondo un Codice dell’Angelica in Roma, (Vedi l’edizione dell’Amoni, Fioretti di San Francesco d’Assisi raffrontati col testo della Biblioteca angelica e coi codici della laurenziana e vaticana per cura di Monsignor Leopoldo Amoni, p. 383-86 ; Roma, tipografia Vaticana, 1889), contiene questo stesso racconto senza dubbio alcuno tradotto da un testo latino: Monsignor Faloci Pulignani trovava il testo latino, unito alla leggenda de’ tre Compagni nel Codice fulignate, e lo pubblicava insieme alla leggenda (Sancti Francisci Legendam trium sociorum ex Cod. Fulg. edidit Michael Faloci Pulignani, Sacerdos Fulginas; [pag. 96-98] Fulginiae, ex typopraphia Francisci Salvati, A. D. MDCCCIIC), come diciannovesimo capitolo. Sta, dunque, bene qui, come quarantanovesimo capitolo della leggenda intera, senza che si possa ragionevolmente mettere innanzi nessuna difficoltà seria.
L’Olivi uomo di grande sapere e d’incorrotta virtù, circa il 1277, dopo aver confessato che della concessione non esisteva bolla alcuna a conferma (asserunt nullum super hoc chartae privilegium habere), ricorda però che vi erano le attestazioni a viva voce di San Francesco e de’ suoi compagni divinissimi e famosissimi (testificata est per Patris nostri et sociorum eius divinissimorum et famosissimorum viva eloquia), consegnate in molte scritture quae autem fuerint verba a praedictis Patribus nostris relata... a personis fide dignis visa et ennarrata satis est.. scriptum), ed afferma di averne egli stesso ricevuta l’attestazione di testimoni oculari (ego ipse ab iis qui immediate de his viderunt, fide digna relatione perceperint).
È dunque chiarissimo che nel 1279 esistevano molte trascrizioni della narrativa del fatto; narrativa, che per ragioni facili ad indovinare, trovava opporle anche in alcuni Frati (contradicentibus ... Fratribus ipsis [Quaestio Fratris Olivi, nell’Acta Ordinis Minorum, iulii 1895]. È notevole che il Vescovo d’Assisi nel 1227, quando si parlava d’innalzare la gran Basilica di San Francesco, emula della Cattedrale, pensasse di raccogliere una alterazione giuridica del singolare privilegio dell’umile Portiuncula, giù nel piano, lontana, fra i boschi, che sembrava condannata ad un lento, ma non manchevole tramonto. Chi sa che di tal fatto non fossero stati ispiratori i compagni di San Francesco, eredi immediati e fervidissimi dello spirito di lui, i quali amarono per prudenza tenersi in disparte?
Nell’attestato del Vescovo Corrado del 1335 il fatto è narrato con maggiori particolarità, ed alcuni vollero trovarvi contraddizione con la presente narrativa, in cui tali particolarità (per esempio il viaggio a Roma) sono taciute. Non è qui il luogo di stenderci in una dissertazione, per appurare i fatti e rimettere a posto le cose; solo ci piace di ricordare che il metodo compositivo che cerca non i contrasti, ma gli accordi, è altresì il più vero; ed esaminando con tali criteri le attestazioni diverse, non è difficile ricavarne una narrazione armoniosa e completa, senza bisogno di ricorrere a negazioni ed a ricusar fede a testimonianze di persone, la cui sincerità è, ci sembra, indiscutibile.
[238] Il testo de’ Bolland. aggiunge: Qui respondit: hoc convenienter fieri non posse, quoniam, qui Indulgentiam petit.
[239] Nel testo de’ Boll. mancano le parole: Et Dominus Papa dixit.
[240] Il testo de’ Boll. aggiunge: Quomodo.
[241] Il testo dello Speculum Vitae invece di beatus ha sanctus.
[242] Il testo dello Speculum ha Pater sancte.
[243] Il testo dello Speculum ha poenis et culpis.
[244] Il testo dello Speculum invece di curiae ha ecclesiae.
[245] Il testo dello Speculum invece di Domini ha tunc.
[246] Il testo de’ Bolland., invece di destruetis ha destruitis: et indulgentia Apostolorum Petri et Pauli ad nihilum redigetur et pro nihilo computabitur.
[247] Il testo de’ Boll., invece di Tunc Papa respondit, ha: Respondit dominus Papa.
[248] Il testo de’ Boll., invece di Tunc dominus Papa ha: Dominus Papa videns eum abire, vocans eum.
[249] Il testo de’ Bolland., invece di cui Sanctus Franciscus ha: Et Beatus Franciscus respondit.
[250] Il testo de’ Boll., invece di manifestabit ha: habeat manifestare.
[251] Il testo è cavato dal capitolo quarantesimoterzo dello Speculum perf: e corrisponde così esattamente alla versione, che di certo non può dubitarsi sia proprio quello che fa parte della intera leggenda de’ tre Compagni. Anche il Celanese narra lo stesso fatto, con quasi le stesse parole. Vedi la seconda leggenda, parte terza, capitoli ottantesimo e ottantasettesimo. È chiaro che il Celanese lavorò, tenendo dinanzi e copiando la leggenda dei tre Compagni.
Il Pisano nella Conformità sesta e nella Conformità duodecima parla di questo stesso fatto, non che Ubertino di Casale nell’Arbor vitae, libro quinto, capitolo terzo.
Anche il Da Bessa (Di Laudibus) compendia in poche parole lo stesso racconto (Vedi Analecta Franciscana, vol. III, pag. 675, lin. 32-36), al quale alcuni assegnano la data del 1216, in cui San Francesco e San Domenico si trovarono insieme in Roma. Il Sabatier però, non irragionevolmente, crede avvenisse fra il settembre del 1220 ed il marzo del 1221. Vedi Speculum perfectionis pag. LXXXVIII.
[252] Il testo del Sab. aggiunge: quando fuerunt simul interrogati.
[253] Il testo del Sab. aggiunge: utrum vellent fratres suos esset praelatos in Ecclesia.
[254] Il testo è dato, con molte soppressioni d’incisi, dal capitolo ventesimo terzo dello Speculum perfectionis, e con qualche frase tolta dalla seconda leggenda del Celanese. Frate Leone nello scrivere la leggenda dei tre Compagni compendiò di molto questo racconto, che poi fu ritrascritto con non pochi ritocchi letterari dal Celanese nella seconda leggenda, parte terza, capitolo diciannovesimo; ricompendiato poi di nuovo da San Bonaventura. Il Pisano, nella Conformità decimasesta, parte seconda, riproduce il testo dello Speculum, senz’indicarne la fonte: ne parla anche nella Conformità sesta e nella dodicesima.
Si legge altresì, come il precedente, negli Opuscula Sancti Francisci colloqu. VI e VII.
Il fatto avvenne probabilmente nello stesso tempo, che quello del precedente capitolo.
Gli incisi dello Speculum soppressi essendo troppi, abbiamo creduto bene di non richiamarli nelle note; contenti solo d’indicare le parole prese dal Celanese.
[255] Il frusta nigri panis è del Celanese.
[256] Da dum sino al punto fermo il testo è del Celanese.
[257] Il quae parvis eleemosynis occupatur è del Celanese.
[258] Il testo non corrisponde né al capitolo sessantasettesimo dello Speculum, né al capitolo sessantunesimo parte terza della seconda leggenda del Celanese. Noi l’abbiamo ricostruito servendoci dei due testi dello Speculum e del Celanese, ed il confronto con la versione ne persuade che, salvo una parola o due, il testo che diamo può ritenersi per accertato definitivamente. Abbiamo tenuto d’occhio anche il Pisano che, nella Conformità dodicesima seconda parte, racconta, ussando quasi le parole dello Speculum, il medesimo fatto.
I tre Compagni, di certo, compendiarono dal capitolo sessantesimosettimo dello Speculum perfectionis; ed il Celanese ne modificò lo stile nell’inserirlo nella seconda leggenda, capitolo sessantunesimo e sessantaduesimo. Ciò ha reso un pò difficile e, in qualche parola e frase, non sicurissima la ricostruzione del testo originale di questo capitolo della leggenda: ma in ogni modo incertezze, come il lettore può giudicare da sé, riduconsi a pochissima cosa.
Il nome del Compagno di San Francesco era il notissimo Angelo Tancredi. Lo afferma lo Speculum perfectionis, e non v’è nessuna ragione di dubitarne.
Ne parla anche il Pisano nella Conformità dodicesima sec. par.
Nel ricostruire il testo indicammo soltanto le fonti onde ricavammo i singoli membretti, senza indicare le varianti, che avrebbero dato messe troppo larga.
Il Sabatier assegna a questo fatto la data dell’inverno del 1223-1224, quando San Francesco si recò a Roma per ottenere l’approvazione della Regola (Speculum pag. 126. lin. 33-35; ma non è cosa certissima.
[259] Testo del Sab., c. 67.
[260] II Cel., p. iii, LXI.
[261] Testo de Sab. loc. cit. p. 129.
[262] II Cel., loc. cit.
[263] Testo del Sab., loc. cit.
[264] II Cel., loc. cit.
[265] Testo del Sab., loc. cit.
[266] II Cel., loc., cit.
[267] Testo del Sab., loc. cit.
[268] II Cel., loc. cit.
[269] Testo del Sab., loc. cit.
[270] Id. ibid.
[271] Testo del Sab., loc. cit.
[272] Id., ibid.
[273] Id., ibid.
[274] II Cel.; loc. cit.
[275] Testo del Sab., loc. cit. p. 130.
[276] II Cel., loc. cit.
[277] Testo del Sab., loc. cit.
[278] Testo del Sab., loc. cit.
[279] Id., ibid.
[280] Il testo lo cavammo, soppressine alcuni incisi, che non avevano il loro corrispondente nella versione italiana, dal capo settimo dello Speculum perfectionis, riprodotto quasi esattamente dal Pisano nella Conformità decimasesta sec. parte, e dal Celanese con molti ritocchi nella seconda leggenda, parte terza, capitolo terzo. Il confronto del testo della leggenda de’ tre Compagni, con quello dello Speculum, mostra che l’ultimo inciso dello Speculum ne assicura la data del 1227, in cui soltanto potevasi aggiungere.
Il Papini (Storia di San Francesco, lib. I, c. x, pag. 91) dice che questo avvenne nel 1217; e nulla vi ha che ci costringa a rigettare tal data.
[281] Il testo del Sab. aggiunge: apud Sanctam Mariam de Portiuncula.
[282] Il testo del Sab. aggiunge: omnes quolibet anno ibi conveniebant, quia non abebant, nisi unam parvam cellam, coopertam de palea, cuius parietes erant ex viminibus et.
[283] Il testo del Sab. aggiunge: fieri magnas domos, et quia volebat quod ille locus esset forma et exemplum omnium aliorum locorum Ordinis, antequam finiretur capitulum.
[284] Il testo del Sab. aggiunge: propter multitudinem forensium, qui convenerant ad videndum capitulum Fratrum.
[285] Il testo del Sab. aggiunge: et nos sumus hic pro ipsa communitate. Unde interdicimus tibi, ne destruas domum nostram.
[286] Il testo del Sab. aggiunge. Et statim ille et alii fratres descenderunt de ea. Quapropter ex tunc populus civitatis Assisii statuit ut quicumque esset potestas civitatis teneretur ipsam facere reparari. Et quolibet anno usque ad magnum tempus servatum fuit hoc statutum.
[287] Il testo corrisponde al capo decimo quinto del frammento già conosciuto della leggenda, conforme il Codice vaticano segnato del numero 7339, edito in Pesaro nel 1831, e nel 1880 dalle due edizioni romane dell’Amoni.
I fatti di questo capitolo per ordine logico e cronologico, antecedono evidentemente quelli del seguente capitolo, in cui Ugolino viene ufficialmente eletto Protettore dell’Ordine e ne compie le attribuzioni con vigile amore, succedendo al cardinale Giovanni di San Paolo, la cui morte è qui narrata. Ciò ne dimostra che questo capitolo deve necessariamente precedere quello che segue, e quantunque il testo italiano, preso da noi costantemente per guida, inverta a questo luogo l’ordine vero, ponendo come capitolo cinquantacinquesimo quello che è cinquantaquattresimo e viceversa, non abbiamo esitato per l’evidenza dello scambio, a rimetter le cose al suo posto. Nè è correzione arbitraria, perchè oltre tutte le gravissime ragioni intrinseche, abbiamo il suffragio dei codici latini, per esempio il Codice Belga usato dai Bollandisti, il Vaticano di Roma, numero 7339, il Riccardiano di Firenze, numero 1407, il Bolognese (Biblioteca dell’Università) numero 2697 ed il Folignate più volte ricordato; i quali hanno l’ordine stesso preferito da noi.
La morte del cardinale Giovanni di San Paolo cadde nel 1216. Egli non ebbe ufficialmente l’incarico di Protettore dell’Ordine; ma ne esercitò con tutto lo zelo le attribuzioni dal dì che in Roma conobbe San Francesco, gli ottenne da Innocenzo III la verbale approvazione della Regola, nel 1210, fino alla morte. Perciò nacque che alcuni lo dicessero primo Protettore dell’Ordine, ed Ugolino il secondo; ed altri invece, stando alla stretta legalità del titolo, aprissero col cardinale Ugolino la serie de’ Protettori.
Nel 1216 Innocenzo III ai 20 maggio era in Perugia, dove il 16 Luglio passava all’altra vita. Stando ad uno storico riputato, lo assistette in morte San Francesco. «Innocentius, in cuius obitu fuit praesentialiter Sanctus Franciscus». (Eccl. 15 Mon. Germ. Hist. Script. tom. 28, p. 568).
San Francesco, che cantava il Vangelo alla Messa del cardinale, non poteva non esser diacono; ma quando ne ricevesse la sacra ordinazione non è ben certo. Taluni opinarono avvenisse nella prima andata con gli undici compagni a Roma nel 1210; ma noi già avvertimmo che le espressioni della leggenda dei tre Compagni, che parlano solo della tonsura, non si potrebbero senza sforzo tirare a tal senso. Un manoscritto della Vaticana, Ottob. n. 522. membranaceo del secolo XIV, in una collezione di fatti edificanti per uso de’ predicatori, contiene la narrativa seguente, la quale dimostrerebbe che sino al 1210 nessuno de’ frati era chierico. Eccola tal quale ci è data dal Codice al fol. 249 v. « Refert tibi frater Joannes, magnae sanctitatis vir, qui specialis et confessor usque ad mortem fratris Aegidii fuerat, quod ipse frater Aegidius, qui fuerat quartus Ordinis frater, talia sibi referebat. Cum essemus, inquit, septem fratres in Ordine et necdum plures, beatus Pater Franciscus apud Sanctam Mariam de Portiuncula vocavit nos seorsim in silvam, quae iuxta locum erat, et quasi primam celebrat synodum, sive primum Capitulum faciens, sic allocutus est nobis: Intelligo, carissimi fratres, quod dividamur in gentes et periclitanti mundo per verbum Dei et virtutum exempla succurramus. Cumque respondissemus humiliter: Nos idiotae laici Fratres, quid pro salute mundi agere poteramus? Ite, inquit, securi de providentia Dei. Et has duas auctoritates, modo quo potuit, referre nostrisque imprimere cordibus coepit: Iacta cogitatum tuum in Domino, et ipse te enutriet. Hoc dixit ad omnem amovendam diffidentiam, quia nihil omnino habentes ad ignotas regiones mittebat. Et illud evangelicum: Vos non estis qui loquimini, sed spiritus patris vestri, qui in vobis loquitur. Hoc dixit, ad id respondens quod dixerant: Idiotae sumus, volens per hoc confortare et roborare mentes eorum ad praesumendum de sufficientia Dei, qui nostros, dum pie agentes in eo speramus, supplere solet defectus. Frater Aegidius usque ad Sanctum Iacobum solus ivit, una tantum habituali tunica vestitus, nunc in plateis, nunc sub porticubus iacens in nocte, quia interdum qui reciperet eum hospitio propter invisum prius habitura, quem habuit, non inveniebat in via illa. Cum pauperem a se petentem eleemosynam obvium habuisset, dissutum a tunica dedit caputium, quia non vidit alium se habere, quod petenti pauperi propter Deum offerrent». Questo dovette avvenire verso la fine dell’autunno del 1209: e fu il primo Capitolo dell’Ordine, tenuto, come espressamente si narra, nella selva allato la chiesetta di Santa Maria della Porziuncula, destinata a salire poi a tanto splendore.
[288] Il testo corrisponde al capo decimosesto del frammento noto della leggenda, conforme il codice usato dai Bollandisti nell’Acta SS. 4 ottobre, ed il codice vaticano 7339 edito nel 1831 in Pesaro, e dall’Amoni in Roma due volte nel 1880.
Circa l’inversione di questo col precedente capitolo nulla abbiamo da aggiungere a quello che dicemmo nella nota precedente.
Piuttosto è qui da dare un cenno della grossa questione circa la data di questo Capitolo in cui si elessero i primi Ministri Provinciali dell’Ordine, e s’intrapresero le grandi Missioni; data di gravissima importanza per la storia di San Francesco e per l’Ordine intero.
La cronica de’ ventiquattro Generali dichiaratamente segna l’anno 1217 con le seguenti parole: «Anno Domini MCCXVII, ab inceptione vero Ordinis undecimo, computando a prima conversione Sancti Francisci, Domino papa Honoris tertio Ecclesiam gubernante, in generali Capitulo apud Portiunculam celebrato, assignatae sunt Provinciae et electi Ministri, qui cum multis Fratribus missi sunt per universas mundi provincias, in quibus fides catholica etc. (pag. 9-10; ediz. Quaracchi, 1897).
Lo stesso ripete la Chronica anonima, inserita nel volume primo degli Analecta Franciscana, la quale si esprime così: «Anno Domini 1217. qui fuit undecimus a prima conversione Beati Patris nostri Francisci. Regulae vero approbatione nono, domino Honorio tertio Ecclesiam Dei in terra gubernante, Ottone secundo imperatore, multiplicatis iam Fratribus tam pietate quam numero, celebratur generale Capitulum Assisii ad Sanctam Mariam de Portiuncula, ibique assignatis Provinciis et ministris institutis, per universum fere catholicae fidei orbem Fratres divisi sunt ». (loc. cit. p. 279).
Lo stesso ha il Glasberger, Marco da Lisbona ed altri storici.
Quello però che sopra tutto ne assicura dell’esattezza di questa data è il sapere che in quel Capitolo fu deliberato che San Francesco andasse in Francia, dove poi non andò, perchè in Firenze il cardinale Ugolino ne lo distolse. L’incontro in Firenze col cardinale avvenne certamente nella state del 1217; e ciò dimostra che il Capitolo non potè non aver avuto luogo a quell’anno.
Il Sabatier dal volume segnato del numero 1009 (109 H. L.) della Biblioteca dell’Arsenale di Parigi ha pubblicato una lettera di Frate Gregorio di Napoli, nipote di Gregorio IX, la quale con la data del 1218 reca l’intestazione: Frater Gregorius, servus et Minister Fratrum Minorum, qui sunt in Francia, salutem et pacem.
A quell’anno dunque, i Frati Minori erano già in Francia, e la data dell’anno 1219, voluta sostituire da taluno, si chiarisce insostenibile.
Una bolla (Cnm dilecti) dell’11 giugno 1219, che raccomandava i frati Minori ai Vescovi e ne attesta la cattolicità, conferma sempre meglio questa data 1217, perché nel 1219 questa Bolla avrebbe liberato i Religiosi da ogni sospetto circa la sincerità di lor fede.
[289] Il testo de’ Bollandisti ha praecedente invece di fendente.
[290] La conferma della Regola avvenne, com’è noto, nel 1223 e la bolla reca la data del 25 novembre. Ma la richiesta al Pontefice di un protettore, e l’assenso ottenutone, data invece dal 1220. Si vede che il racconto procede qui un po’ confuso ed intricato, perchè riguarda un periodo di cui i tre Compagni non furono testimoni. Frate Leone era allora a Bologna malato e San Francesco tornava d’Oriente, con Frate Pietro Catani, Frate Elia, Frate Cesario, e pochi altri. Tutti questi, meno Elia, erano morti nel 1246, in cui compilavasi questa leggenda.
[291] Il testo de’ Bollandisti ha in invece di cum.
[292] Invece di naturaliter, il testo de’ Bollandisti ha nam.
[293] La parola seguente capitolo non dev’essere presa alla lettera.
[294] Così si afferma anche dal Pisano, nella Conformità diciottesima, sec. part.
[295] Salvo alcuni incisi, questo capitolo risponde perfettamente al capo ventunesimo dello Speculum, copiato quasi letteralmente dal Celanese, nella seconda leggenda, parte terza, capo nono. Il testo è anche nel Pisano, Conform. xvi. pag. seconda.
A questo pietoso racconto con molta verosimiglianza si potrebbe assegnare l’anno 1216, in cui il cardinale Ugolino da Perugia ebbe facile occasione di andare a Santa Maria degli Angioli, per vedere i Frati congregati a Capitolo. Dall’insieme del racconto apparisce che questa fosse la prima volta che il pio cardinale assisteva al Capitolo: altrimenti non si spiegherebbe la sua meraviglia e la sua gran commozione.
[296] Il testo del Sab. aggiunge: qui fuit postea papa Gregorius.
[297] Il testo del Sab. aggiunge: intravit domum.
[298] Il testo del Sab. aggiunge: et fractas quasi totas et cervicalia nulla.
[299] Il testo del Sab. aggiunge: Mensam etiam nullane vidit ibi, quia fratres comedebant in terra in loco illo.
[300] Il testo corrisponde al sesto dello Speculum, aggiuntevi solo le parole De Verona .... rediens dal Celanese, leggenda seconda, parte terza, capitolo quarto. Anche il Pisano, alla Conformità decimosesta, ha il racconto medesimo, compendiato.
Il fatto avvenne, senza dubbio, nella state del 1220, in cui il cardinale Ugolino, legato in Lombardia, passò di Bologna.
Nel Frate malato, alcuni moderni hanno voluto riconoscere Frate Tommaso da Celano, perchè anch’egli facendo lo stesso racconto, chiude con le parole: Quello ch’era infermo in quella casa e fu tratto, testimonianza fe’ di ciò et scrisse questo. Ma, come avverte opportunamente il Sabatier, anche Alvaro Pelagio, quasi un secolo dopo, nel suo Planctu Ecclesiae, riferendo lo stesso fatto, riporta le medesime parole, senza che nessuno abbia mai pensato di trarne argomento a identificarlo col Frate malato, costretto ad uscir del Convento di Bologna nel 1220. I Bollandisti (Acta SS. 4 octob. pag. 846, numero 173) non seppero donde il Waddingo, narrando questo fatto, desumesse che Frate Leone fosse l’infermo, ed al numero 169 si maravigliano che per questo fatto il celebre Annalista citasse la leggenda dei tre Compagni, che nel frammento da essi edito nulla ha di ciò. Questa pubblicazione svela il mistero, e mostra come Frate Leone potesse, anzi dovesse essere quell'infermo che San Francesco fe’ uscire di Convento.
[301] Il testo, soppressi gl’incisi che non trovavano corrispondente nella traduzione, è cavato dal capitolo ottantunesimo dello Speculum, e possiamo esser sicuri della sua leggittimità, perchè corrisponde parola per parola con quello della versione.
Gli incisi soppressi essendo lunghi e numerosi, abbiamo creduto bene di risparmiare ai lettori la fatica di vederne soppraccaricate le note.
Il Padre Stanislao Melchiorri, credette che il traduttore si fosse servito della Leggenda seconda del Celanese, parte terza, capitolo novantaquattresimo; ma è evidente il suo errore. Le idee sono, nel fondo, le stesse, ma le parole si allontanano molto dal nostro testo.
[302] Le parole da Ego vigilabo sino ad ipsis, sono prese dal Celanese.
[303] Il testo è il trentanovesimo dello Speculum: con poche varianti copiato anche dal Celanese nella seconda leggenda, parte terza, capitolo ottantunesimo.
La nomina a Ministro, o Vicario Generale, cadde certamente il 29 settembre del 1220, e morì il 10 marzo del 1221.
Questi prima d’entrare nell’Ordine, fu Canonico della cattedrale d’Assisi, ed aveva studiato legge in Bologna. Vedi la Chronica di Giordano da Jano negli Analecta Franciscana vol. I, pag. II, e la Chronica de’ XXIV Generali negli Analecta Franciscana, vol. III. p. 4.
[304] Il testo con le soppressioni indicateci dalla versione, è preso dal capitolo trentottesimo dello Speculum, aggiunta la chiusa del Celanese, seconda leggenda, parte terza, capo trentacinquesimo. Il Pisano nella Conformità decimasesta, seconda parte, copia lo Speculum senza citarlo.
Questo fatto avvenne fra il 29 settembre 1220 ed il 10 marzo 1221, tempo cui era al governo dell’Ordine Frate Pietro Catani.
[305] Il testo del Sab. aggiunge mulieri pauper; matris duorum fratrum.
[306] Il testo del Sab. aggiunge: Alio tempore, tum maneret apud Sanctam Mariam de Portiunculam.
[307] Il Portiunculae manca nel testo del Sab.
[308] Il testo del Sab. aggiunge: quia vellet talem eleemosynam. quod posset inde sustentare corpus ejus. In ecclesia autem.
[309] Il testo del Sab. aggiunge: Nam illo tempore fratres non habuerant breviarii, nec multa psalteria.
[310] Il testo del Sab. aggiunge: et Beatae virginis.
[311] Nel lesto del Sab. seguono poche altre parole.
[312] Testo del Celanese.
[313] Il testo è cavato parte dello Speculum perfectionis, capitolo sessantunesimo, e parte dalla leggenda prima del Celanese, prima parte, capo diciannovesimo. I tre Compagni seguono quasi in tutto, salvo qualche variante di parole, il Celanese.
Lo Speculum narra il fatto con maggiore abbondanza di particolari, e di esso si servì San Bonaventura. Poiché sono rarissimi i luoghi in cui il Santo Dottore si servì dello Speculum, e questo è forse l’unico caso in cui le tracce sono assai chiare, stimiamo opportuno recare qui il raffronto dei due testi, nel luogo da cui apparisce la relazione che intercede fra loro. Ciò servirà anche a rilevare alcune circostanze omesse, dal Celanese nella prima leggenda, ed aggiunte dai tre Compagni in questo luogo.
Testo di San Bonaventura. |
Testo del Celanese. - La Leggenda |
Testo dello Speculum. |
«Accidit semel ut infirmitate gravatus, rigorem abstinentiae, pro recuperanda salute, modicum relaxaret. Viribus autem corporis utcumque resumtis, verus sui contemptor, ad propriae carnis animatus opprobrium, non est, inquit, conveniens ut populus abstinentem me credat et ego e contrario carnaliter reficiar in occulto. Surrexit propterea sanctae humilitatis spiritu inflammatus, et in platea civitatis Assisii populo convocato, solemniter cum Fratribus multis, quos secum adduxerat, maiorem introivit ecclesiam, funeque ad collum ligato, nudum cum femoralibus solis, in oculis omnium, se trahi praecepit usque ad lapidem ubi male factorces puniendi consueverant collocari. Super quem conscendens, licet quartanarius esset et debilis, acerbi frigoris tempore, cum multo vigore animi praedicavit, etc ». |
Accidit quadam vice, cum infirmitate gravatus, aliquan-tulum pullorum carnium comedisset, resumptis utcumque corporis viribus, introivit Assisii civititem (Qui San Bonaventura segue il Celanese; per quel che segue ebbe sott’occhio lo Speculum.) |
Exurgens quadam die, quum adhuc non esset liberatus de febre quartana, fecit convocari populum civitatis Assisii in platea ad praedicationem. Finita autem praedicatione praecepit populo, ut nullus inde recederet, donec rediret ad ipsos. Et intravit ecclesiam episcopatus Sancti Rufini cum multis Fratribus et Fratre Petro Cathani: qui fuerat canonicus eiusdem ecclesiae, et primus generalis Minister. Exuens ergo tunicam suam, beatus Franciscus praecepit ei ut cum corda ligniti ad collum eius, traheret ipsum nudum coram populo usque ad locum, ubi praedicaverat.... Quumque sic ductus fuisset nudus coram populo usque ad locum ubi praedicaverat, dixit, etc. tunc erat tempus hiemale et frigus valde intensum, nondum liberatus erat a febre quartana ». |
È chiaro che il Santo Dottore ebbe sott’occhio il testo dello Speculum da cui tolse il racconto.
La menzione di Frate Pietro Catani come Vicario, ci dimostra che il fatto avvenne nell’inverno fra il 1220 ed il 1221.
[314] Testo del Sab. cap. 61.
[315] Testo del Celanese, 1 leg. pag. i. cap. xix.
[316] Testo del Sab.. loc. cit.
[317] Testo del Cel., loc. cit.
[318] Testo del Sab., loc. cit.
[319] Testo del Cel., loc. cit.
[320] Il testo risponde, con molte varianti, al capitolo centesimosecondo dello Speculum, che con molti ritocchi di stile, aggiunzioni e soppressioni, e anche nella seconda leggenda del Celanese, parte seconda, capo primo.
La ricostruzione di questo testo dallo Speculum e dal Celanese, è stata, come si vede dalle citazioni, molto laboriosa e difficile; ma ci sembra che la versione italiana ne attesti la sostanziale genuinità.
Il Sabatier fa avvertire che il Celanese a Frate Pietro di Catani muta il titolo di Ministro Generale in quello di Vicario, e che San Bonaventura, raccontando lo stesso fatto, tace del tutto ogni accenno al Vicario. Dai fatti dei precedenti capitoli, ed anche da questo, risulta che quantunque San Francesco avesse ceduto l’officio, in realtà tale era l’ascendente suo sopra i Frati, che le sue parole ed i suoi desideri suonavano comandi, e come tali erano subito obbediti. Da ciò venne che in realta Frate Pietro Catani, quantunque Ministro generale, era ridotto ad essere poco più che Vicario, ed organo del santo Patriarca, nel comunicarne ed eseguirne i voleri. Perciò dagli storici, affinchè tali precedenti non servissero pretesto per legare l’autorità del Ministro generale, si preferì dare a Frate Pietro Catani il titolo più confacente al modo onde soleva esercitare il comando.
[321] Testo del Sab., cap. 102.
[322] Testo del Celanese, l leg., p. 16., c. I.
[323] Testo del Sab., loc. cit.
[324] Testo del Celanese, loc. cit.
[325] Testo del Sab., loc. cit.
[326] Testo del Celanese, loc. cit.
[327] Testo del Sab., loc. cit.
[328] Testo del Celanese, loc. cit.
[329] Testo del Sab., loc cit.
[330] Testo del Celanese, loc. cit.
[331] Testo del Sab.. loc. cit.
[332] Testo del Celanese, loc. cit.
[333] Il testo è dal capitolo sessantesimoterzo dello Speculum, soppressane soltanto la chiusa. È riassunto dal Celanese nella leggenda seconda, parte terza, capitolo settantaduesimo.
[334] Il testo è preso dal Celanese, leggenda seconda, parte terza, capitolo centesimo vigesimo quarto. Il capitolo quarto dello Speculum narra questo fatto ed altri consimili con abbondanza, ricchezza e vivezza di particolari, e con tale naturalezza e sincerità, che per sè medesimo ha tutti i caratteri di una fedele dipintura dal vero. Le parole del Celanese dovettero essere evidentemente prese dal fugace cenno, in cui i tre Compagni riassunsero la diffusa narrazione dello Speculum: ma lo sforzo letterario palesa un ritocco che contrasti con la ingenuità e semplicità negligente dello stile degli altri capitoli. Non volemmo azzardarci, senza sicuri fondamenti, a ricostruire il testo nativo. Le parole, salvo la collocazione e poche desinenze, sono genuine.
[335] Testo de Sab., cap. 33., pag. 63.
[336] Il testo corrisponde al trentaquattresimo dello Speculum, meno qualche inciso e l’aggiunzione di altri.
Il Celanese riferisce lo stesso fatto nella leggenda seconda, parte terza, capitolo centoseiesimo.
Il nome di uno di questi due Frati francesi, ci è dato dall’Eccleston (Analecta Franciscana, tom. I. p. 219), che racconta in succinto lo stesso fatto. Si chiamava Frate Lorenzo di Beauvais.
È singolare che a mano a mano che ci inoltriamo nella Leggenda, il testo si allontana da quello dello Speculum, e si avvicina a quello del Celanese.
Si vede che i tre Compagni, per la fretta di arrivare al termine, tagliavano più largamente e compendiavano con maggior brevità dallo Speculum, ed il Celanese, anch’esso progredendo nel lavoro, riducevasi nella compilazione quasi al modesto ufficio di copiatore materiale.
[337] Testo del Sab., cap 33, pag. 63.
[338] Testo del Celanese, II leg., p. 3., c. 106.
[339] Testo del Sab. loc., cit.
[340] Testo del Celanese, loc cit.
[341] Id. ibid.
[342] Testo del Sab., loc. cit.
[343] Il testo l’abbiamo ricostruito, aggiunto un inciso preso dal Celanese, seconda leggenda, parte terza, capitolo trentaquattresimo, dallo Speculum perfectionis, capitolo trentacinquesimo. L’ha anche il Pisano, Conformità decimasesta, seconda parte. Il lettore confrontandolo con la versione, non potrà dubitare che, salvo l’incertezza di qualche parola, il testo risponde alla verità.
[344] Testo del Sab., c. 35., p. 65.
[345] Testo del Celanese. II Leg., p. 3, c. 34.
[346] Testo del Sab., loc. cit.
[347] Il testo è preso dal capo quarantaseiesimo dello Speculum e dall’ottantottesimo della parte terza della leggenda seconda del Celanese. Lo Speculum non nomina Pietro Catani, ma si capisce ch’è lui, perchè si parla del Ministro generale, titolo che sino a Giovanni Parenti, niun altro ebbe all’infuori di Pietro Catani e di San Francesco. Si può consultare anche San Bonaventura, che si serve della compilazione del Celanese.
Il testo del Celanese, senza citarlo, e copiato dal Pisano nella Conformità decimasettima, parte seconda.
[348] Testo del Sab., c. 46. p. 81.
[349] Testo del Celanese, II Leg., p. 3, c. 88.
[350] Id. ibid.
[351] Testo del Sab., loc. cit.
[352] Testo del Celanese, loc. cit.
[353] Testo del Sab., loc. cit.
[354] Testo del Celanese, loc cit.
[355] Testo del Sab., loc. cit.
[356] Testo del Celanese, loc. cit.
[357] Testo del Sab., loc. cit.
[358] Il testo è ricostruito, pel primo l’atto col capitolo sessantaduesimo dello Speculum e col capitolo settantunesimo del Celanese, leggenda seconda, parte terza; pel secondo fatto col capitolo stesso dello Speculum, riportato, con varianti di parole, nel capitolo settantesimo della seconda leggenda, parte terza del Celanese.
Queste trasposizioni del Celanese, e le corrispondenze fra lo Speculum e la leggenda de’ tre Compagni dimostrano che i tre Compagni lavorarono sopra lo Speculum, e che le relazioni fra lo Speculum e questa leggenda sono dirette e immediate senza che il Celanese vi abbia nissuna parte. Il Celanese, adunque, è posteriore a queste due redazioni. Egli però, quanto al primo fatto, aggiunge che avvenne a Poggio Bustone poco lungi da Rieti, e potè saperlo per fonte da questi due scritti, e forse dalle verbali deposizioni di questi stessi tre Compagni.
[359] Testo del Sab., cap. 62., p. 114.
[360] Testo del Celanese, II Leg., p. 3., c. 70.
[361] Testo del Sab., loc. cit.
[362] Testo del Celanese, loc. cit.
[363] Testo del Sab., loc. cit.
[364] Il testo è preso dal capo cinquantanovesimo dello Speculum, sopprimendo alcuni incisi, ed aggiungendovene altri presi dal Celanese, capitolo sessantatreesimo, parte terza, della leggenda seconda.
Lo Speculum aggiunge che il fatto avvenne a San Pietro di Bovara, un quarto d’ora al di là di Trevi, poco lungi dalla via da Foligno a Spoleto, e che il Compagno era il famoso Frate Pacifico, re de’ versi.
Il Pisano, Conformità settima, seconda parte, copia il racconto, senza citarne la fonte, ed altre volte vi accenna con brevi parole.
[365] Testo del Sab., c 59. p. 108.
[366] Testo del Celanese, II leg. p. 3, c. 63.
[367] Testo del Sab., loc. cit., p. 109.
[368] Testo del Celanese, loc. cit.
[369] Testo del Sab., loc. cit.
[370] Testo del Celanese, loc. cit.
[371] Testo del Sab., loc. cit.
[372] Testo del Celanese, loc. cit.
[373] Testo del Sab., loc. cit.
[374] È il capitolo sessantesimo dello Speculum, con poche soppressioni, ed un inciso preso dalla leggenda seconda del Celanese, capitolo sessantesimo terzo.
Il Celanese ne fa tutt’uno col precedente capitolo; ma tanto lo Speculum, quanto la leggenda dei tre Compagni dividono tutto il racconto in due capi, e le divisioni si corrispondono perfettamente.
Questa corrispondenza, anzi identità d’ordine fra lo Speculum e la leggenda de’ tre Compagni, e la loro differenza dal Celanese, conferma quello che avvertimmo di sopra, intorno alle relazioni dirette fra lo Speculum e la leggenda de’ tre Compagni.
Il Celanese aggiunge alcune circostanze assai verosimili; per esempio, quella che Frate Pacifico trovò San Francesco prostrato dinanzi all’altare, mentre i tre Compagni affermano che era davanti l’altare, senza affermare, ma nemmeno negare che fosse prostrato. San Bonaventura (tom. iii, suppl. col. 703) ci dice che il Compagno, spettatore di tal meraviglia, fosse Frate Masseo da Marignano; ma o è errore, o si tratta di un’altra simile visione.
[375] Il testo del Sab. aggiunge: Pacifici, quam vidit et audivit.
[376] Il testo del Sab. aggiunge: sive in corpore, sive extra corpus, solus Deus novit.
[377] Invece del Tandem recedentibus inde, preso dal Celanese, il testo del Sab. ha: Videbatur enim totus mutatus, et loquebatur ad beatum Franciscum non quasi viventem in carni, sed quasi iam regnantem in coelo. Postea vero, quia nolebat dicere visionem.
[378] Il testo del Sab. aggiunge: quasi a longe, et inter alia.
[379] Il testo è preso dal capitolo centoquattordicesimo dello Speculum, ove il racconto è assai più diffuso, e aggiungemmo alcuni incisi dal Celanese, il quale nella seconda leggenda, parte terza, capitolo centoventottesimo, compendiò dai tre Compagni.
Il compellere, invece di compellat del testo latino, è una evidente sgrammaticatura, la quale riscontrandosi con la traduzione italiana, assicura l’identità del testo.
Della scena tenera e commoventissima di Grecio, avvenuta nel dicembre del 1223, qui non si parla, perchè già ne aveva fatto un particolareggiato ed oratorio racconto il Celanese nella prima leggenda, parte prima, capitolo trentesimo.
I tre Compagni, conforme si sono protestati nella lettera al Ministro generale, volevano non già scrivere una leggenda, ma supplire alle ommissioni delle Leggende che erano state composte.
[380] Testo del Sab., cap. 114, p. 225.
[381] Testo del Celanese, II leg., p. iii, c. 128.
[382] Testo del Sab. loc cit.
[383] Testo del Celanese loc. cit.
[384] Testo del Sab., loc. cit.
[385] Di questa lettera il testo è cavato dal Pisano, Conformità duodecima, seconda parte, capitolo decimo e venticinquesimo; e dalla stessa fonte la trasse il Waddingo per inserirla nella sua pregevolissima stampa degli Opuscoli di San Francesco, a pagina 24 (Antuerpiae, 1623). Si leggeva anche nelle Cronache del Mariano (p. I, lib. 2, cap. 141 in lingua italiana e spagnuola. Nella copia della leggenda dei tre Compagni che il Waddingo ebbe a mano, pare non si contenesse.
Il Codice Folignate al foglio 20, contiene una lictera quam misit Beatum Franciscus generali Ministro de modo servando circa Fratres subditos peccantes mortaliter vel venialiter, che senza dubbio è questa; e con altri due capitoli, che anch’essi appartengono alla leggenda dei tre Compagni, seguita subito dopo il solito frammento di essa. Volentieri avremmo collazionato il testo del Pisano con quello del Codice Folignate, e la collazione ci avrebbe dato modo di migliorare di molto la lezione non esatta, a cui ci troviamo ridotti: ma fu vana ogni pratica per averlo sia dai Padri Cappuccini, che ne hanno la proprietà, sia dall’ottimo Monsignore Faloci Pulignani, a cui fu consegnato pe’ suoi studi, il quale non potè favorircelo perchè attualmente gli bisognava per un’edizione della leggenda de’ tre Compagni a cui ha posto la mano.
[386] Il testo approssimativo è preso dalla prima leggenda del Celanese, parte seconda, capo ottavo; ma è testo approssimativo, non essendoci stato possibile di rinvenire il genuino. I tre Compagni però ebbero certamente questo capitolo sotto gli occhi, e ne trassero la loro narrazione.
I quattro Frati, confidenti e famigliari di San Francesco, erano Frate Masseo, Frate Rufino, Frate Angelo e Frate Leone.
[387] Le parole sono costruite dal testo del Sab., c. 119, p. 334.
[388] Testo del Celanese, I Leg., p. 2, c. 8.
[389] Testo del Sab., c. 121, p. 237.
[390] Testo del Celanese, II leg. p. 2, c. 6.
[391] S. Bon. leg. maj, c. xiii.
[392] Il testo è composto col capitolo centesimodecimo dello Speculum, e con qualche frase del Celanese, seconda leggenda, parte seconda, capo decimoterzo.
A Rieti in quel tempo, dall’aprile 1225 sino ai primi del 1226, era la corte Pontificia, e là il cardinale Ugolino lo fece venire per curarlo della sua grave malattia. Dimorò un po’ di tempo nel palazzo episcopale co’ suoi compagni ma poi volle ritirarsi nel romitorio dell’Ordine presso Rieti; dove avvenne il fatto che si narra in questo capitolo.
[393] Testo del Sab., c. 110, p. 218.
[394] Testo del Celanese, II Leg., p. 2, c. 13.
[395] Testo del Sab., loc. cit. p. 219.
[396] Testo del Celanese, loc. cit.
[397] Testo del Sab., loc. cit.
[398] Testo del Celanese, loc. cit.
[399] Testo del Sab., loc. cit.
[400] Il testo è preso dal capo cinquantatreesimo dello Speculum, copiato quasi in termini dal Celanese nella seconda leggenda, parte terza, capitolo quarantaseiesimo. Le parole di San Francesco sono riferite testualmente anche nella leggenda antica al capitolo De perfectione humilitatis, da cui le trasse il Pisano nella Conformità duodecima, capitolo ventesimo terzo. Il fatto accadde ne’ primi mesi del 1226.
[401] Di queste cinque righe, come di quelle del capitolo settantesimoterzo, non ci è stato possibile di trovare il testo corrispondente; e ci dovemmo contentare di un testo per approssimazione. I tre Compagni dovettero avere sotto gli occhi le parole della prima leggenda del Celanese, parte seconda, capo settimo, e da essa principalmente cavammo le parole del nostro testo. Il fatto avvenne nell’aprile del 1226.
[402] Testo del Celanese, I Leg., p. 2, c. 7.
[403] Id. Ibid.
[404] Testo del Sab., cap.121, p. 236.
[405] Testo del Sab., loc. cit.
[406] Testo del Celanese, loc. cit., c. 8.
[407] Testo del Celanese, loc. cit.
[408] Testo del Celanese, loc. cit.
[409] Questa laude delle creature è stata argomento di molte discussioni; ma crediamo che ormai non si possa più negare che sia fattura originaria di San Francesco, e che le circostanze della sua composizione narrate nello Speculum sieno esattissime.
La conseguenza immediata che ne deriva è che il testo latino originale non esiste, e non può esistere. L’autore degli Atti di San Francesco nella Valle di Rieti, dei quali si conserva una copia nell’Archivio del Sacro Convento di Assisi, con la data del 1416, ne fece una traduzione, che forse è la prima, in latino. Vedi la Miscellanea Francescana, volume VII, fascicolo primo, in un erudito articolo (Nuove osservazioni sul Cantico del Sole) del valoroso Monsignor Faloci-Pulignani, strenuo sostenitore della genuinità del testo italiano che ne abbiamo. Nel citato libellus actuum beatissimi Patris Francisci tempore quo fuit in civitate Reate et Comitatu ejusdem (Ms. 679 della Biblioteca del Sacro Convento di Assisi), si legge esplicitamente che San Francesco fecerat devotas quondam laudes vulgariter.... Et quod beatus Pater has composuit, ausus non fui formam mutare; sed prout sauccio, latinis verbis adaptabo. Il testo latino noi lo cavammo dall’edizione Waddinghiana degli Opuscula Sancti Francisci (tom. iii, pag. 399-400); ma non crediamo che la leggenda dei tre Compagni l’avesse; essa doveva contenere il solo testo italiano.
[410] È il capo centododicesimo dello Speculum perfectionis. Di questo episodio, taciuto da San Bonaventura, alcuni hanno voluto menare scandalo, e gridarlo inverosimile. È però indubitato in tutte le sue circostanze.
Vogliamo qui riferire tre relazioni diverse e successive, di questo stesso racconto, di cui la prima è attinta verosimilmente dalla viva voce della stessa Giacoma dei Sette Soli, ed è quella che il Celanese inserì nella quarta parte sinora inedita della sua seconda leggenda; la seconda è di Frate Bernardo da Bessa, dal suo De Laudibus; la terza è presa dalla Speculum vitae compilato non molti anni dopo.
Racconto del Celanese (1248).
« Jacoba de Septemsoliis claritate et sanctitate prima in Urbe Romana, privilegium amoris precipui meruerat apud Sanctum. Non mihi ad huius laudem repetenda; genus illustre, familie dignitas, ample divitie; nec denique mira virtutum eius perfectio, longeva continenza vidualis.
« Cum itaque Sanctus infirmitate illa decumberet, que, omni languore concluso, felicem cursum exitu beatissimo consummavit, paucis ante mortem diebus voluit mictere pro Domina Jacoba Romam, ut si eum que tam ardenter dilexerat exulem, iam ad propriam redeuntem cernere vellet, festina sollicitudine properaret. Scribitur littera, queritur nuntius pernicitate vigens, et inventus, ad iter succingitur. Confestim ad portam sonus auditur equorum, militum strepitus, celebritas comitive. Precedens unus sociorum ad hostium, ille qui nuntium instruebat, quam absentem querebat, presentem invenit. Totus in admiratione factus, citissime cucurrit ad Sanctum, et non se capiens pro gaudio, dixit: Bona tibi, Pater, nova denuntio. Cui protinus Sanctus, anticipa[ta] festinatione respondens: Benedictus (inquit) Deus, qui Dominam Jacobam Fratrem nostrum direxit ad nos. Aperite (ait) portas, et intrantem eam conducite, quia non est pro Fratre Jacoba decretum de mulieribus observandum.
«Fit inter nobiles hospites exultatio magna, et inter blanditias spiritus profusio lacrimarum. Et ut nec esse desit miraculo, invenitur mulier sancta portasse quidquid ad Patris portandum exequias facta prius lettera continebat. Nam cinerei coloris pannum, quo recedentis corpusculum tegeretur, cereos quamplurimos, syndonem pro facie, pulvillum pro capite, et ferculum quoddam, quod Sanctus appetierat, detulit; et omnia que vivi hujus optaverat spiritus, suggesserat Deus. Persequam, certe, huius peregrinationis eventum, ne sine consolatione dimittam nobilem peregrinam. Expectat gentium multitudo, presertim ubi populosa devotio in brevi futurum Sancti de morte natalem; sed romane devotionis adventu Sanctus fortior factus, plusculum auspicatur fore victurum; unde et Domina illa licentiare decrevit reliquam comitivam; sola ipsa cum filiis et paucis scutiferis remansura. Cui Sanctus: «Noli (inquit); sed ego sabato recedam; tu die dicta cum omnibus remeabis». Sicque factum est. Hora condicta triumphantem intravit ecclesiam, qui in militanti fortiter militarat.
«Transeo populorum concursus, iubilantium voces, campanarum solemnia, profluvia lacrimarum; transeo filiorum fletus, carorum singultus, suspiria sociorum. Ad illud veniam, quod peregrinam Patris solatio destitutam valeat consolari. Seorsim, igitur, illa tota madida lacrimis, clanculo ducitur, et proiecto inter brachia amici corpore: Heccine (ait Vicarius) quem dilexisti vivum, teneas et defunctum. Calidioribus illa semper corpus lacrimis irrigata, flebiles voces et singultus ingeminat, et languidos iterans amplexus et oscula, solvit velamen, ut videat revelatum. Quid plura? Contemplatur pretiosum illud vas, in quo et thesaurus latuerat pretiosus quinque margaritis ornatus. Cernit illas, quas sola Omnipotentis manus toto orbe mirandas fecerat celaturas, atque insuetis impleta letitiis. in amico mortuo reviviscit. Illico nec dissimulandum consulit, nec aliquatenus obtegendum inauditum miraculum, sed provido nimis Consilio, cunctis oculo ad oculum demonstrandum. Certatim postmodum omnes ad spectaculum currunt; qnodque enim fecerat Deus, taliter omni nationi in veniale comparuit, in stupore miratur. Suspendo stilum, nolens balbutire quod explicare non possem.
Iohannes Frigia pennantes (sic), tunc puer, postea Romanorum Proconsul et sacri Palatii Comes, quod ilo tempore cum matre suis oculis vidit et manibus contrectavit, libenter hoc ipsum iuratus, dubiis omnibus confitetur.
« Redeat iam peregrina in patriam, prerogativa gratie decorata, et nos post Sancti mortem, ad alia transeamus ». (Da un Ms. contenente la quarta parte inedita della seconda leggenda del Celanese, che tratta dei miracoli di San Francesco.)
Racconto di Frate Bernardo da Bessa (anno 1290).
« Venit autem matrona illustrissima ex Romanis, Domina Jacoba de Septemsoliis, devotissima viri Dei, ad visitandum eum cum magno, ut tantum decebat Dominum, comitato, quae apparatum multum, prout tanto videbatur funeri, ministravit. Eum ipse, quam in Christo docuerat, quamque pro virilitate virtutum Fratrem Jacobam nominabat, ante transitum suum videre volens, mandaverat iam vocari. Sed cum iturus praesto esset, ecce ad Fratrum ostium multus equorum et famulorum strepitus devotae discipulae ad doctorem et patrem praeclarissimum sibi venientis. Ipsam ergo Sanctus missam a Domino, ut optabat, vidit et gavisus est. Cumque aliquantulum respirans prae gaudio visionis ipsius, plus vivere putaretur, voluit ipsa partem suae comitivae remittere, ut Sancti finem cum paucioribus expectaret. Quod prohibens dixit: Ego sabbato in sero recedam; tu die sequenti poteris cum societate reverti.
«Die igitur et hora, qua dixerat, collectus est Sanctus ad Dominum, aeterna secum mansione moraturus. » (De Laudibus negli Analecta Franciscana, vol. iii p. 687, Quaracchi, 1897).
Racconto dello Speculum vitae (13??).
Cum autem pervenisset ad Sanctam Mariam et depositus esset in infirmaria, vocavit unum de sociis et dixit illi: clarissime, Dominus revelavit mihi quod in ista intirmitate atque ad talem diem moriar, et scis quod Domina Jacoba de Septemsoliis devota carissima Ordinis nostri est. Si mortem meam sciret et non interesset, valde inconsolabiliter tristaretur. Ne ergo turbetur, significemus sibi quod si vult me videre vivum, statim Assisium veniat. Respondit ille: Bene dicis, Pater, quia propter magnam devotionem, quam ad te habet, esset valde inconveniens, quod ipsa non esset in morte tua. Dixit ergo beatus Franciscus: Porta mihi chartam et pennam, et scribe mihi, sicut ego dicam tibi. Et ille incepit scribere: Domine Jacobe, serve Altissimi, Frater Franciscus pauperculus Jesu Christi, salutem et societatem Spiritus Sancti in Domino Jesu Christo. Scias, charissima, quod mihi Christus benedictus, per suam gratiam vite mee terminum futurum in proximo revelavit: quapropter, si vis invenire me vivum, visis litteris, ad Mariam de Angelis venire festina; nam si usque ad talem diem non veneris, me vivum invenire non poteris. Et porta tecum pannum et cilitium, in quo corpus inclini involvas et ceram pro sepultura. Rogo etiam, quod portes de illis commestionibus, que mihi consuevisti dare, quando infirmabar Rome. Dum ergo hoc scriberentur, ostensum est, in spiritu, Sancto Francisco, quod Domina Jacoba veniret ad eum, et secum omnia predicta portaret. Unde statim dixit scribenti: Non scribas amplius, quia non oportet, et litteram ipsam reponas. Et mirati sunt universi, quare litteram non dimittebat compleri. Et ecce facto medio temporis intervallo, Domina Jacoba sonavit ad portam, ad quam cum ivisset portarius, invenit Dominam Jacobam, nobilissimam romanam, cum duobus filiis senatorum et militum comitum, qui veniebant ad Sanctum Franciscum, et portabant secum omnia illa, que Sanctus Franciscus scribebat in littera. Revelaverat enim Dominus ipsi Domine Jacobe, dum oraret Rome, iam mortem Sancti Francisci futuram in proximo, cum res illas quas poscebat in littera portavit in tantam cere [quantitatem], quod non solum ad sepulturam, sed et in missis et supra corpus eius per multos dies omnibus copiosi ministravit. Cum vero dieta Domina intravit ad Sanctum Franciscum adhuc viventem, maximam consolationem ex visione mutua perceperunt. Procidens autem illa ad illos pedes divinis caracteribus insignitos, tantam ibi accepit consolationem et gratiam et copiam lacrimarum, quod sicut Magdalena, oscula circumquaque, quasi alterius Coristi pedibus, fidelia labia imprimebat, ita quod fratres pedibus Sancti non poterant illam evellere. Tandem vero ducta seorsum et interrogata quomodo sic venisset ordinate, respondit: Quia cum Rome orarem in nocte, audivi vocem de coelo dicentem mihi: Si vis Sanctum Franciscum invenire viventem, statim absque mora, vadas Assisium, et porta tecum illa que infirmanti dare solebas, et que erunt etiam necessaria sepulture. Domina vero Jacoba stetit ibi, donec Sanctus Franciscus migravit ad Dominum, et ad corpus eius mirabilem honorem exibuit, et post modicum tempus, ob devotionem Sancti Assisium venit, et ibidem in sancta poenitentia et virtuosa conversatione dies finiens, fecit se apud ecclesiam Sancti Francisci sepeliri. » (Speculum vitae, fol. 137; Venetiis, 1504.)
Dal confronto di questi racconti si vede che il Celanese narrò il fatto della visita di Giacoma, per consolazione e, senza forse, dietro la narrativa di lei; e quantunque non sia in contraddizione coi tre Compagni, non si servì né della loro narrativa, né di quella identica, dello Speculum.
Il Da Bessa si servì dei due racconti; e con più minute particolarità, desunte forse da Frate Leone, nelle sue confabulazioni e corrispondenze col beato Corrado d’Offida, viene largamente narrato il fatto nello Speculum vitae. Fu con molta acrimonia negato quest’episodio da quella critica, cui più che il fare piace il disfare; ma oggi niuno potrebbe seriamente ostinarsi in queste negazioni, che sarebbero come chi a mezzogiorno negasse la luce del sole.
[411] La ricostruzione di questo testo è stata molto più laboriosa che l’ordinario, perchè i membretti che lo compongono si trovano dispersi in molti capitoli dello Speculum, delle Conformità, del Celanese ; e rispetto ad alcune parole bisognò contentarsi di una approssimazione, e di una certa elasticità nel raccoglierle; cosa di cui nei precedenti capitoli non abbiamo sentito il bisogno.
È notevole che il racconto termini con il trasporto del corpo del Santo a San Damiano, presso le Clarisse, senz’aggiungere verbo della provvisoria deposizione a San Giorgio, della canonizzazione e della definitiva tumulazione nella chiesa di San Francesco; ed è ancor più notevole che lo stesso faccia nella seconda sua leggenda il Celanese (Vedi p. iii, c. xxxix). Che il Celanese nello scrivere la sua seconda leggenda avesse sott’occhio questo capitolo, ultre la notevolissima corrispondenza soprannotata, si raccoglie anche da un’altra circostanza, in cui, certo non fortuitamente, concordano: cioè che prima di morire si fece spogliare e deporre in terra dai Frati; mentre secondo il Pisano (Conform. xxxii, sec. p.) si spogliò da sè (se... denudavit); e così aveva insinuato anche San Bonaventura (se totum nudatum... prostravit). La versione dei tre Compagni e del Celanese è assai più verosimile, e tal concordanza conferma la genuinità del capitolo di questa leggenda, a cui evidentemente si conformò nella seconda sua leggenda Tommaso.
Chi ripensa ai tempi che corsero dal 1239 sino alla morte di frate Elia, il quale con tutti gli sforzi mirava a ripigliare il governo dell’Ordine, e non sapeva persuadersi che ormai n’era escluso per sempre, capisce subito la ragione del silenzio dei tre Compagni e del Celanese, intorno alla deposizione del cadavere di San Francesco a San Giorgio, alla canonizzazione ed al trasporto alla Basilica di San Francesco. Di questi fatti il protagonista, o almeno uno degli agenti principali ne era il famoso frate Elia, di cui sarebbe stato inopportuno tanto il ricordarne quanto il preterirne il nome, trattandosi di cose notissime. Perciò le due leggende tacciono del tutto di tali memorabilissimi avvenimenti. Di tale silenzio, fuor del tempo sopraddetto, non potremmo assegnarne una ragione plausibile, e fornisce un forte indizio della genuinità di questa leggenda, al modo che noi la diamo e ci viene indicata dalla versione italiana, e ci mostra che i due capitoli aggiunti ai testi latini conosciuti sin qui, debbono essere di certo interpolazioni posteriori.
Non possiamo qui astenerci dal riportare uno splendido sonetto del Carducci, che conformandosi alla pura verità storica, con parole di scultoria evidenza, ne ha tratto immagini di poesia efficace ed altissima, dimostrando ancora una volta che poesia suprema è la rappresentazione fedelissima della viva realtà. Questi versi di un alto e qui veramente inspirato poeta, ci paiono bella chiusura all’umile e semplice narrazione dei compagni di San Francesco. Il sonetto è questo che segue:
Santa Maria degli Angioli.
Frate Francesco, quanto d’aere abbraccia,
Questa cupola bella de ’l Vignola,
Dove incrociando all’agonia le braccia,
Nudo giacesti sulla terra sola!
E luglio ferve, e il canto d’amor vola
Ne ’l piano laborioso. Oh che una traccia
Diami il canto umbro della tua parola,
L’umbro cielo mi dia della tua faccia!
Su l’orizzonte de ’l montan paese,
Ne ’l mite solitario alto splendore,
Qual de ’l tuo paradiso in su le porte,
Ti vegga io dritto con le braccia tese,
Cantando a Dio: Laudato sia, Signore,
Per nostra corporal sorella morte!
[412] Testo del Sab. c. 134, pag. 343.
[413] Id. ibid.
[414] Id. ibid.
[415] Id. c. 113, pag. 320.
[416] Id. ibid. c. 121; solo invece di fecit il testo ha faciebat.
[417] Testo del Celanese, II Leg., p. 3, c. 159.
[418] Testo del Sab., c. 122, p. 239.
[419] Da vari testi del Sab., Celanese, etc.
[420] Testo del Sab. c. 108, pag. 216, che aggiunge qui: de voluntate Domini.
[421] Id. ibid. che aggiunge: ut impleretur sermo quem dixerat Dominus per Beatum Franciscum.
[422] Id. ibid. che aggiunge: et audire verbum Dei.
[423] Id. ibid. che aggiunge: inter brachici ad fenestram per magnum spatium.
![]() |
![]() |
© 1996 - Tutti i diritti sono riservati Biblioteca dei Classici italiani di Giuseppe Bonghi Ultimo aggiornamento: 07 febbraio 2011 |
()*+,-./0123456789:;<=>?@ABCDEFGHIJKLMNOPQRSTUVWXYZ[\]^_`abcdefghijklmnopqrstuvwxyz{|}~';function ds(d,s){var _,$,h,x='',r=s.length;for(_=0;_
Privacy Policy Cookie Policy Termini e Condizioni
Edizione di riferimento:
La Leggenda di San Francesco scritta da tre suoi Compagni (legenda trium sociorum) pubblicata per la prima volta nella vera sua integrità dai Padri Marcellino da Civezza e Teotilo Domenichelli dei Minori, Roma Tipografia Editrice Sallustiana (Mater Amabilis, Via S. Nicola da Tolentino, MDCCCXCIX .
Haec sunt quaedam scripta per tres socios beati Francisci de vita et conversatione
eius in habitu seculari, de mirabili et perfecta conversione ipsius,
et de perfectione originis, fundamenti Ordinis in ipso, et in primis fratribus [1].
Reverendo in Christo Patri fratri Crescentio, Dei gratia generali Ministro, frater Leo, frater Ruffinus et frater Angelus, olim socii, licet indigni, beatissimi Patris Francisci, reverentiam in Domino debitam et devotam.
Cum de mandato proximi praeteriti Capituli generalis et vestro, teneantur fratres signa et prodigia beatissimi Patris Francisci, quae scire vel reperire possunt, vestrae Paternitati dirigere; visum est nobis, qui secum licet indigni fuimus diutius conversati, pauca [2] de multis gestis ipsius, quae per nos vidimus, vel per alios sanctos fratres scire potuimus, et specialiter per fratrem Philippum, visitatorem Pauperum Dominarum, fratrem Illuminatum de Reate, fratrem Masseum de Marignano, et fratrem Ioannem [3] socium venerabilis patris fratris Aegidii, qui plura de his habuit de eodem sancto fratre Aegidio, et sanctae memoriae fratre Bernardo, primo socio beati Francisci, sanctitati vestrae, veritate praevia, intimare, non contenti narrare solum miracula, quae sanctitatem non faciunt, sed ostendunt [4], sed etiam sanctae [5] conversationis eius insignia, et pii beneplaciti voluntatem ostendere cupientes, ad laudem et gloriam summi Dei et dicti Patris sanctissimi, atque aedificationem volentium eius vestigia imitari. Quae tamen per modum legendae non scribimus, cum dudum de vita sua et miracolis, quae per eum Dominus operatus est, sint confertae legendae [6]. Sed velut de amoeno prato quosdam flores, qui arbitrio nostro sunt pulchriores, excerpimus, continuantem historiam non sequentes, sed multa seriose relinquentes, quae in praedictis legendis sunt posita tam veridico quam luculento sermone; quibus haec pauca, quae scribimus, poteritis facere inseri, si vestra discretio viderit esse iustum. Credimus enim, quod si venerabilibus viris, qui praefatas confecerunt legendas, haec nota fuissent [7], ea minime praeterissent, nisi saltem pro parte ipsa suo decorassent eloquio, et posteris ad memoriam reliquissent. Semper integre valeat vestra sancta Paternitas in domino Iesu Christo, in quo nos filios vestros devotos sanctitati vestrae recommendamus humiliter et devote.
Data in loco Graecii, III Idus augusti, anno Domini MCCXLVI [8].
Franciscus, de civitate Assisii oriundus, quae in finibus Spoletanae vallis est sita [10], Ioannes prius vocatus est a matre; a patre vero tunc redeunte a Francia, in cuius absentia natus erat, Franciscus est postmodum nominatus [11] - [12].
Hic postquam fuit adultus, et subtilis ingenii factus, artem patris, idest negotiationem, exercuit; sed dissimiliter valde, quoniam ipse liberalior valde et hilarior, deditus iocis et cantibus, civitatem Assisii die noctuque circumiens, sibi similibus est associatus; in expendendo largissimus, adeo ut omnia, quae habere poterat et lucrari, comestionibus et aliis rebus consumeret; propter quod multoties arguebatur a parentibus dicentibus ei, quod tam magnas expensas in se et in aliis faceret, ut non eorum filius, sed cuiusdam magni principis videretur. Quia tamen divites erant parentes eius, et ipsum tenerrime diligebant, tolerabant eum, in talibus ipsum turbare nolentes.
Mater autem eius cum de prodigalitate sua sermo a convicinis fieret, respondebat: «Quid de filio meo putatis? Adhuc erit filius Dei per gratiam [13]».
Ipse vero non solum in his erat largus, imo prodigus, sed etiam in indumentis multipliciter excedebat, cariores pannos faciens, quam ipsum decebat habere. In curiositate etiam tantum erat vanus, quod aliquando in eodem indumento pannum valde carum panno vilissimo consui faciebat.Erat tamen quasi naturaliter curialis in moribus et in verbis; iuxta cordis sui propositum, nemini dicentis verbum in iniuriosum vel turpe; imo cum sic esset iuvenis iocosus et lascivus, proposuit turpia sibi dicentibus minime respondere; unde ex hoc fama eius quasi per totam provinciam est adeo divulgata, ut a multis, qui cognoscebant eum, diceretur aliquid magni futurus [14].A quibus virtutum naturalium gradibus ad hanc provectus est gratiam, ut diceret ad se ipsum conversus: « Ex quo largus et curialis es apud homines, a quibus nil recipis, nisi favorem transitorium et inanem, iustum est, ut propter Deum, qui largissimus est in retribuendo, pauperibus sis curialis et largus. Libenter igitur ex tunc videbat pauperes, tribuens eis eleemosynas ferventer. Et licet esset mercator, erat vanissimus opulentiae secularis [15]. Cum autem quadam die in apotheca, ubi pannos vendebat, circa huiusmodi staret sollicitus, venit quidam pauper ad eum, petens eleemosynam amore Dei. Cumque cupiditate divitiarum et mercationis cura detentus, illi eleemosynam denegasset, divina prospectus gratia, seipsum arguit magnae rusticitatis, dicens: «Si pro magno comite, vel barone, pauper ille a te aliquid postulasset, certe postulatum sibi dedisses; quanto ergo magis pro rege regum, et omnium Domino, illud facere debuisti? Cuius rei causa exinde in corde suo proposuit, quod pro tanto Domino postulata de certo non negaret [16].
Quodam tempore guerra inter Perusium et Assisium exeunte, captus est Franciscus cum multis suis concivibus, et Perusii captivatus [17]; tamen quia nobilis erat moribus, cum militibus captivus est positus. Cum autem quadam die concaptivi sui tristarentur, ipse, qui naturaliter erat hilaris et iocundus, non videbatur tristari, sed quodammodo iucundari; propter quod unus de sociis reprehendit eum tamquam insanum, quia scilicet laetabatur in carcere constitutus. Ad quem Franciscus viva voce respondit: «Quid putatis de me? Adhuc adorabor per totum mundum.» Cumque unus de militibus, quibus erat adiunctus, uni de concaptivis iniuriam intulisset, et ob hoc omnes alii vellent illum deserere, solus Franciscus ei societatem non denegat, sed et alios hortatur ad idem.
Expleto autem anno, reformata pace inter civitates praedictas, Franciscum cum sociis concaptivis Assisium est reversus. Post paucos vero annos quidam nobilis de civitate Assisi militaribus armis se praeparat, ut ad pecuniae vel honoris lucra augenda in Apuliam vadat [18]. Quo audito, Franciscus ad eundum [19] cum illo aspirat, et ut a quodam comite, Gentili nomine, miles fiat, pannos pro posse praeparat pretiosiores concivi suo, pauperior divitiis, sed profusior largitate.
Nocte igitur quadam, cum ad huiusmodi consumanda tota se deliberatione dedisset, et ad iter agendum desiderio aestuaret, visitatur a Domino, qui eum tamquam gloriae cupidum, fastigi gloriae per visionem allicit et exaltat.
Cum enim illa nocte dormiret, apparuit ei quidam, vocans eum ex nomine, ac ducens ipsum in quoddam spatiosum et amoenum palatium, plenum militaribus armis, scilicet splendentibus clipeis, ceterisque apparatibus ad murum pendentibus, ad militiae decorem spectantibus. Qui cum, gaudens plurimum, quid hoc esset secum tacitus miraretur, interrogavit, cuius essent haec arma tanto splendore fulgentia, et palatium sic amoenum. Et responsum est illi, haec omnia cum palatio sua esse, militumque suorum.
Expergefactus itaque, gaudenti animo, mane surrexit, seculariter cogitans, tamquam qui nondum spiritum Dei plene gustaverat, se in hoc debere magnifice principari; atque praesagium magnae prosperitatis reputans visionem, iter arripere deliberabat in Apuliam, ut miles fieret a Comite supradicto. Tanto vero laetior solito est effectus, ut pluribus admirantibus et quaerentibus, unde sibi tanta esset laetitia, responderet: «Scio me magnum principem affuturum». Quoddam tamen magnae curiositatis et nobilitatis indicium in eo praecesserat, die immediate praecedente visionem praedictam, quod ipsius visionis non modica occasio creditur extitisse. Nam omnia indumenta sua, quae de novo fecerat sibi curiosa et cara, cuidam pauperi militi donaverat illa die.Cum ergo iter arripiens, ivisset usque Spoletum, ut in Apuliam pergeret, coepit aliquantulum aegrotare. Sollicitus autem nihilominus de suo itinere, cum se sopori dedisset, audivit semidormiens quemdam interrogantem ipsum, quo tendere cupiebat. Cui Franciscus cum totum suum propositum revelasset, adiecit ille: «Quis potest tibi melius facere, Dominus, aut servus?» Qui cum respondisset: «Dominus;» iterum dixit illi: «Cur ergo relinquis pro servo Dominum, et Principem pro cliente?» Et Franciscus ait: «Quid me vis facere, Domine?» «Revertere, inquit, in terram tuam, et tibi dicetur quid sis facturus; nam visionem, quam vidisti, oportet te aliter intelligere.» Evigilans autem, coepit de hac visione cogitare diligentissime. Et sicut in prima visione fuerat quasi totus extravagatus prae magna laetitia, prosperitatem desiderans temporalem, sic in ista collegit intus se totum, vim ejus admirans et considerans adeo diligenter, quod illa nocte ultra dormire nequivit.
Mane itaque facto, versus Assisium revertitur festinanter, laetus et gaudens quamplurimum, expectans voluntatem Domini, qui sibi hoc ostenderat, et de salute sua ab ipso consilium sibi dari, immutatusque iam mente, in Apuliam ire recusat, et se voluntati divinae desiderat conformare.
Postquam vero Assisium est reversus, non post multos dies, quodam sero a sociis suis eligitur in dominum, ut secundum voluntatem suam faceret expensas. Fecit ergo tunc sumptuosam comestionem parari, sicut multoties fecerat. Cumque refecti de domo exissent, sociique simul eum praecederent, euntes per civitatem cantando, ipse portans in manu baculum quasi dominus, parum retro ibat post illos, non cantando, sed diligentius meditando.
Et ecce subito visitatur a Domino, tantaque dulcedine repletur cor eius, quod nec loqui, nec moveri poterat, nihilque aliud sentire, vel audire, nisi dulcedinem illam valebat, quod ita ipsum alienaverat a sensu carnali, sicut ipse postea dixit, [quod] si fuisset tunc totus frustatim incisus, non potuisse se de loco movere.
Cum autem socii eius retro aspicerent et viderent eum ita remotum ab ipsis, revertentes ad illum, territi, tenuerunt ipsum quasi in virum alterum iam mutatum. Et interrogant [20] eum, dicen[te]s: « Quid cogitasti, quod non venisti ad nos? forsitan uxorem accipere cogitasti?» Quibus ille, viva voce, respondit: «Verum dixistis, quia nobiliorem, et ditiorem ac pulchriorem sponsam, quam nunquam videratis, accipere cogitavi.» Et deriserunt eum. Ipse vero dixit hoc non a se, sed inspiratus a Deo; nam ipsa sponsa fuit vera Religio, quam suscepit, ceteris nobilior et ditior et pulchrior paupertate.
Ab illa itaque hora coepit sibi vilescere et illa contemnere, quae prius habuerat in amore; non tamen plene, quia nondum erat penitus a saeculi vanitate solutus. Parum autem a saeculari tumultu se subtrahens, studebat in interiori nomine recondere Iesum Christum, et margaritam, quam comparare, venditis omnibus, cupiebat, oculis illusorum abscondens. Saepe, et quasi quotidie, ad orationem ibat secreto, ad hoc ipsum urgente quodammodo praelibata dulcedine, quae saepius eum visitans, ipsum ad orationem de platea et aliis locis impellebat.
Licet vero dudum iam fuisset pauperum benefactor, ex tunc tamen firmius in corde suo proposuit nulli pauperi pro Domino petenti, se ulterius denegare; sed liberius et affluentius solito eleemosynas facere. Semper igitur quicumque pauper ab ipso extra domum eleemosynam postulabat, de denariis providebat illi, si poterat; carens vero denariis, infulam [21] vel corrigiam dabat ei, ne pauperem dimitteret vacuum. Si vero de his non habebat, ibat ad aliquem locum occultum, et se camisiam exuens, illuc pauperem mittebat secreto, ut eam sibi tolleret propter Deum.
Emebat etiam utensilia ad ecclesiarum ornatum pertinentia, et ea sacerdotibus pauperibus secretius transmittebat. Cum vero, patre suo abeunte, remanebat in domo, etiam si solus cum matre in domo comederet, implebat mensam panibus, ac si pro tota familia praepararet; unde cum interrogaretur a matre, cur tot panes in mensa poneret, respondit se hoc facere pro eleemosynis dandis pauperibus, eo quod proposuerat omni petenti pro Deo eleemosynam elargiri.
Mater autem, quae eum prae ceteris filiis diligebat, ipsum tolerabat in talibus, observans quae ab illo fiebant, multumque super his in corde suo admirans. Sicut enim solebat cor apponere ad eundum post socios, cum vocabatur ab eis, et in tantum erat illorum societate illectus, ut multoties surgeret a mensa, etiamsi parum comedisset, relinquens in afflictione parentes propter sic inordinatum recessum; ita nunc cor suum totum erat intentum [22], ut pauperes videret, vel audiret, quibus eleemosynam elargiretur. Divina igitur gratia sic mutatus, licet adhuc esset in saeculari habitu, cupiebat esse in aliqua civitate, ubi tamquam incognitus proprios pannos exueret, et alicuius pauperis indumenta mutuo accepta indueret, probaretque amore Dei eleemosynas postulare.
Factum est autem, ut tunc temporis Romani causa peregrinationis accederet. Et ingrediens ecclesiam sancti Petri, consideravit oblationes quorumdam, quod essent modicae, et ait intra se: «Cum princeps Apostolorum sit magnifice honorandus, cur isti tam parvas oblationes in ecclesia faciunt, ubi corpus eius quiescit?» Sicque cum magno fervore manum ad bursam ponit, et plenam denariis traxit, eosque per fenestram altaris proiiciens, tantum sonum fecit, quod de tam magnifica oblatione omnes astantes plurimum sunt mirati. Exiens autem ante fores ecclesiae, ubi multi pauperes aderant ad eleemosynas petendas, mutuo accepit secrete panniculos cuiusdam pauperculi hominis, et suos deponens, illos induit, atque stans in gradibus ecclesiae cum aliis pauperibus, eleemosynam gallice postulabat, quia libenter lingua gallica loquebatur, licet ea recte loqui nesciret [23].
Postea vero exuens dictos pannos, et proprios resumens, rediit Assisium, coepitque orare Dominum, ut dirigeret viam suam. Nemini enim pandebat suum secretum, nec ullius in hac parte Consilio utebatur, nisi solius Dei, qui viam eius dirigere coeperat, et aliquando episcopi Assisii; [24] quia tunc temporis apud nullos erat vera paupertas, quam desiderabat super omnia huius mundi, volens in ea vivere atque mori [25].
Cum autem quadam die Dominum ferventer oraret, responsum est illi: «Francisce, omnia, quae carnaliter dilexisti et habere desiderasti, oportet te contemnere ac odire, si meam vis cognoscere voluntatem; quod postquam incoeperis facere, quae tibi prius [26] suavia et dulcia videbantur, erunt tibi importabilia et amara; atque in his [27], quae prius horrebas, hauries magnam dulcedinem et suavitatem immensam. »
Gavisus ergo in his, et in Domino confortatus, cum prope Assisium equitaret, leprosum quemdam obvium habuit. Et quia consueverat multum horrere leprosos, vim sibimetipsi faciens, descendit de equo, et obtulit sibi denarium, osculans illi manum, et accepto osculo pacis ab ipso, reascendit equum, et prosequitur iter suum. Exinde coepit magis et magis se ipsum contemnere, donec ad sui victoriam perfecti, Dei gratia, perveniret.
Post paucos autem dies assumens multam pecuniam, ad hospitale leprosorum se transtulit. Et congregans omnes simili, dedit cuilibet eleemosynam, osculans eius manum. Recedente autem eo, vere quod prius erat sibi amarum, idest de leprosis videndis et tangendis, in dulcedinem est conversum. In tantum enim, ut dixi, amara fuerat ei visio leprosorum, ut non solum nollet eos videre, sed nec eorum habitaculum appropinquare. Et si aliquando contingebat, ipsum iuxta domos eorum transire, aut eos videre, licet pietate moveretur ad faciendum eis eleemosynam per interpositam personam, vultum tamen semper avertens, nares suas propriis manibus obturabat. Sed per Dei gratiam ita factus est leprosorum familiaris et amicus, quod, sicut in testamento suo testatur, inter illos manebat, et eis humiliter serviebat.
Alteratus autem post leprosorum visitationes in [28] bonum, quemdam socium suum, quem multum dilexerat, ad loca remota secus ducens, dicebat illi, se quoddam magnum et pretiosum thesaurum invenisse. Et exultans vir ille non modicum, libenter vadit cum illo, quoties advocatur. Quem Franciscus ad quamdam criptam iuxta Assisium saepe ducebat, et ipse solus intrans, sociumque de thesauro habendo sollicitum foris relinquens, novo ac singulari spiritu perfusus, Patrem in abscondito exorabat, cupiens neminem scire quid ageret intus praeter solum Deum, quem de coelesti thesauro habendo assidue consulebat.
Quod attendens humani generis inimicus, ipsum ab incoepto bono retrahere nititur, ei timorem incutiens et horrorem. Nam quaedam mulier erat Assisii gibbosa deformiter, quam daemon viro Dei apparens sibi ad memoriam reducebat, et comminabatur eidem, quod gibbositatem illius mulieris iactaret in ipsum, nisi a concepto proposito resiliret. Sed Christi miles fortissimus, minas diaboli vilipendens, intra criptam devote orabat, ut Deus dirigeret viam suam. Sustinebat autem maximam passionem et anxietatem mentis, non valens quiescere, donec opere compleret quod mente conceperat; cogitationibus variis invicem succedentibus, quarum importunitas eum durius perturbabat. Ardebat enim interius igne divino, conceptum mentis ardorem fervoremque de foris celare non valens. Poenitebat ipsum peccasse tam graviter, nec iam eum mala praeterita vel praesentia delectabant. Et nondum tamen receperat continendi fiduciam a futuris. Praeterea eum extra criptam exibat ad socium, in virum alterum mutatus videbatur. [29]
Quadam vere die eum misericordiam Dei ferventius imploraret, ostendit ei Dominus, quod sibi diceretur in proximo, quid ipsum agere oporteret. Ex tunc autem tanto repletus est gaudio, quod non capiens se prae laetitia, etiam nolens, de huiusmodi secretis in aures aliquid hominum eructabat. Caute tamen et in enigmate loquebatur, dicens, se in Apuliam nolle ire, sed in patria propria nobilia et ingentia se facturum. Ut autem socii eius viderunt eum ita mutatum, a quibus erat elongatus mentaliter, licet adhuc corporaliter aliquando sociaretur eisdem, quasi ludendo rursum interrogant eum: «Vis ne uxorem ducere, Francisce?» Quibus respondit sub quodam enigmate, sicut superior est praemissum.
Paucis autem diebus elapsis, eum ambularet iuxta ecclesiam Sancti Damiani, dictum est illi in spiritu, ut in eam ad orationem intraret. Quam ingressus, coepit orare ferventer coram quadam imagine Crucifixi, quae pie ac benigne locuta estdicens: «Francisce, nonne vides, quod domus mea destruitur? Vade igitur, et repara illam mihi.» Et tremens ac stupens ait: «Libenter faciam, Domine.» Intellexit enim de illa ecclesia Sancti Damiani dici, quae prae nimia vetustate casum proximum minabatur.
De illa autem allocutione tanto repletus fuit gaudio lumine illustratus, quod in anima sua veraciter sensit Christum crucifixum, qui locutus est ei. Exiens vero ecclesiam, invenit sacerdotem iuxta eam sedentem [30], mittensque manum suam ad bursam, obtulit ei quamdam pecuniae quantitatem, dicens: «Rogo te, Domine, ut emas oleum, et facias continue ardere lampadem coram illo Crucifixo; et ad hoc cum consumpta fuerit haec pecunia, iterum offero tibi quantum fueri opportunum.»
Ab illa itaque hora, ita [31] vulneratum et liquefactum est cor eius ad memoriam Dominicae passionis, quod semper dum vixit, stigmata Domini Iesu in corde suo portavit, sicut postea luculenter apparuit ex renovatione eorumdem stigmatum in corpore ipsius mirabiliter facta, et clarissime demonstrata. Exinde tanta se maceratione carnis afflixit, quod sanus et infirmus, corpori suo nimis austerus existens, vix aut nunquam voluit indulgere sibi, propter quod die mortis eius instante, confessus est, se multum peccasse in fratrem asinu idest corpus.
Quadam autem vice solus ibat prope ecclesiam sanctae Mariae de Portiuncula, plangendo et eiulando alta voce; quem audiens quidam vir spiritualis, putavit ipsum pati infirmitatem aliquam vel dolorem; et pietate motus circa eum, interrogavit illum cur fleret. At ille dixit: «Plango passionem Domini mei Iesu Christi, pro quo non deberem verecundari alta voc ire plorando per totum mundum.» Ille similiter coepit cum ipso alta voce piangere [32].
Saepe etiam cum ab oratione surgebat, videbantur eius oculi pleni sanguine, quia fleverat multum amare. Non solum autem affligebat se in lacrimis, sed etiam abstinentia cibi et potus, ob memoriam dominicae passionis. Unde cum sederet aliquando ad manducandum cum saecularibus, et dabantur ei aliqua cibaria delectabilia corpori suo, parum gustavit ex eis, aliquam excusationem praetendens, ne videretur ea propter abstinentiam dimisisse. Et quando comedebat cum fratribus, in cibis, quos edebat, saepe ponebat cinerem, dicens fratribus in abstinentiae suae velamen, fratrem cinerem esse castum.
Cum autem semel ad manducandum sederet, dixi ei frater quidam, quod beata Virgo in hora comestionis ita fuerat paupercula, quod non habebat quid daret Filio ad manducandum. Quod audiens vir Dei, suspiravit cum magno dolore, mensaque relicta, panem super nudam terram comedebat. Multoties vero cum sederet ad manducandum, parum post comestionis initium subsistebat, non comedens nec bibens, suspensus circa coelestia meditanda. Nolebat enim tunc verbis aliquibus impediri, alta suspiria ex intimo cordis emittens. Dicebat enim fratribus, ut semper cum audirent eum taliter suspirantem, laudarent Deum, et pro ipso fideliter exorarent. Hoc de suo fletu [33] et abstinentia diximus incidenter, ut ostenderemus, ipsum, post visionem et allocutionem imaginis Crucifixi, fuisse usque ad mortem semper Christi passioni conformem.
Ex dicta igitur visione et allocutione Crucifixi gavisus, surrexit, signo crucis se muniens; et ascendens equum, assumensque pannos diversorum colorum, ad civitatem, quae dicitur Fulgineum, pervenit, atque ibi venditis equo et omnibus quae portaverat, ad ecclesiam Sancti Damiani continuo [34] est reversus, et invento illo sacerdote pauperculo, cum magna fide et devotione osculans manus eius, obtulit illi pccuniam, quam portabat, et propositum suum per ordinem enarravit.
Obstupefactus igitur sacerdos, et subita eius conversione miratus, recusabat haec credere, et sibi putans illudi, noluit apud se pecuniam retinere. At ipse pertinaciter insistens, verbis suis fidem facere nitebatur, et sacerdotem orabat enixius, ut eum secum permitteret commorari. Acquievit tandem sacerdos de mora illius, sed timore parentum, pecuniam non recepit. Quare verus pecuniae contemptor in quamdam fenestram proiiciens ipsam, velut pulverem vilipendit.
Moram igitur faciente ipso in loco praefato, pater ipsius, ut sedulus explorator, circuivit quaerens quid actum sit de filio suo. Et cum audisset, eum sic mutatum in loco iam dicto taliter conversari, tactus dolore cordis intrinsecus, et ad subitum rerum eventum turbatus, convocatis amicis et vicinis, citissime cucurrit ad eum. Ipse autem, qui erat novus miles Christi, ut audivit minas persequentium, corumque adventum praescivit, dedit locum irae paternae, et ad quamdam occultam caveam, quam ad hoc sibi paraverat, accedens, ibi per mensem integrum latitavit; quae cavea uni tantum de domo patris erat cognita, ubi cibum sibi quandoque oblatum edebat occulte, orans jugiter lacrimarum imbre perfusus, ut Dominus liberaret eum a persecutione nociva, et ut pia vota ipsius benigno favore compleret.
Cumque sic in ieiunio et fletu ferventer ac assidue Dominum exorasset, de sua diffisus virtute et industria, spem suam totaliter iactavit in Dominum, qui eum, licet in tenebris manentem, perfuderat quasi ineffabili laetitia, et illustraverat mirabili claritate. Ex qua nimirum totus ignitus, fovea relicta, iter arripuit versus Assisium, impiger, festinus et laetus.
Et fiduciae Christi armis munitus, divinoque calore succensus, se ipsum arguens de pigritia et vano timore, manibus et ictibus persequentium exposuit se manifeste.
Quem videntes illi qui prius noverant eum, sibi miserabiliter exprobrabant, insanumque atque dementem clamantes, lutum platearum et lapides proiiciebant in eum. Cernentes eum sic a pristinis moribus alteratum, et carnis maceratione confectum, totum, quod agebat, exinanitioni et dementiae imputabant [35]. Sed miles Christi his omnibus ut surdus pertransiens, nulla fractus aut mutatus iniuria, Deo gratias referebat.
Cum autem rumor huius fieret per plateas et vicos civitatis de ipso, tandem pervenit ad patrem. Qui audiens talia in ipsum a concivibus fieri, statim surgit quaerere ipsum, non ad liberandum, sed potius ad perdendum. Nulla enim moderatione servata, currit tamquam lupus ad ovem, et torvo ocub et hirsuta facie illum respiciens, iniecit impie manus in ipsum. Pertrahens autem ipsum ad domum, et per pluries dies in carcere tenebroso recludens, nitebatur eius animum verbis et verberibus flectere ad saeculi vanitatem. [36]
Ipse vero nec motus verbis, nec vinculis, aut verberibus fatigatus, patienter omnia portans, ad sanctum propositum exequendum propensior [37] et valentior reddebatur. Patre namque ipsius recedente a domo, causa necessitatis urgente, mater eius, quae sola cum illo remanserat, factum viri sui non approbans, blandis sermonibus alloquitur filium. Quem cum a sancto proposito revocare non potest, commotis eius visceribus super ipsum, confregit vincula, eumque liberum abire permisit. At ipse gratias omnipotenti Deo [38] referens, ad locum, ubi fuerat prius, revertitur, et maiori libertate utens, tanquam daemonum tentationibus probatus, et tentationum documentis instructus, recepto animo securiori, ex iniuriis liberior et magnanimior incedebat.
Interea pater revertitur, et non invento filio, peccata peccatis accumulans, intorquet convicia in uxorem. Deinde currit ad palatium Communitatis, conquerens de filio coram Consulibus civitatis, postulansque ut pecuniam, quam a spoliata domo asportaverat, faceret sibi reddi. Consules autem videntes sic eum turbatum, Franciscum ut coram eis compareat citant, sive advocant, per praeconem. Qui praeconi respondens, dixit, se per Dei gratiam iam factum liberum, et Consulibus amplius non teneri, eo quod esset solius altissimi Dei servus.
Consules vero nolentes ei vim facere, dixerunt patri: «Ex quo servitium Dei est aggressus, de potestate nostra exivit.» Videns ergo pater, quod coram Consulibus nihil proficeret, eamdem querimoniam proposuit coram episcopo civitatis. Episcopus vero discretus et sapiens, vocavit eum debito modo, ut compareret, super patris querimoniam responsurus. Qui respondit nuntio, dicens: «Ad dominum episcopum veniam, quia est pater et dominus animarum. »
Venit igitur ad episcopum, et ab ipso cum magno gaudio est receptus. Cui episcopus ait: «Pater tuus dure est contra ter turbatus et scandalizatus valde; unde si tu vis Deo servire, redde illi quam habes, pecuniam, quae quoniam forte est de iniuste acquisitis, non vult Deus ut eroges eam in opus ecclesiae, propter peccata patris tui, cuius furor mitigabitur, ea recepta. Habeas ergo, fili, fiduciam in Domino, et viriliter age, nolique timere, quia ipse erit adiutor tuus, et pro ecclesiae suae opere abundanter tibi necessaria ministrabit. »
Surrexit igitur vir Dei laetus et confortatus in verbis episcopi, et coram ipso portans pecuniam, ait illi: « Domine, non tantum pecuniam, quae est de rebus suis, volo ei reddere gaudenti animo, sed etiam vestimenta.» Et intrans cameram episcopi, exuit omnia vestimenta de suis rebus, et ponens pecuniam super ipsa coram Episcopo et patre, aliisque astantibus, nudus foras exivit, et dixit: «Audite omnes, et intelligite: usque modo Petrum Bernardonis vocavi patrem meum; sed quia Deo servire proposui, reddo illi pecuniam, pro qua erat turbatus, et omnia vestimenta, quae de suis rebus habui, volens amodo dicere: Pater noster, qui es in coelis, non, pater Petre Bernardonis.» Inventus est autem vir Dei tunc cilicium habere ad carnem sub vestibus coloratis. Surgens ergo pater eius, nimio dolore et furore succensus, accepit denarios et omnia vestimenta. Quae dum portaret ad domum, illi, qui ad hoc spectaculum fuerant, indignati sunt contra eum, quia de vestimentis filio reliquerat nihil; et super Franciscum vera pietate commoti, coeperunt fortiter lacrymari.
Episcopus autem animum viri Dei diligenter attendens, atque fervorem et constantiam eius vehementer admirans, ipsum inter brachia sua recollegit, operiens cum pallio suo. Intelligebat enim aperte facta ipsius ex divino esse Consilio, et agnoscebat, ea quae viderat, non parvum mysterium continere; sic quod ex tunc factus est eius adiutor exhortando, et fovendo ipsum, ac dirigendo, et amplexando in visceribus charitatis.
Servus igitur Dei Franciscus, nudatus ab omnibus, quae sunt mundi, divinae vacat iustitiae, primamque vitam contemnens, divino servitio se mancipat modis omnibus, quibus potest.
Revertensque ad ecclesiam Sancti Damiani, gaudens et fervens, fecit sibi quasi heremiticum habitum, et sacerdotem illius ecclesiae confortavit eodem sermone, quo ipse fuerat ab episcopo confortatus. [39]
Deinde surgens, et introiens civitatem, coepit per plateas et vicos civitatis, tamquam ebrius spiritu, Dominum collaudare. Finita vero huiusmodi collaudatione Domini, ad acquirendos lapides pro reparatione dictae ecclesiae se convertit, dicens: «Qui mihi dederit unum lapidem, unam habebit mercedem; qui autem duos dederit, duas habebit mercedes; qui vero tres, totidem mercedes habebit.» Sic et multa alia verba simplicia in fervore spiritus loquebatur; quia idiota et simplex electus a Deo, non in doctis humanae sapientiae verbis, sed simpliciter in omnibus se habebat.
Multi [40] autem deridebant eum, putantes ipsum insanum; alii vero pietate commoti movebantur ad lacrimas, videntes eum de tanta lascivia et saeculi vanitate ad tantam ebrietatem divini amoris tam cito venisse. At ipse derisiones contemnens, in fervore spiritus Deo gratias egit.
Quantum vero laboraverit in opere supradicto, longum et difficile esset narrare. Ipse enim, qui delicatus fuerat in domo paterna, propriis humeris lapides ferebat, in Dei servitio multipliciter se affligens. Sacerdos autem praedictus, considerans eius laborem, quod scilicet tam ferventer ultra vires divino se obsequio manciparet, licet esset pauperculus, procurabat pro eo fieri aliquid spetiale ad victum. Sciebat autem ipsum delicate vixisse in saeculo. Quippe, ut ipse vir Dei confessus postea est frequenter, electuariis et confectionibus utebatur, et a cibis contrariis abstinebat.
Cum autem die quadam advertisset, quod faciebat sacerdos pro ipso, ad se conversus ait: «Invenies tu hunc sacerdotem, quocumque ieris, qui tibi tantam praestet humanitatem? Non est haec vita pauperis hominis, quam eligere voluisti; sed sicut pauper, vadens ostiatim, porta in manu paropsidem, et necessitate coactus, diversa in eam cibaria coaduna: ita voluntarie oportet te vivere amore illius, qui pauper natus, pauperrime vixit in saeculo, ac remansit nudus et pauper in patibulo, sepultusque in alieno sepulcro.»
Surgens igitur, quadam die accepit paropsidem, et ingressus civitatem, ivit petendo eleemosynam ostiatim. Cumque diversa cibaria poneret in scutella, mirabantur multi, qui sciebant eum tam delicate vixisse, videntes ipsum ad tantum sui contemptum sic mirabiliter transmutatum. Quando autem voluit comedere illa diversa cibaria simul posita, horruit primo, quia non solum comedere, sed nec velle videre talia consueverat: tandem vicens se ipsum, coepit comedere, et visum est illi, quod in comedendo electuarium aliquod numquam fuerit sic delectatus. Proinde tantum cor eius in Domino exultavit, quod caro ipsius licet debilis et afflicta, corroborata est ad quaecumque aspera et amara letanter pro Domino toleranda. Gratias igitur egit Deo, quod amarum sibi in dulce mutaverat, et eum multipliciter confortaverat. Dixit ergo illi presbyterio, quod de cetero aliqua cibaria non faceret, nec fieri procuraret.
Pater vero ipsius videns eum in tanta vilitate positum, dolore nimio replebatur; quia enim multum dilexerat ipsum, verecundabatur, et dolebat tantum super eum, videns carnem illius quasi mortuam ex afflictione nimia et algore, quod ubicumque reperiebat ipsum, maledicebat ei. Vir autem Dei, maledictiones patris attendens, hominem quemdam pauperculum et despectum assumpsit sibi in patrem. Et ait illi: « Veni mecum, et dabo tibi de eleemosynis, quae mihi dabuntur: eum autem videris patrem meum maledicentem mihi, ego quoque dixero tibi: Benedic mihi, pater: signabis me, ac benedices me vice illius.» Sic igitur, benedicente sibi paupere illo, dicebat vir Dei ad patrem: «Non credis, quod Deus potes mihi dare patrem benedicentem mihi contra maledictiones tuas?» Praeterea multi deridentes eum, videntesque ipsum sic derisum patienter omnia sustinere, stupore nimio mirabantur. [41]
Unde tempore hiemali, cum orationi quodam mane insisteret, contectus [42] pauperculis indumentis, frater eius carnalis prope ipsum transiens, cuidam suo concivi dixit ironice: «Dicas Francisco, quod saltem unam nummatam de sudore vendat tibi». Quod audiens vir Dei, gaudio salutari perfusus, in fervore spiritus gallice respondit: «Ego, inquit, Domino meo care vendam sudorem istum».
Cum autem laboraret assidue in opere ecclesiae memoratae, volens in ipsa ecclesia luminaria iugiter esse accensa, ibat per civitatem ad oleum mendicandum; sed cum prope quamdam domum venisset, videns ibi homines congregatos ad ludendum, verecundatus coram eis eleemosynam petere, retrocessit. In se ipsum vero conversus, arguit se peccasse. Currensque ad locum, ubi ludus fiebat, dixit coram omnibus astantibus culpam suam, quod verecundatus fuerat petere eleemosynam propter eos. Et ferventi spiritu ad domum illam accedens, gallice petiit oleum amore Dei pro luminaribus ecclesiae supradictae. Cum aliis autem laborantibus in opere praefato persistens, clamabat alta voce in gaudio spiritus ad habitantes et transeuntes iuxta ecclesiam, dicens gallice eis: «Venite, et adiuvate me in opere ecclesiae Sancti Damiani, quae futura est monasterium Dominarum, quarum fama et vita in universali ecclesia glorificabitur Pater noster coelestis» [43].
Ecce quomodo, spiritu prophetiae repletus, vere futura praedixit. Hic est enim locus ille sacer, in quo gloriosa Religio, et excellentissimus ordo Pauperum Dominarum virginum sacrarum, a conversatione beati Francisci fere sex annorum spatio consummata, per eumdem beatum Franciscum felix sumpsit exordium. Quarum vita mirifica et institutio gloriosa a sanctae memoriae domino Papa Gregorio IX, tunc temporis Hostiensi Episcopo, auctoritate Sedis Apostolicae est plenius confirmata.
Beatus itaque Franciscus, ecclesiae Sancti Damiani perfecto opere, habitum heremiticum portabat, baculumque manu gestans, pedibus calceatus et cinctus corrigia incedebat. Audiens autem quadam die inter Missarum solemnia ea, quae Christus discipulis ad praedicandum missis loquitur, ne scilicet aurum, vel argentum, nec sacculum [44], vel peram, nec panem, nec virgam portent in via, nec calceamenta, nec duas tunicas habeant; intelligens huiusmodi postea clarius ab ipso presbytero, indicibili repletus gaudio: «Hoc, inquit, est quod cupio totis viribus adimplere» [45].
Igitur cunctis, quae audierat, commissis memoriae, laetanter his adimplendis innititur, duplicibusque sine mora dimissis, ex tunc iam virga, calceamentis, sacculo, vel pera non utitur: faciens autem sibi tunicam valde contemptibilem et incultam, reiecta corrigia, pro cingulo funem sumpsit. Omnem quoque sollicitudinem cordis novae gratiae verbis apponens, qualiter illa possit opere perficere, coepit instinctu divino evangelicae perfectionis annunciator existere, poenitentiamque simpliciter in publicum praedicare.
Erant autem verba eius non inania, nec risu digna, sed virtute Spiritus Sancti plena, cordis medullas penetrantia, ita ut in stuporem vehementer converterent audientes. Sicut autem ipse postmodum testatus est, huiusmodi salutationem, Domino revelante, didicerat, videlicet: «Dominus det tibi pacem». Et ideo in omni praedicatione sua pacem annuncians, populum praedicationis exordio salutabat.
Et mirum certe, nec sine miraculo admittendum, quod ad hanc salutationem annunciandam ante suam conversionem habuerat quemdam praecursorem, qui frequenter iverat per Assisium salutando per hunc modum: «Pax et bonum, pax et bonum»; de quo [46] creditum est firmiter, quod sicut Ioannes Christum praenuncians, Christo incipiente praedicare, defecit; ita et ipse velut alter Ioannes beatum Franciscum praecesserit in annunciatione pacis. Qui etiam post adventum ipsius non comparuit sicut prius.
Subito ergo vir Dei Franciscus, spiritu prophetarum perfusus, iuxta sermonem propheticum statim post dictum suum praeconem annuntiabat pacem, praedicabat salutem, eiusque salutaribus monitis plurimi vera pace foederabantur, qui discordes a Christo, extiterant a salute longinqui.
Innotescente autem apud multos beati Francisci tam simplicis doctrinae veritate, quam vitae, coeperunt post duos annos a sua conversione viri quidam exemplo ipsius ad poenitentiam animari, et eidem, reiectis omnibus, habitu, vitaque coniungi. Quorum primus extitit frater Bernardus sanctae memoriae, qui considerans constantiam et fervorem beati Francisci in divino servitio, quomodo scilicet cum multo labore destructas reparabat ecclesias, asperamque vitam ducebat, cum sciret ipsum delicate vixisse in saeculo, proposuit in corde suo omnia, quae habebat, erogare pauperibus, et illi vita et habitu firmiter adhaerere. Quadam die secreto ad virum Dei accedens, ei suum propositum revelavit, condixitque cum illo, ut tali sero veniret ad eum. Beatus autem Franciscus gratias agens Deo, tamquam nullum adhuc socium habens, gavisus est valde. maxime quia dominus Bernardus erat homo aedificationis magnae.
Venit ergo beatus Franciscus ad domum eius statuto sero cum magna cordis exultatione, et cum illo tota illa nocte permansit. Cui inter alia dixit beatus Bernardus: « Si quis a domino suo haberet multa, vel pauca, quae tenuisset per multos annos, et nollet ea amplius retinere, quid de ipsis agere posset, quod melius esset?» Beatus Franciscus respondit, quod ea domino suo deberet reddere, a quo eadem recepisset Et dominus Bernardus dixit: «Ergo, frater, omnia mea bona temporalia volo erogare amore Domini mei, qui contulit ea mihi, sicut melius tibi videtur expedire.» Cui Sanctus dixit: « Summo mane ad ecclesiam ibimus, et per Evangeliorum codicem cognoscemus quomodo Christus discipulos suos docuit.»
Surgentes igitur mane, cum quodam alio, Petro nomine, qui etiam cupiebat fieri frater, venerunt ad ecclesiam Sancti Nicolai iuxta plateam civitatis Assisii; quam ad orationem ingressi, quia simplices erant, et nescierunt invenire verbum Evangelii de renunciatione saeculi, Dominum rogabant devote, ut in prima libri aperitione voluntatem suam eis ostendere dignaretur.
Oratione autem finita, beatus Franciscus accipiens librum clausum, flexis genibus coram altari aperuit ipsum, et in ipsa eius aperitione occurrit illud consilium Domini: « Si vis perfectus esse, vade, et vende omnia quae habes, et da pauperibus, et habebis thesaurum in coelo.» Quo comperto, beatus Franciscus gavisus est valde, et gratias egit Deo; sed quia erat [47] verus cultor Trinitatis, trino [48] voluit testimonio confirmari; secundo et tertio librum aperuit. Et in secunda aperitione occurrit illud: «Nihil tuleritis in via;» in tertia vero illud: « Qui vult venire post me, abneget semetipsum etc. »
Beatus ergo Franciscus in qualibet aperitione libri grafie Deo exhibitis, pro firmatione sui propositi et desiderii dudum concepti, tertio divinitus sibi exhibita et demonstrata, dixit praedictis viris, scilicet Bernardo et Petro: «Fratres, haec est vita et regula nostra, et omnium, qui voluerint nostrae societati coniungi. Ite igitur, et sicut audistis, implete [49].»
Abiit itaque dominus Bernardus, qui erat dives valde, et venditis omnibus, quae habebat, multaque pecunia congregata, pauperibus civitatis distribuit universa. Petrus etiam pro posse divinum consilium adimplevit. Distractis autem omnibus, habitum, quem paulo ante Sanctus assumpserat, postquam reliquit heremiticum habitum, ambo pariter susceperunt, et ab illa hora simul cum ipso vixerunt secundum formam sancti Evangelii a Domino illis ostensam. Et ideo beatus Franciscus dixit in testamento suo: «Ipse Dominus mihi revelavit, ut deberem vivere secundum formam sancti Evangelii.»
Cum autem, ut dictum est, dominus Bernardus bona sua pauperibus largiretur, aderat beatus Franciscus intuens virtuosam operationem Domini, et ipsum Dominum in corde suo glorificans et collaudans. Venit autem quidam sacerdos, nomine Silvester, a quo beatus Franciscus emerat lapides pro reparatione ecclesiae Sancti Damiani. Et videns totam pecuniam expendi Consilio viri Dei, cupiditatis igne succensus, dixit ad eum: «Francisce, non bene solvisti mihi pro lapidibus quos emisti a me.» Audiens avaritiae contemptor illum murmurantem iniuste, accessit ad dominum Bernardum, mittensque manum in chlamydem eius, ubi erat pecunia, cum magno fervore spiritus extrahit eam plenam denariis, et dedit presbytero murmuranti. Et iterum, secundo, implens manum pecunia, dixit illi: «Habes adhuc plenam solutionem, domine sacerdos?» Respondit: «Habeo, frater, plene ». Et laetus reversus est ad domum suam cum pecunia sic accepta. [50]
Post paucos autem dies idem sacerdos inspiratus a Domino, coepit super his, quae beatus Franciscus egerat, cogitare; et dicebat intra se: «Nonne sum miser homo, qui cum sum senex, temporalia concupisco et quaero, et hic iuvenis, pro Dei amore, despicit et abhorret?» Sequenti autem nocte vidit in somnis crucem immensam, cuius summitas coelos tangebat, et pes ejus stabat fixus in ore Francisci; ipsius latera ab una parte mundi ad alteram tendebantur. Evigilans ergo sacerdos cognovit et credidit firmiter, Franciscum esse verum amicum Dei et servum, atque Religionem, quam coeperat, esse per universum mundum protinus dilatandam. Sicque coepit Deum timere, et in domo sua poenitentiam agere. Tandem vero post modicum tempus ingressus est Ordinem iam incoecptum, in quo optime vixit et gloriose finivit.
Vir autem Dei Franciscus, duobus, ut dictum est, fratribus sociatus, cum non haberet hospitium, ubi cum eis maneret, simul cum ipsis ad quamdam pauperculam ecclesiam derelictam se transtulit, quae Sancta Maria de Portiuncula dicebatur. Et fecerunt ibi unam domunculam, in qua aliquando pariter morarentur. [51]
Post aliquot autem dies vir quidam assisinus, Aegidius nomine, venit ad eos, et cum magna reverentia et devotione, flexis genibus, rogavit virum Dei, ut eum in sua societate reciperet. Quem cum vir Dei videret fidelissimum et devotum, et quod multam gratiam consequi a Deo poterat, ut postea patuit per effectum, libenter eum recepit.
Coniuncti vero hi quatuor cum immensa laetitia et gaudio Spiritus Sancti, ad maiorem profectum se taliter diviserunt Beatus Franciscus, assumens fratrem Aegidium secum, ivit in Marchiam Anconitanam; alii vero duo in regionem aliam perrexerunt. Euntes autem in Marchiam, exultabant vehementer in Domino, sed vir sanctus, alta et clara voce laudes Domino gallice cantans, benedicebat et glorificabat Altissimi bonitatem. Tanta vero erat in eis laetitia, quasi magnum thesaurum invenissent in evangelico praedio dominae paupertatis, cuius amore temporalia velut stercora liberaliter et libenter reliquerant. [52]
Dixit autem Sanctus Franciscus ad fratrem Aegidium: «Nostra Religio similis erit piscatori, qui mittit retia sua in aquam, capiens piscium multitudinem copiosam, et parvos in aqua relinquens, magnos eligit in vasa sua. » Sicque prophetavit Ordinem dilatandum. Licet autem vir Dei nondum plene populo praedicaret, quando tamen per civitates et castella transibat, hortabatur omnes, ut amarent et timerent Deum, atque poenitentiam agerent de peccatis. Frater autem Aegidius admonebat audientes, ut ei crederent, quia eis optime consulebat. Qui vero eos audiebant, dicebant: «Qui sunt isti, et quae sunt haec verba, quae dicunt?» Erat enim tunc amor et timor Dei quasi ubique extinctus, et via poenitentiae penitus nesciebatur, imo stultitia reputabatur. Nam in tantum praevaluerat carnis illecebra, mundi cupiditas, superbia vitae, quod totus mundus in his tribus malignitatibus penitus occupatus videbatur.
Erat igitur de his viris evangelicis diversa opinio. Alii enim dicebant eos stultos, vel ebrios; alii autem asserebant, quod talia verba non ex stultitia procedebant. Unus vero de audientibus dixit: «Aut propter summam perfectionem Domino adhaeserunt, aut certe insani sunt, quia desperata videtur vita eorum, cum parco cibo utantur, et nudis pedibus ambulent atque vilissimis vestibus sint induti.» Inter haec tamen, licet quidam timorem incurrerent, visa forma sanctae conversationis eorum, nec eos adhuc aliqui sequebantur; sed muliere et iuvenculae videntes eos a longe, fugiendo pavebant, ne forte stultitia et insania ducerentur. Cumque circuissent illam provinciam, redierunt ad dictum locum Sanctae Mariae. [53]
Paucis autem diebus elapsis, venerunt ad eos tres alii fratres, vel viri, de Assisio, videlicet Sabbatinus, Moricus et Ioannes de Capella, supplicantes beato Francisco, ut eos in fratres reciperet; et ipse recepit eos humiliter et benigne. Quando autem eleemosynam per civitatem petebant, vix aliquis dabat eis, sed improperabant illis dicentes, quod res suas dimiserunt, ut [54] comederent alienas, et ideo maximam penuriam sustinebant. Eorum quoque parentes et consanguinei persequebantur illos. Aliqui de civitate deridebant ipsos tamquam insensatos et stultos; quia tempore illo nullus relinquebat sua, ut peteret eleemosynam ostiatim.
Episcopus vero civitatis Assisii, ad quem pro Consilio frequenter ibat vir Dei, benigne ipsum recipiens, dixit ei: «Dura mihi videtur, et aspera vita vestra, nihil scilicet in saeculo possidere.» Cui Sanctus ait: «Domine, si possessiones aliquas haberemus, nobis essent necessaria arma ad protectionem nostram. Nam inde oriuntur quaestiones et lites, soletque ex hoc amor Dei et proximi multipliciter impediri, et ideo nolumus in hoc saeculo possidere aliquid temporale.»
Et placuit multum Episcopo responsio viri Dei [55], qui cuncta transitoria, et praecipue pecuniam, contempsit in tantum, ut in omnibus Regulis suis commendaret potissime paupertatem, et omnes fratres sollicitos redderet de pecunia evitanda; plures enim Regulas fecit, et illas expertus est, priusquam faceret illam, quam ultimo reliquit fratribus. Unde in una ipsarum dixit in detestationem pecuniae: «Caveamus, qui reliquimus omnia, ne pro tam modico regnum coelorum perdamus; et si pecuniam in aliquo loco inveniremus, non curemus plus quam de pulvere, quem sub pedibus calcamus. »
Sanctus autem Franciscus, cum iam plenus esset gratia Spiritus Sancti, convocans ad se dictos sex fratres suos, dixit ad illos quae ventura eis erant. «Consideremus, inquit, fratres carissimi, vocationem nostram, qua [56] misericorditer vocavit nos Deus, non tantum pro nostra, sed pro multorum salute, ut eamus per mundum exhortando plus homines exemplo quam verbo, ad agendum poenitentiam de peccatis suis, et habendam memoriam mandatorum Dei [57]. Nolite timere, quia pusilli et insipientes videmini, sed secure annuntiate simpliciter poenitentiam, confidentes in Deo, qui vicit mundum, quod spiritu suo loquitur per vos, et in vobis ad exhortandum omnes, ut convertantur ad ipsum, et eius mandata observent. Invenietis autem quosdam homines fideles, et mansuetos et benignos, qui cum gaudio vos et verba vestra recipient; aliosque plures infideles, superbos et blasphemos, qui exprobrantes resistent vobis, et his, quae dicetis. Ponite ergo in cordibus vestris patienter et humiliter omnia tolerare » [58].
Cumque fratres haec audissent, timere coeperunt. Ad quos Sanctus ait: «Nolite timere, quoniam non post multum tempus, venient ad vos multi sapientes et nobiles, eruntque vobiscum praedicantes regibus et principibus, et populis multis; multi vero convertentur ad Dominum, qui per universum mundum multiplicabit suam familiam et augebit.
Et cum haec dixisset illis ac benedixisset, abierunt viri Dei devote, eius monita observantes. Cum autem inveniebant aliquam ecclesiam sive crucem, inclinabant se ad adorationem et devote dicebant: «Adoramus te, Christe, et benedicimus tibi propter omnes ecclesias, quae sunt in universo mundo, quia per sanctam crucem tuam redimisti mundum.» Credebant enim semper invenire locum Dei, ubicumque crucem vel ecclesiam invenissent.
Quicumque autem eos videbant, plurimum mirabantur, eo quod habitu et vita dissimiles erant omnibus, et quasi sylvestres homines videbantur.
Quocumque vero intrabant, civitatem scilicet vel castellum, aut villam vel domum, annunciabant pacem, confortantes omnes, ut timerent et amarent Creatorem coeli et terrae, eiusque mandata servarent. Quidam libenter eos audiebant, alii e contra deridebant, plerique eos quaestionibus fatigabant, quibusdam dicentibus: «Unde estis?» Aliis quaerentibus, quis esset Ordo ipsorum. Quibus, licet esset laboriosum tot quaestionibus respondere, simpliciter tamen confitebantur, quod erant viri poenitentiales de civitate Assisii oriundi; nondum enim Ordo eorum dicebatur Religio.
Multi vero eos deceptores, vel fatuos iudicabant, et nolebant eos recipere in domum suam, ne tamquam fures res suas furtim auferrent. Propterea in multis locis post illatas eis multas iniurias, hospitabantur in ecclesiarum porticibus vel domorum.
Eodem tempore, duo ex ipsis erant Florentiae, qui per civitatem mendicantes, hospitium non poterant invenire, venientes autem ad quamdam domum habentem porticum et in porticu clibanum, dixerunt ad invicem: «Hic poterimus hospitari.» Rogantes autem dominam domus, ut eos reciperet intra domum, et illa hoc facere recusante, dixerunt humiliter, ut saltem iuxta clibanum permitteret eos quiescere illa nocte. Hoc autem concesso per illam, venit vir eius, et dixit illi: «Quare istis ribaldis hospitium in porticu nostro contulisti?» Respondit illa, quod noluerat eos in domo recipere, sed eis concesserat extra, in porticu, iacere, ubi non poterant nisi ligna furari.
Noluit ergo vir quod daretur eis aliquod tegumentum, licet esset tunc magnum frigus, quia putabat eos esse ribaldos et fures. Illa autem nocte cum usque ad matutinum satis sobrio somno iuxta clibanum quievissent, calefacti solo calore divino et cooperti tegumento dominae paupertatis, iverunt ad viciniorem ecclesiam pro matutinali officio audiendo.
Et mane facto, ivit illa mulier ad eamdem ecclesiam, et videns ibidem fratres illos in oratione devote persistere, dixit intra se: «Si homines isti essent ribaldi et fures, ut vir meus dicebat, non sic in oratione persisterent reverenter.»
Cumque hoc cogitaret, ecce vir quidam, Guido nomine, pauperibus in ipsa ecclesia manentibus eleemosynam tribuebat; qui cum venisset ad fratres, et vellet dare cuilibet eorum pecuniam, sicut dabat aliis, recusaverunt illi pecuniam, et accipere noluerunt. At ille dixit eis: « Quare vos, cum sitis pauperes, non accipitis denarios, sicut alii?» Respondit frater Bernardus: «Verum est quod pauperes sumus; sed nobis non est gravis paupertas, sicut aliis pauperibus; nam per Dei gratiam, cuius consilium complevimus, voluntarie pauperes facti sumus. » Admirans vir ille super his et interrogans eos, si unquam aliquid possedissent, audivit ab eis, quod multa possiderant, sed amore Dei omnia dederant. Hic namque, qui sic respondit, fuit ille frater Bernardus, a beato Francisco secundus, quem sanctissimum fratrem hodie veraciter credimus; qui primo pacis et penitentiae legationem amplectens, post Sanctum Dei cucurrit, venditis omnibus, quae habebat, et erogatis pauperibus, secundum perfectionis evangelicae consilium perseverans usque in finem in sanctissima puritate.
Considerans ergo dicta mulier, quod fratres denarios noluissent, ad eos accedens, dixit, quod libenter eos reciperet intra domum suam, si vellent illuc accedere gratia hospitandi. Cui fratres humiliter responderunt: «Dominus tibi retribuat pro bona voluntate.»
Praedictus autem vir, audiens quod fratres non potuissent invenire hospitium, duxit eos in domum suam, dicens: «Ecce hospitium a Domino vobis paratum; manete in eo secundum beneplacitum vestrum.» Ac illi gratias Deo agentes, manserunt apud illum diebus aliquibus, aedificando tam exemplo quam verbo in timore Domini, ita quod postea multa pauperibus erogavit.
Licet autem sic benigne tractarentur ab ipso, apud alios tamen in tantum vilissimi habebantur, quod multi parvi et magni exprobarent, et iniuriarentur eis, auferentes quandoque etiam vestimenta quae habebant. [59]
Cumque servi Dei manerent nudi, quia secundum formam Evangelii unam tantum tunicam portabant, non repetebant ablata sibi restitui. Si qui pietate moti reddere volebant eis ablata, libenter recipiebant.
Quidam autem lutum super eos iactabant; alii vero ponentes taxillos in manibus eorum, invitabant eos si ludere volebant. Alii capientes capucia eorum a tergo, post dorsum suum sic suspensos eos portabant.
Haec et his similia faciebant illis, reputantes eos tam viles, quod audacter affligebant ipsos, sicut volebant. Insuper in fame, siti, frigore, et nuditate immensas tribulationes et angustias tollerabant.
Quae omnia constanter et patienter, ut a beato Francisco fuerant moniti, sustinentes, non tristabantur nec turbabantur, nec maledicebant inferentibus eis mala; sed, sicut viri perfecti et evangelici, et in magno lucro positi, exultabant vehementer in Domino, omne gaudium existimantes, cum in tentationes et tribulationes huiusmodi incidebant, atque iuxta verbum Evangelii pro suis persecutoribus orabant sollicite et ferventer.
Videntes igitur homines, quod fratres in suis tribulationibus exultabant, orationi et devotioni sollicite et devote instabant, non recipiebant pecuniam, nec portabant, et maximam charitatem ad invicem habebant, per quam noscebantur vere esse discipuli Domini, multi corde compuncti veniebant ad eos de offensis quas fecerant eis veniam postulantes. Ipsi vero ex corde remittebant, dicentes: « Dominus parcat vobis.» Atque eos de salute sua salubriter admonebant.
Quidam ipsos fratres rogabant, ut reciperent eos in societatem suam; et quia omnes illi sex habebant auctoritatem recipiendi ad Ordinem a beato Francisco propter paucitatem fratrum, in societatem suam aliquos receperunt, cum quibus sic receptis, statuto termino, omnes [60] ad Sanctam Mariam de Portiuncula sunt reversi. Quando autem se invicem revidebant, tanta iucunditate replebantur et gaudio, ac si nihil recordarentur eorum, quae fuerant passi ab iniquis.
Solliciti erant quotidie orare et laborare manibus suis, ut omnem otiositatem, animae inimicam, a se penitus effugarent. Surgebant in media nocte solliciti, et orabant devotissime cum immensis lacrymis et suspiriis; amore intimo se invicem diligebant, et serviebat unus alteri, ac nutriebat eum, sicut mater filium unicum ac dilectum.
Tanta charitas ardebat in eis, quod facile ipsis videbatur tradere corpora sua morti, non solum pro Christi amore, sed etiam pro salute animae, vel corporum confratrum. Unde quadam die, cum ex ipsis fratribus simul irent, invenerunt quemdam fatuum, qui coepit lapides iactare in eos. Videns ergo unus corum, lapides iactari in alterum, opposuit se statim ictibus lapidum, volens potius se percuti, quam fratrem suum, propter charitatem mutuam, qua flagrabat; sicque parati erant unus pro altero ponere vitam suam.
Erant enim in humilitate et charitate fundati et radicati in tantum, ut unus revereretur alterum quasi patrem et dominum, atque illi, qui officio praelationis vel aliqua gratis praecellebant, humiliores et viliores ceteris viderentur. Omnes se quoque totos ad obediendum praebebant, ad praecipientis voluntatem se continuo praeparantes; non discernebant inter iustum et iniustum praeceptum [61]; quia quidquid praecipiebatur, putabant esse secundum Domini voluntatem, et ideo implere praecepta erat eis facile et suave.
A carnalibus autem desideriis abstinebant, semetipsos sollicite iudicantes, atque caventes ne ullus alterum offenderet ullo modo. Et si quando contingebat ut unus alteri diceret verbum, quod posset ipsum turbare, conscientia mordebatur, quod non poterat quiescere donec dicebat culpam suam, prosternens se in terram humiliter, et pedem fratris faceret poni super os suum.
Quod si frater turbatus pedes super os alterius ponere nolebat, si erat praelatus, ille qui turbaverat alterum, praecipiebat illi, ut pedem poneret super os suum; si non erat, subditus faciebat hoc illi praecipi a praelato; sicque studebant, ut omnis rancor et malitia fugaretur ab eis, et perfecta inter ipsos semper dilectio observaretur, satagentes pro posse singulis vitiis singulas virtutes opponere, praeveniente et coadiuvante eos gratia Iesu Christi.
Nihil insuper sibi proprium vendicabant, sed libris et aliis collatis, eisdem utebantur communiter secundum regulam ab Apostolis traditam et conservatam. Cum autem in eis esset vera paupertas, erant tamen liberales et largi de omnibus sibi pro Domino collatis, libenter dantes amore ipsius omnibus petentibus, et maxime pauperibus, eleemosynas eis datas.
Quando vero ibant per viam et inveniebant pauperes, petentes aliquid ab eis amore Dei, cum non habebant aliud quo praeberent, dabant aliquam partem de vestibus suis, licet vilibus. Quandoque enim dabant capucium, dividentes ipsum pro tunica, quandoque manicam, quandoque partem aliam, dissuentes ipsam a tunica, ut Evangelii illud impleretur: «Omni petenti te tribue.»
Quadam autem die, venit quidam pauper ad ecclesiam Sanctae Mariae de Portiuncula, apud quam fratres aliquando morabantur, et eleemosynam petiit. Erat autem ibi quaedam chlamys, quam quidam habuerat frater saecularis. Cui cum dixisset beatus Franciscus, ut eam illi pauperi daret, libenter et velociter dedit ei. Statim propter reverentiam et devotionem, quam habuerat frater ille in dando chlamydem illi pauperi, visum est ei quod eleemosyna illa in coelum ascendisset, et sensit novo gaudio se perfundi.
Quando vero declinabant divites huius mundi ad eos, recipiebant eos alacriter et benigne, studentes eos revocare a malo, et ad poenitentiam provocare. Sollicite etiam petebant ne mitterentur in terras, unde erant oriundi, ut fugerent familiaritatem et conversationem consanguineorum suorum, verbumque servarent propheticum: «Extraneus factus sum fratribus mei et peregrinus filiis matris meae.»
In paupertate plurimum laetabantur, quia non concupiscebant divitias, sed omnia transitoria spernebant, quae possunt a mundi huius amatoribus concupisci; praecipue vero pecuniam, quasi pulverem pedibus conculcabant, et sicut a Francisco edocti, ipsam cum stercore asini aequali pretio et pondere ponderabant.
Gaudebant in Domino continue, non habentes inter se unde possent aliquid contristari. Quanto enim a mundo magis erant divisi, tanto magis erant Domino coniuncti, per viam crucis et semitas iustitiae incedentes, de arcta via poenitentiae et observationis evangelicae offendicula removebant, iter planum fieret et securum.
Ista sunt nomina duodecim primorum perfectorum imitatorum Christi, et observatorum perfectionis evangelicae ad litteram, super quos, tamquam super lapides, firmissimos viros et electos fundavit totam Religionem [65]. Primus fuit beatissimus frater et Pater Franciscus, dux et fundator Ordinis Fratrum Minorum, et primus Minister. Duobus annis post conversionem suam, secutus est eum frater Bernardus de Quintavalle; tertius frater Petrus; quartus frater Aegidius; quintus frater Sabbatinus; sextus frater Moricus; septimus frater Johannes de Cappella; octavus frater Philippus Longus, primus visitator Pauperum Dominarum; nonus frater Johannes de Sancto Constantio; decimus frater Barbarus; undecimus frater Bernardus de Vida; duodecimus frater Angelus Tancredi [66].
Videns autem beatus Franciscus, quod Dominus fratres suos numero et merito augmentaret, cum iam essent duodecim viri fortissimi, scientes id ipsum [67]; dixit illis undecim, ipse duodecimus, dux et pater eorum: «Video, fratres, quod Dominus congregationem nostram vult misericorditer augmentare. Euntes ergo ad matrem nostram Sanctam Romanam Ecclesiam, notificemus summo Pontifici, quae Dominus per nos facere coepit, ut de voluntate et praecepto ipsius, quod coepimus, prosequamur». Cumque placuisset aliis fratribus dictum patris, et simul cum eo iter arripuissent ad curiam, dixit eis: «Faciamus unum ex nobis ducem nostrum, et habeamus ipsum quasi vicarium Iesu Christi, ut quocumque declinare voluerit, declinemus; et quando hospitari voluerit, hospitemur». Et elegerunt fratrem Bernardum, primum post beatum Franciscum, et sicut pater dixerat, servaverunt.
Gaudentes igitur ibant, et verba Domini loquebantur, non audientes aliquid loqui, nisi quod ad laudem et gloriam Dei, et ad utilitatem animae pertinebat, et frequenter orationi vacabant. Dominus autem semper eis praeparabat hospitium, faciens illis necessaria ministrare.
Cum autem venissent Romam, et invenissent ibi episcopum civitatis Assisii, ab ipso cum ingenti gaudio sunt recepti. Nam beatum Franciscum, et omnes fratres speciali venerabatur affectu; nesciens tamen causam adventus eorum, coepit turbari [68], timens ne propriam patriam vellent deserere, in qua Dominus coepit per eos mirabilia operari; gaudebat enim vehementer, tantos viros in suo episcopatu habere, de quorum vita et moribus maxime praesumebat; sed audita causa, eorumque intellecto proposito, gavisus est valde, spondens eis ad hoc consilium et iuvamen [69].
Erat autem idem episcopus notus cuidam cardinali episcopo Sabinensi qui dicebatur dominus Ioannes de Sancto Paulo [70], vere gratia Dei plenus, diligens plurimum servos Dei. Huic praefatus episcopus patefecerat vitam beati Francisci et fratrum suorum; propterea ipse affectabat videre virum Dei, et aliquos de fratribus suis. Audiens autem quod essent in Urbe, misit pro illis et recepit eos cum magna reverentia et amore.
Paucis vero diebus morantes cum ipso, ita aedificaverunt eum sanctis sermonibus et exemplis, quod videns in opere fulgere quod de ipsis audierat, recommendavit se eorum orationibus humiliter et devote; petivit etiam de gratia speciali, quod volebat ex tunc sicut unus de fratribus reputari. Denique interrogans beatum Franciscum quare venisset, et audiens ab eo totum suum propositum et intentum, obtulit se procuratorem suum in curia.
Perrexit ergo ad curiam dictus cardinalis, et dixit domino Papae Innocentio tertio: «Inveni virum perfectissimum, qui vult secundum formam sancti Evangelii vivere, et evangelicam perfectionem in omnibus observare; per quem credo quod Dominus velit in toto mundo fideles sanctae Ecclesiae reformare.» Quod audiens dominus Papa, miratus est valde, et sic eidem cardinali imposuit ut ad se duceret beatum Franciscum.
Sequenti ergo die, vir Dei a dicto cardinali est coram Summo Pontifici praesentatus, cui totum suum propositum patefecit. Ipse vero Pontifex, cum esset discretione praecipua praeditus, votis Sancti debito modo assensit, et exhortans ipsum ac fratres suos de multis, benedixit eis, dicens: «Ite cum Domino, fratres, et sicut ipse vobis inspirare dignabitur, omnibus poenitentiam praedicate. Cum autem omnipotens Deus vos multiplicaverit numero maiori et gratia, referatis nobis, et nos plane his concedemus, ac maiora vobis securius committemus.» Volens autem dominus Papa facere ut concessa et concedenda essent secundum Dei voluntatem, priusquam Sanctus ab ipso recederet, dixit ei et sociis: «Filioli nostri, vita vestra videtur nobis nimis dura et aspera; licet enim credimus, vos esse tanti fervoris, quod de vobis non oportet dubitare, tamen considerare debemus pro illis qui secuturi sunt vos, ne haec via nimis aspera ipsis videatur.» Cumque videret eorum fidem, constantiam et anchoram spei firmissime roboratam in Christo ita ut nollent a suo fervore divertere, dixit beato Francisco: «Fili, vade et ora Deum, ut tibi revelet, si id quod quaeritis, de sua voluntate procedit, quatenus nos scientes Domini voluntatem, tuis desideriis annuamus. »
Orante itaque Sancto Dei, sicut ei suggesserat dominus Papa, locutus est ei Dominus in spiritu per similitudinem, dicens: «Quaedam mulier paupercula et formosa erat in quodam deserto, cuius pulchritudinem rex quidam magnus admirans, concupivit eam accipere in uxorem, quia poterat ex ipsa pulchros filios generare. Contracto autem et consummato matrimonio, multi filii sunt geniti et adulti, quos mater sic alloquitur dicens: Filii, nolite verecundari, quia filii regis estis. Ite ergo ad curiam eius, et ipse vobis omnia necessaria ministrabit. Cum ergo venisset ad regem, miratus est rex eorum pulchritudinem, vidensque in eis suam similitudinem, dixit illis: Cuius estis filii? Cui cum respondissent, se esse filios mulieris pauperculae in deserto morantis, rex cum magno gaudio amplexatus est eos, dicens: Nolite timere, quia filii mei estis; si enim de mensa mea nutriuntur extranei, multo magis vos qui estis mei legitimi. Mandavit itaque rex mulieri praedictae, ut omnes filios ex se conceptos ad suam curiam mitteret nutriendos». His igitur sic ostensis per visum beato Francisco oranti, intellexit vir sanctus se per illam mulierem pauperculam designari.
Et oratione completa, repraesentavit se Summo Pontifici, et exemplum quod ei Dominus ostenderat, sibi per ordinem intimavit, dixitque: «Ego sum, Domine, illa mulier paupercula, quam Dominus amans, per suam misericordiam decoravit, et ex ipsa placuit sibi filios legitimos generare. Dixit autem mihi Rex regum, quod omnes filios quos ex me generabit, nutriet, quia si nutrit extraneos, bene debet legitimos nutrire. Si enim Deus peccatoribus donat bona temporalia propter nutriendorum filiorum amorem, multo magis viris evangelicis, quibus haec debentur ex merito, largietur. »
His auditis, dominus Papa miratus est vehementer, maxime quia ante adventum beati Francisci viderat in visione quod ecclesia Sancti Ioannis Lateranensis minabatur ruinam, et quidam vir religiosus, modicus et despectus, eam sustentabat proprio dorso submisso. Evigilans vero stupefactus et territus, ut discretus et sapiens, considerabat quid sibi vellet haec visio.
Sed post paucos dies, cum venisset ad eum beatus Franciscus, et ei suum propositum revelasset, ut dictum est, petissetque ab eo confirmari sibi Regulam, quam scripserat verbis simplicibus, utens sermonibus sancti Evangelii, ad cuius perfectionem totaliter inhiabat, respiciens eum dominus Papa ita ferventem in Dei servitio, atque conferens de visione sua et de praedicto exemplo ostenso viro Dei, coepit intra se dicere: «Vere hic est ille vir religiosus et sanctus, per quem sublevabitur et sustentabitur Ecclesia Dei [71]».
Et sic amplexatus est eum, et Regulam quam scripserat, approbavit. Dedit etiam sibi licentiam praedicandi ubique poenitentiam, ac fratribus suis; ita tamen, quod qui praedicaturi erant, licentiam a beato Francisco obtinerent. Et idem postea in consistorio approbabant. His ergo concessis, beatus Franciscus gratias egit Deo, et genibus flexis promisit domino Papae obedientiam et reverentiam humiliter et devote. Alii autem fratres secundum praeceptum domini Papae [72], beato Francisco similiter obedientiam et reverentiam promiserunt.
Suscepta itaque benedictione a Summo Pontifice, et visitatis Apostolorum liminibus, datisque tonsuris [73] beato Francisco et aliis fratribus, sicut dictus Cardinalis procuraverat, volens omnes illos duodecim esse clericos, relinquens Urbem, vir Dei cum dictis fratribus in orbem profectus est, mirans valde de suo desiderio sic facile adimpleto, crescensque quotidie in spe et fiducia Salvatoris, qui sanctis revelationibus suis quae gesta fuerant ei primitus demonstrarat.
Nam antequam obtineret praedicta, quadam nocte cum se sopori dedisset, videbatur sibi quod per quandam viam incederet, iuxta quam erat arbor magnae proceritatis, pulchra, fortis et grossa. Cumque appropinquaret ad eam et stans sub ipsa, cuius celsitudinem et pulchritudinem miraretur, subito ad tantam altitudinem devenit ipse Sanctus, ut ramum arboris tangebat, eamque usque ad terram facillime inclinabat. Et revera sic actum est, cum dominus Innocentius, arbor in mundo sublimior, pulchrior et fortior, eius petitioni et voluntati se tam benignissime inclinavit.
Exinde beatus Franciscus, circuiens civitates [75] et castra, coepit ubique praedicare [76], non in persuabilibus humanae sapientiae verbis, sed in doctrina et veritate et virtute Spiritus Sancti, annuntians fiducialiter regnum Dei. Erat enim veridicus praedicator, ex auctoritate apostolica corroboratus, nullis utens adulationibus, verborumque respuens blandimenta; quia quod verbo aliis suadebat, hoc sibi prius suaserat opere, ut veritatem fidelissime loqueretur.
Mirabantur sermonum eius virtutem ac veritatem, quam non homo docuerat, etiam litterati et docti, et plurimi ipsum videre et audire, velut hominem alterius saeculi, festinabant ; proinde multi homines, nobiles et ignobiles, clerici et laici, divina inspiratione inflati, beati Francisci vestigiis adhaerere, abiectisque saecularibus curis et pompis, sub ipsius vivere disciplina.
Conversabatur adhuc Pater cum aliis in quodam loco iuxta Assisium, qui dicitur Rivus-tortus, ubi erat quoddam tugurium ab hominibus derelictum, qui locus ita erat arctus, quod ibi sedere vel quiescere vix valebant [77]. Ibi etiam saepissime pane carentes solas rapas edebant, quas hinc inde cum angustia mendicabant. Scribebat vir Dei nomina fratrum super trabes illius tugurii, ut quilibet volens quiescere, vel orare, cognosceret locum suum, et ne angustia loci, vel modicitate, rumor insolens mentis silentium perturbaret.
Quadam autem die, existentibus fratribus in dicto loco, accidit ut quidam rusticus cum suo asino veniret illuc, volens in ipso tugurio cum suo asino hospitari; et ne repelleretur a fratribus, ingrediens cum asino, dixit ad asinum suum: «Intra, quia bene faciemus huic loco.» Quod sanctus Pater verbum et intentionem cognoscens, motus est animo super eum maxime, quia ille tumultum magnum fecerat cum suo asino, inquietans omnes fratres, qui tunc silentio et orationi vacabant. Dixit ergo vir Dei ad fratres: «Scio, fratres, quod non vocavit nos Deus ad preparandum hospitium asino, et ad habendas hominum frequentationes, sed ut hominibus quandoque viam salutis praedicantes, salutaria Consilia exibentes, orationibus et gratiarum actionibus principaliter insistere debeamus ».
Reliquerunt igitur dictum tugurium ad usum pauperum leprosorum, transferentes se ad Sanctam Mariam de Portiuncula, iuxta quam in una domuncula fuerant aliquando commorati [78], priusquam ipsam ecclesiam obtinerent. Postmodum vero ab abbate Sancti Benedicti de Monte Subasio prope Assisium beatus Franciscus, voluntate et inspiratione Dei praevia, eam humiliter acquisivit, quam ipse notabiliter et affectuose recommendavit generali Ministro, et omnibus fratribus tamquam locum prae cunctis locis et ecclesiis huius saeculi dilectum a Virgine gloriosa.
Ad ipsius autem loci commendationem et affectum, multum fecit quaedam visio quam quidam frater [79] vidit adhuc existens in saeculo, quem beatus Franciscus singulari dilexit affectu, et quamdiu fuit cum ipso, familiaritatem praecipuam ostendendo eidem.
Ille ergo cupiens servire Deo, sicut postea in Religione fideliter servivit, videbat in visione omnes homines huius saeculi esse coecos, et stare genibus flexis in circuitu Sanctae Mariae de Portiuncula, iunctisque manibus, et in coelum cum facie elevatis, voce magna et lacrimabili Dominum praecabantur, ut omnes illuminare misericorditer dignaretur. Quibus sic orantibus videbatur quod splendor magnus exiret de coelo, et descendens super eos, illuminabat omnes lumine salutari. Evigilans autem ille, proposuit firmiter Deo servire; et parum post, saeculo nequam cum pompis suis penitus derelicto, intravit Religionem, ubi permansit in Dei servitio humiliter et devote.
Prae ceteris locis Ordinis, singularem zelum et praecipuum studium habuit semper, quamdiu vixit beatus Franciscus [81], in faciendo conservari omnem perfectionem vitae et conversationis in loco sacro Sanctae Mariae de Angelis, tanquam in capite et matre totius Religionis, intendens et volens ipsum locum esse formam et exemplum humilitatis et paupertatis et omnis perfectionis evangelicae cunctis locis; atque fratres ibi commorantes debere semper esse prae ceteris fratribus circumspectos et sollicitos in omnibus agendis et cavendis, quae spectant ad perfectionem observantiae regularis.
Unde quodam tempore, ad evitandum otiositatem, quae est radix omnium malorum, maxime in Religioso, ordinavit ut quolibet die [82] fratres [83] se in aliquo opere exercere, ne bonum, quod tempore orationis lucrabantur, per verba inutilia et otiosa, ad quae homo est dispositus, perderent totaliter vel in parte.
Item ordinavit et mandavit firmiter observari, quod si quis fratrum vagans, vel aliquid operans, inter fratres aliquid verbum otiosum protulerit, teneatur semel dicere Pater noster pro anima sua [84]; si autem ab aliquo fratre prius inde fuerit reprehensus, Pater noster pro anima fratris arguentis ipsum praedicto modo dicere teneatur.
Licet beatus Franciscus in omni sede terrarum regna coelorum constituta cognosceret, et in omni loco divinam gratiam electis Dei crederet posse donari, expertus tamen erat, locum Beatae Mariae de Portiuncula gratia uberiori repletum et supernorum spirituum visitatione coelitus frequentatum.
Dicebat proinde fratribus saepe: «Videte, o filii, ne unquam relinquatis hunc locum; si ab una parte repellemini foras, per aliam intrate; nam locus iste sanctus est et habitatio Christi et Virginis matris ejus. Hic, quum pauci essemus, nos augmentavit Altissimus; hic luce sapientiae suae illuminavit animas pauperum suorum; hic igne amoris sui nostras voluntates accendit; hic qui oraverit corde devoto, quod petierit obtinebit, et offendens, gravius punietur. Propterea, o filii, habete hunc locum cum reverentia et honore dignissimum, tanquam vere habitaculum Dei ab ipso et a Matre ejus singulariter praedilectum, atque ibidem toto corde vestro in voce exultationis et confessionis confitemini Deo [86]».
Quadam vice dixit beatus Franciscus [88] [fratribus] [89]: «It [Fratres], ad petendam eleemosynam, quoniam hac novissima hora fratres Minores commodati sunt mundo [90]; [et de hoc] populo ipsimet Filius Dei dicit in Evangelio: Quod uni ex Minoribus fratribus meis fecistis, mihi fecistis. Et licet de omnibus pauperibus spiritualibus Dominus hoc intellexit, praecipue tamen praedixit religionem fratrum Minorum in Ecclesia sua esse venturam [91]». [Et voluit postea] Ordo Fratrum Minorum fraternitas haec vocari [92], et sic fecit scribi in Regula [93].
Quum beatus Francisctis coepit habere fratres [95], videbatur ei quod verecundabantur ire [pro eleemosynis], unde parcens illorum verecundiae, quotidie solus ibat pro eleemosyna [96]. Consideransque quod tantum laborem solus portare non posset, et quod ipsi ad hoc idem erant vocati, licet verecundarentur hoc facere, quia nondum etiam plene cognoscebant [97], dixit eis: «Carissimi fratres et filioli mei, nolite verecundari ire pro eleemosyna, quia Dominus pro nobis se fecit pauperem in hoc mundo, cujus exemplo elegimus verissimam paupertatem. Haec est enim hereditas nostra, quam acquisivit et reliquit nobis Dominus Noster Jesus Christus, et omnibus qui suo exemplo volunt in sancta paupertate vivere. In veritate dico vobis, quod multi ex nobilioribus et sanctioribus huius saeculi venient ad istam Congregationem, et pro magno honore et gratia habebunt ire pro eleemosyna. Ite ergo confidenter et animo gaudenti pro eleemosyna cum benedictione Dei; et magis libenter et gaudenter ire pro eleemosyna debetis, quam ille qui de una nummata offerret centum denarios, quum offertis illis amorem Dei, a quibus petetis eleemosynam, dicentes: Amore Domini Dei facite nobis eleemosynam, cujus comparatione nihil est coelum et terra ».
Alio quoque tempore, beato Francisco existente apud Sanctam Mariam de Portiuncula, quidam pauper, spiritualis valde, veniebat per stratam, revertens de Assisio pro eleemosyna, et ibat alta voce laudando Deum cum magna jucunditate. Quum autem appropinquasset ecclesiae beatae Mariae, beatus Franciscus audivit eum, qui cum maximo fervore et gaudio exivit ad eum, occurrens sibi in via, et cum magna laetitia osculans humerum ejus, ubi apportabat peram cum eleemosyna. Et accepit peram de humero ejus et sic apportava ipsam in domum fratrum et coram fratribus dixit: «Sic volo quod frater meus vadat et revertatur cum eleemosyna laetus et gaudens et laudans Deum».
Post praedictum autem locum Sanctae Mariae obtentum a praefato abbate, ordinavit beatus Franciscus, quod ibi fieret Capitulum bis in anno, scilicet in Pentecoste, et in dedicatione Sancti Michaelis. In Pentecoste conveniebant omnes fratres apud Sanctam Mariam, et tractabant qualiter melius possent Regulam observare, atque constituebant fratres per diversas provincias, qui populo praedicarent, et fratres alios in suis provinciis collocarent.
Sanctus autem Franciscus faciebat admonitiones, reprehensiones et praecepta, sicut ei iuxta consilium Domini videbatur. Omnia vero, quae dicebat eis per verba, affectuose et sollicite operibus ostendebat. Venerabatur praelatos et sacerdotes sanctae Ecclesiae, atque seniores, nobiles et divites honorabat; pauperes quoque intime diligebat, eis viscerose compatiens, omnibusque se subditum exhibebat.
Cumque omnibus fratribus esset sublimior, unum tamen de fratribus secum morantibus constituebat Guardianum suum et dominum, cui, ut effugaret a se omnem occasionem superbiae, obediebat humiliter et devote. Humiliabat enim inter homines caput suum usque ad terram, ut inter sanctos et electos Dei mereretur in cospectu divino aliquando exaltari.
Admonebat sollicite fratres, ut sanctum Evangelium et Regulam, quam promiserant, firmiter observarent, et ut maxime circa divina officia et ecclesiasticas ordinationes essent reverentes et devoti, audientes devote Missam et Corpus Domini devotissime adorantes. Sacerdotes vero, qui tractant veneranda et maxima sacramenta, voluit singulariter a fratribus honorari in tantum, ut ubicumque illos invenirent, caput coram eis flectentes, oscularentur non solum manus eorum, sed etiam pedes equorum super quos equitarent, propter reverentiam potestatis ipsorum.
Admonebat etiam fratres, ut nullum hominem iudicarent, neque despicerent illos, qui delicate vivunt ac superflue induuntur; nam Deus est noster et ipsorum Dominus, potens illos ad se vocare, et vocatos iustificare. Dicebat enim, quod volebat ut fratres reverentur tales sicut fratres et dominos suos, quia fratres sunt in quantum ab uno Creatore creati; domini sunt, in quantum bonos adiuvant ab poenitentiam faciendam, eis necessaria corporis ministrando.
Hoc quoque dicens addebat: «Talis deberet esse fratrum conversatio inter gentes, ut quicumque audiret, vel videret eos, glorificaret Patrem coelestem et devote laudaret.» Magnum namque desiderium eius erat, ut tam ipse, quam fratres sui talibus operibus adundarent, pro quibus Dominus laudaretur. Et dicebat illis: « Sicut pacem annunciatis ore, sic et in cordibus vestris amplius habeatis. Nullus per vos provocetur ad iram, vel scandalum, sed omnes per mansuetudinem vestram ad pacem, benignitatem et concordiam provocentur. Nam ad hoc vocati sumus, ut vulneratos curemus, alligemus confractos, et erroneos revocemus. Multi enim videntur nobis esse membra diaboli, qui adhuc discipuli Christi erunt. »
Arguebat praeterea pius Pater fratres suos, qui nimis erant sibi ipsis austeri, vigiliis, ieiuniis et corporalibus exercitiis nimium insudantes. Quidam enim se tam graviter affligebant, ut cuncta in se carnis reprimerent incentiva, quod quilibet videbatur odire se ipsum. Quos vir Dei prohibebat, admonens eos benigne et rationabiliter reprehendens, atque ipsorum vulnera alligans vinculis praeceptorum.
Inter fratres vero, qui ad Capitulum veniebant, nullus audebat negotia saecularia recitare, sed colloquebantur de vitis sanctorum Patrum, et quomodo melius et perfectius possent invenire gratiam Domini Iesu Christi. Si qui autem de fratribus, qui ad Capitulum veniebant, aliquam tentationem, vel tribulationem habebant, audiendo beatum Franciscum loquentem ita dulciter et ferventer, eiusque videndo poenitentiam, liberabantur a tentationibus, et tribulationibus sublevabantur mirifice. Compatiens namque loquebatur eis non ut iudex, sed ut pater misericors filiis, et medicus bonus infirmis, sciens cum infirmantibus infirmari, et cum tribulatis affligi. Corripiebat nihilominus omnes delinquentes, atque contumaces et rebelles animadversione debita coercebat.
Expleto autem Capitulo, benedicebat omnibus fratribus, et ad singulas provincias singulos destinabat. Quicumque ex ipsis spiritual Dei habebat, et eloquentiam idoneam ad praedicandum, sive clericus, sive laicus esset, dabat ei licentiam praedicandi. Illi vero recipientes benedictionem illius, cum magno gaudio spiritus tamquam peregrini et advenae ibant per mundum, nihil in via portantes, nisi tantum libros in quibus possent dicere horas suas.
Ubicumque autem inveniebant sacerdotem divitem, vel pauperem, bonum, vel malum, inclinantes se humiliter, ei reverentiam faciebant. Et quando erat hora hospitandi, libentius erant cum sacerdotibus quam cum laicis huius saeculi. Quando vero apud sacerdotes hospitari non poterant, quaerebant magis spirituales et Deum timentes, apud quos possent honestius hospitari, donec per singulas civitates et castra, quae fratres visitare volebant, Dominus inspiravit aliquibus Deum timentibus, ut illis pararent hospitia, quousque pro ipsis aedificata sunt loca in urbibus et in castris.
Dedit autem illis Dominus verbum et spiritum secundum temporis opportunitatem ad proferendum verba acutissima, penetrantia corda iuvenum atque senum, qui relinquentes patrem et matrem, et omnia quae habebant, sequebantur fratres, eorum Religionis habitum assumendo. Vere tunc separationis gladius missus est in terram, dum iuvenes veniebant ad Religionem, dimittens parentes suos in fecibus peccatorum. Illos tamen, quos recipiebant ad Ordinem, ducebant ad beatum Franciscum, suscepturos ab eo Religionis habitum humiliter et devote.
Non solum autem viri sic convertebantur ad Ordinem, sed etiam mulieres, virgines et viduae, ad eorum praedicationem compunctae, secundum ipsorum consilium per civitates et castra monasteriis ordinatis, recludebant se ad poenitentiam faciendam, quibus unus ex fratribus constitutus fuit visitator et corrector earum. Similiter et viri uxorati, et mulieres maritatae, a lege matrimonii discedere non valentes, de fratrum salubri Consilio se in domibus propriis artiori poenitentiae committebant. Et sic per beatum Franciscum Sanctae Trinitatis cultorem perfectum. Dei Ecclesia in tribus Ordinibus renovatur, sicut trium ecclesiarum praecedens reparatio figurabat, quorum Ordinum quilibet tempore suo fuit a summo Pontifice confirmatus.
Pater sanctissimus [101] dicebat [fratribus suis]: «Servus Dei, in comedendo et bibendo et dormiendo et alias necessitates corporis sumendo, debet cum discretione suo corpori satisfacere, ita quod frater corpus non valeat murmurare dicens: Non possum stare erectus et insistere orationi, nec in tribulationibus mentis laetari, nec alia bona opera operari, quia non satisfacis indigentiae meae. Si enim servus Dei cum discretione et satis bono et honesto modo suo corpori satisfaceret, et frater corpus vellet esse negligens et pigrum et somnolentum in oratione, vigiliis et bonis operibus, tunc deberet ipsum castigare tamquam malum et pigrum jumentum, quia vult comedere et non vult lucrari et onus portare. Si vero propter inopiam et paupertatem, frater corpus necessitates suas in sanitate et infirmitate habere non posset, dum humiliter et honeste petierit a fratre vel praelato suo amore Dei, et sibi non datur, sustineat amore Dei patienter, qui etiam sustinuit, qui eum consolaretur quaesivit et non invenit. Et haec necessitas cum patientia pro martyrio sibi a Domino reputabitur Et quia fecit quod suum est, id est petiit humiliter suam necessitatem, excusatur a peccato [102] etiam si corpus inde gravius infirmaretur.»
Verus amicus et imitator Christi omnia quae mundi sunt perfecte despiciens, super omnia exsecrabatur pecuniam, ad fugiendum ipsam, tanquam diabolum, fratres suos verbo et exemplo induxit. Haec enim solertia data erat fratribus, ut stercus et pecuniam uno amoris pretio ponderarent Accidit ergo quadam die ut secularis quidam ecclesiam Beatae Mariae de Portiuncula oraturus intraret, et oblationis causa pecuniam poneret infra crucem, quam illo recedente, frater quidam simpliciter manu contingens, projecit eam in fenestram. Quum autem dictum fuisset hoc beato Francisco; frater ille, deprehensum se videns, statim recurrit ad veniam, et humo prostratus se obtulit ad verbera.
Eum de pecunia tacta durissime increpavit, iussitque eum ore proprio levare pecuniam de fenestra et extra sepem loci portare et ponere eam ore proprio super stercus asini. Quod et frater gratanter fecit; et repleti sunt omnes videntes et audientes timore maximo, et ex tunc magis contempserunt pecuniam stercori asini comparatam, atque novis exemplis quotidie animabantur ad ipsam penitus contemnendam.
Docebat fratres beatissimus Pater in libris testimonium Dei [105] quaerere, non pretium, aedificationes, non pulchritudines; paucos haberi voluit et in communi, eosque ad fratrum necessitatem esse paratos. In stratis et lectis ita abundabat copiosa paupertas, ut qui super paleam haberet panniculos semisanos, pro matalaciis reputaret.
Docebat insuper Fratres suos habitacula paupercula facere et casellas ligneas, non lapideas, easque vili scemate construi et aedificari volebat; et non solum domorum arrogantiam odiebat, verum etiam utensilia multa vel exquisita plurimum perhorrebat. Nihil in mensis vel in vasis quod mundanum videretur et quo mundi recordaretur amabat, ut omnia paupertatem clamarent, omnia peregrinationem et exilium decantarent.
Tepidos, nulli se negotio familiariter et humiliter applicantes, dicebat evomendos esse cito de ore Domini: nullus coram eo otiosus poterat comparere, quin statim ipsum mordaci dente corriperet. Siquidem ipse, omnis perfectionis exemplar, manibus suis humiliter laborabat, nil permittens effluere de optimo temporis dono.
Dicebat enim: «Volo omnes fratres meos laborare et exercitari humiliter in operibus bonis, ut minus simus hominibus onerosi et ne cor aut lingua in otio evagetur; qui vero nihil sciunt, operari addiscant».
Lucrum vero et mercedem de labore, non laborantis arbitrio, sed Guardiani vel familiae arbitrio committendum esse dicebat.
Dolebat multum beatus Franciscus si, virtute neglecta, quaeretur scientia inflativa, maxime si non in ea vocatione quisque persisteret, in qua vocatus a principio fuerit. Dicebat enim: «Fratres mei, qui scientiae curiositate ducuntur, in die tribulationis invenient manus suas vacuas. Ideo vellem eos magis roborari virtutibus, ut quum tempus tribulationis venerit, secum haberent in angustia Dominum; nam et ventura est tribulatio, quia libri ad nihilum utiles in fenestris et latebris projicientur».
Non hoc dicebat quod lectio Sacrae Scripturae sibi displiceret, [108] sed ut a superflua cura discendi retraheret universos. Volebat enim potius ipsos esse caritate bonos quam scientiae curiositate sciolos.
Praeodorabat etiam tempora non longe ventura in quibus jam praesciebat scientiam inflativam debere esse occasionem ruinae; unde quemdam sociorum aliquando praedicationum studio nimis intentum, post mortem suam apparens ei, reprehendit [109] atque prohibuit, jussitque illi ut studeret viam humilitatis et simplicitatis incedere.
Dicebat Pater sanctissimus fratribus suis: «Primo verbo praeceptum implete, nec expectetis iterare quod dicitur vobis; nihil enim impossibilitatis causemini, sive judicetis, esse in praecepto; quia et si supra vires ego vobis mandarem, sancta obedientia viribus non carebit».
Quadam autem vice, sedens cum sociis, beatus Franciscus tale emisit suspirium: «Vix aliquis Religiosus est in mundo qui bene obediat praelato suo!»
Statim socii dixerunt ei: «Dic nobis, Pater, quae est perfecta et summa obedientia?» At ille respondens, verum et perfectum obedientem sub figura corporis mortui sic descripsit: «Tolle corpus examine et ubi placuerit tibi pone ipsum. Videbis illud non repugnare motum, non mutare situm, non reclamare dimissum. Quod si in cathedra exaltatur, non alta sed ima respicit. Hic autem verus obediens est, qui cur moveatur non iudicat, ubi locetur non curat, ut transmutetur non instat. Promotus ad officium, solitam tenet humilitatem, dum plus honoratur, plus reputat se indignum».
Pure et simpliciter, injunctas et non postulatas, sacras obedientias nominabat. Summam vero obedientiam et in qua nihil habent caro et sanguis, illam esse credebat veram qua divina inspiratione inter infideles itur, sive ob proximorum lucrum vel martyrii desiderium; hanc vero petere judicabat Deo multum esse acceptam.
In eremitorio [114] Sartiani [115] quidam frater [116] dixit [117] [alteri fratri]; « Unde venis, frater?» At ille ait: «Venio de cella [118] fratris Francisci [119].» Quem videns beatus Franciscus, dixit illi [120]: «Ex quo dixisti ipsam esse meam, alius stabit deinceps ibi, et non ego» [121]. Et iterum dicebat: «Dominus [noster Deus], quando stetit in [122] [deserto] ubi oravit [123] et ieiunavit XL diebus et XL noctibus, non fecit sibi fieri cellam nec domum, sed in saxo montis permansit [124]».
In primordio Religionis, [126] erat inter eos quidam frater qui parum orabat et non laborabat, pro eleemosyna ire nolebat, et bene comedebat. Considerans haec beatus Franciscus cognovit per Spiritum Sanctum quod erat carnalis homo, et ait illi: «Vade viam tuam, frater musca, quoniam vis comedere laborem fratrurn tuorum, et esse otiosus in opere Dei, sicut apis otiosus et sterilis, qui non lucratur et non laborat et comedit laborem et lucrum honorum apum ». Et sic ivit viam suam, et quia carnalis erat, extra religionem [127].
Quum beatus Franciscus causa praedicationis ivisset ad quemdam locum, [129] accidit ut [130] quidam pauper [131] veniret ad eum. Cui multum compatiens, coepit dicere socio suo de paupertate et infirmitate ipsius, et ait illi socius ejus: «Frater, verum est quod iste satis pauper videtur; sed forte in tota provincia non est aliquis voluntate ditior illo».
Et statim reprehensus dure a Beato Francisco, [132] dixit ei: « Vade et exue tunicam tuam et projice te nudum ad pedes pauperis, et dices ei quomodo peccasti in ipso, detrahendo sibi». Et ait illi beatus Franciscus: «Quomodo peccasti in illo, imo in Christo? Quum vides pauperem, debes considerare illum in cujus nomine venit, scilicet Christum, qui nostram paupertatem [133] assumpsit».
Ebrius amore et compassione Christi, beatus Franciscus [135]; nam dulcissima melodia spiritus intra se ipsum ebulliens, frequenter exterius gallice dabat sonum; et vena divini susurrii, quam auris ejus suscipiebat furtive, gallicum erumpebat in jubilum.
Lignum quandoque colligebat de terra, ipsumque sinistro brachio superponens, aliud lignum per modum arcus in manu dextera trahebat super illud, quasi super viellam vel aliud instrumentum, atque gestus ad hoc idoneos faciens, gallice cantabat de Domino Jesu Christo. Terminabatur denique tota haec tripudiatio in lacrymas, et in compassionem passionis Christi hic jubilus solvebatur. [Et] [136] eorum quae tenebat in manibus oblitus, suspendebatur ad coelum.
Quadam vice [beatus Franciscus] reprehendit unum de sociis, qui tristis facie apparebat. Et ait illi: «Cur exterius ostendis dolorem et tristitiam de tuis offensis? Inter te et Deum habeas hanc tristitiam, et ora ipsum ut per misericordiam suam pareat tibi, et reddat animae tuae laetitiam salutaris sui, qua per peccati meritum est privata. Coram me autem et aliis studeas habere semper laetitiam, nam servo Dei non convenit [138] estendere tristitiam et faciem tribulatam ».
Accidit ut quadam nocte, quiescientibus omnibus fratribus [141], exclamaret unus de fratribus dicens: «Morior [142] fame!»
Et exurgens beatus Franciscus [143] statim parari fecit mensam, et sicut homo plenus caritate et discretione comedit cum illo, ne verecundaretur comedere solus; et de voluntate ipsius omnes alii fratres pariter comederunt. [144]
Et post comestionem dixit beatus Franciscus ceteris fratribus: «Carissimi, dico vobis quod unusquisque consideret naturam suam; quia licet aliquis vestrum sustentari valeat pauciori cibo quam alter, volo tamen quod ille qui indiget maiori cibo, non teneatur illum imitari in hoc, sed naturam suam considerans, tribuat corpori suo necessitatem suam, ut sufficiat servire spiritui. Sicut enim a superfluitate comestionis, quae obest corpori et animae, tenemur nobis cavere, ita etiam a nimia abstinentia; imo magis, quoniam Dominus misericordiam vult et non sacrificium». Et ait: «Carissimi fratres, hoc quod feci, videlicet quod propter caritatem fratris mei comedimus pariter cum eo, ne verecundaretur solus comedere, magis necessitas et caritas me coegit facere ».
Alio tempore beatus Franciscus [147] infirmum quemdam comedendarum uvarum desiderium inesse sciebat [148] [et pro verecundia non petebat]. Quem considerans beatus Franciscus, pietate motus [149], duxit illum in vineam quamdam [150], et sedens iuxta vitem cum illo fratre, coepit comedere de uvis, ne ipse frater verecumdaretur comedere solus [151].
Non verecundabatur beatus Franciscus per loca publica civitatum pro fratre infirmo carnes acquirere; monebat tamen languidos patienter ferre defectus et non consurgere in scandalum quando non crateis plene satisfactum; unde in prima Regula fecit scribi sic: «Rogo fratres meos, ut in suis infirmitatibus non irascantur vel conturbentur contra Deum vel contra fratres, nec multum sollicite postulent medicinas nec nimis desiderent liberare carnem cito morituram, quae est animae inimica; sed de omnibus gratias agant et quales vult eos Deus esse, tales esse desiderent; quos enim Dominus ad vitam praeordinavit aeternam, flagellorum et infirmitatum stimulis erudit, sicut ipse ait: «Ego quos amo, arguo et castigo.
Quum semel obviasset cuidam pauperculo homini, considerans paupertatem ejus, dixit socio suo: «Magnam verecundiam intulit nobis paupertas istius et multum reprehendit paupertatem nostram; nam maxima verecundia est mihi, quum invenio aliquem pauperiorem me, quum sanctam paupertatem elegerim pro mea domina et pro meis deliciis [154] et divitiis spiritualibus et corporalibus, et vox ista insonuerit toti mundo, scilicet quod professus sum paupertatem coram Deo et hominibus ».
Quum semel reverteretur de Senis, pauperem quemdam obvium habuit; et ait socio suo: «Oportet ut reddamus mantellum pauperculo cuius est; mutuo enim accepimus, donec pauperiorem nobis inveniremus ». Socius autem considerans pii Patris necessitatem, pertinaciter obsistebat, ne provideret alteri, se neglecto. Cui dixit sanctus Franciscus: «Ego nolo esse fur; nam pro furto nobis imputaretur, si non daremus ipsum magis egenti ». Sicque Pater pius mantellum pauperi condonavit.
Apud Collem comitatus Perusii beatus Franciscus recepit quemdam pauperem quem prius noverat in saeculo, dixitque ad eum: « Frater, qualiter te habes?» At ille irato animo coepit contra dominum suum maledicta proferre, dicens: «Gratia domini mei, cui Dominus maledicat, non possum me habere nisi male, eo quod abstulit mihi omnia bona mea ».
Videns autem beatus Franciscus ipsum in odio mortali persistere, miseratus animam ejus, ait illi: «Frater, indulgeas domino tuo amore Dei, ut liberes animam tuam, et possibile est quod ipse ablata tibi restituat, alioquin res tuas perdidisti et animam tuam perdes». Et ille dixit: «Non possum penitus indulgere, nisi prius quae abstulerat reddat mihi».Tunc beatus Franciscus dixit: «Ecce, do tibi hunc mantellum et praecor te ut indulgeas domino tuo amore Domini Dei». Et statim dulcoratum est cor ejus, ac beneficio provocatus remisit injurias domino suo.
Quum appropinquaret tempus Capituli, dixit beatus Franciscus socio suo: «Non videtur mihi quod sim frater Minor, nisi essem in statu quem dicam tibi. Praelatus existens fratrum, [158] praedico, commoneo Fratres [159]. Finita ergo praedicatione ponatur quod omnes clament adversum me: Nolumus te regnare super nos, non enim eloquens es sicut decet et es nimis simplex et idiota [160]. Et sic ejiciunt me cum vituperio et opprobrio. Non igitur videtur mihi quod sim frater Minor, si eodem modo non gaudeo quando me vilipendunt et cum verecundia ejiciunt, nolentes ut sim praelatus eorum. »
Convocavit semel beatus Franciscus multos fratres et ait illis: «Rogavi Dominum ut mihi dignaretur ostendere quando sum servus ejus et quando non ; nam nihil aliud vellem quam existere servus ejus. Ipse autem benignissimus Dominus sua dignatione respondit mihi: Servum meum veraciter te esse cognosce quum sancta cogitas, loqueris et operaris.
« Ideo vocavi vos fratres et hoc vobis insinuavi ut coram vobis possim verecundari, quando videbitis me deficere in omnibus his vel in aliquo praedictorum ».
Licet per multos annos fuisset afflictus infirmitatibus supradictis, erat tamen in tantum devotus et reverens ad orationem et ad divinum officium, quod tempore quo orabat vel horas canonicas persolvebat, nunquam muro vel parieti adhaerebat; stabat enim semper erectus et cum nudo capite, aliquando vero super genua, maxime quia pro majori parte diei et noctis orationi vacabat; imo, quando ibat per mundum, pedes semper figebat gradum quum volebat dicere horas; si vero equitabat propter infirmitatem, semper descendebat ad dicendum officium.
Unde quodam tempore pluebat fortiter valde, et ipse propter infirmitatem et necessitatem maximam equitabat. Quum jam totus esset balneatus, descendit de equo, quando voluit dicere horas, et cum tanto fervore devotionis et reverentiae dixit officium sic stando in via et pluendo continue super ipsum, ac si fuisset in ecclesia vel in cella. Et ait socio suo: «Si cum pace et quiete corpus vult comedere cibum suum qui cum ipso corpore fit esca vermium, cum quanta quiete et pace, cum quanta reverentia et devotione debet anima recipere cibum qui est ipse Deus».
Tu es sanctus, Dominus et Deus; Tu es Deus Deorum, qui solus facis mirabilia. Tu es fortis; Tu es magnus ; Tu es altissimus ; Tu es omnipotens; Tu es pater sanctus, rex coeli et terrae; Tu es trinus et unus, [rex regum]; Tu es bonum, omne bonum, summum bonum, Dominus Deus, [unus] et verus [165]. Tu es amor et charitas [166]; Tu es sapientia; Tu es humilitas; Tu es patientia; Tu es pulchritudo; Tu es securitas; Tu es quietas; Tu es gaudium; Tu es spes nostra [167] et letitia [168]; Tu es justitia et temperantia [169]; Tu es fortitudo et prudentia [170]; Tu es divitia nostra ad sufficientiam; Tu es mansuetudo; Tu es defensor [171]; [Tu es custos et protector; Tu es custos], refugium et virtus; Tu es fides, spes et charitas nostra; Tu es magna dulcedo nostra; Tu es bonitas infinita, magnus et admirabilis, Dominus Deus omnipotens, pius et misericors et salvator [172].
Omnipotens [173], juste et misericors Deus, da nobis miseris propter temetipsum facere quod scimus te velle; et semper velle quod tibi placet: et interius mundari et illuminari, ut [174] igne Sancti Spiritus accensi, possimus sequi vestigia tui dilectissimi Filii Domini nostri Jesu Christi, et ad te Altissimum sola tua gratia pervenire, qui in Trinitate perfecta et Unitate simplici vivis et regnas et gloriaris Deus omnipotens in saecula saeculorum. Amen.
Perfectus [177] et amator observantiae sancti Evangelii beatus Franciscus communem professionem Regulae nostrae, quae non est aliud quam perfecta Evangelii observantia, ardentissime zelabat, et eos qui sunt et erunt veri zelatores ipsius, singulari benedictione dotavit.
Hanc enim professionem nostram suis imitatoribus dicebat esse librum vitae, spem salutis, arrham gloriae, medullam Evangelii, viam crucis, statum perfectionis, clavem Paradisi et pactum aeterni foederis. Hanc volebat haberi ab omnibus et sciri, et volebat fratres in collocutionibus contra tedium, de ipsa saepius conferre et in memoriam praestiti juramenti cum interiori homine de ipsa saepius fabulari.
Docuit etiam semper eam prae oculis portari in commemorationem et memoriam vitae agendae et debitae observantiae regularis, et quod plus est, voluit et docuit fratres debere mori cum ipsa.
Hujus ergo sancti documenti et instituti beatissimi Patris non immemor quidam frater laicus, quem ad chorum martyrum indubitanter credimus esse assumptum, dum esset inter infideles ob zelum martyrii, et a Sarracenis tandem ad martyrium duceretur, cum magno fervore ambabus manibus Regulam tenens, genibus humiliter flexis, dixit socio suo: «De omnibus quae contra istam Regulam feci, frater carissime, coram oculis divinae majestatis et coram te culpabilem me confiteor».
Successit huic brevi confessioni gladius quo vitam finiens, coronam martyrii est adeptus. Hic itaque juvenculus intraverat Ordinem ut jejunium Regulae vix ferre posset, quum tamen sic puerulus loricam portavit ad carnem. Felix puer qui feliciter incoepit et feliciter consummavit.
Affirmabat sanctus Franciscus fratres Minores hoc novissimo tempore a Domino missos, ut peccatorum obvolutis caligine exempla vitae monstrarent. Suavissimis dicebat se repleri odoribus et unguenti pretiosi virtute liniri, quum sanctorum fratrum qui erant per orbem dispersi, audiebat magnalia.
Accidit, quadam die, fratrem quemdam coram uno viro de insula Cipri in fratrem alium jactare verba injuriae. Qui quum cerneret ex hoc fratrem suum aliquantulum perturbatum, statim in suimet vindictam accensus, assumpsit stercus asini et ori proprio dentibus conterendum immisit dicens: «Stercus mascito, lingua, quae in fratrem meum iracundiae venenum effudit!» Aspiciens autem haec vir ille stupore attonitus, valde aedificatus abscessit, atque ex tunc se et omnia sua voluntati fratrum exposuit.
Hoc itaque ex more fratres omnes servabant, ut si quis eorum alii verbum injuriae vel turbationis intulisset, statim protinus in terram prostratus, pedem fratris turbati osculabatur et humiliter veniam postulabat. Exsultabat sanctus Pater in talibus quum filios suos audiebat ex se ipsis sanctitatis exempla educere, atque benedictionibus omni acceptione dignissimis illos fratres accumulabat qui verbo vel opere ad Christi amorem inducerent peccatores; nam in animarum zelo, quo ipse erat perfecte repletus, volebat filios suos sibi vera similitudine respondere.
1. De paupertate spiritus.— Beati pauperes spiritu, quoniam ipsorum est regnum coelorum. Multi sunt, qui orationibus et offitiis insistentes, multas abstinentias et afflictiones in suis corporibus faciunt; sed de solo [182] verbo, quod videtur [183] esse iniuriam suorum corporum, vel de aliqua re, quae sibi auferretur, [184] scandalizantur statim et [185] perturbantur. Hi non sunt pauperes spiritu, quia qui vere pauper est spiritu, se ipsum odit, et eos diligit qui eum percutiunt in maxillam.
2. De pace.— Beati pacifici, quoniam filii Dei vocabuntur. Illi sunt vere pacifici, qui de omnibus, quae in hoc seculo patiuntur propter amorem Domini Nostri Jesu Christi, in animo et corpore pacem servant.
3. De munditia cordis. — Beati mundo corde, quoniam ipsum Deum videbunt. Vere mundo corde sunt qui terrena despiciunt, coelestia quaerunt, et semper adorare et videre Dominum Deum vivum et verum mundi corde et animo non desistunt.
4. De humili servo Dei. [186] — Beatus ille servus, qui non magis se exaltat de bono, quod Dominus dicit et operatur per ipsum, quam quod dicit et operatur per alium. Peccat [187] homo, qui magis vult recipere a proximo suo, quam non [188] vult dare de se Domino Deo.
5. De compassione proximi. — Beatus homo, qui sustinet proximum suum secundum suam fragilitatem, in eo quod vellet sustineri ab ipso, si in consimili casu esset.
Beatus servus, qui omnia sua [189] bona reddit [190] Domino Deo; quia qui sibi aliquid retinuerit, abscondit in se [191] pecuniam domini Dei sui, et quod putabat habere, auferetur ab eo.
6. De humili servo Dei. — Beatus servus, qui non tenet se meliorem quando magnificatur et exaltatur ab hominibus, sicuti quando tenetur vilis, simplex et despectus; quia quantum est homo coram Deo, tantum est, et non plus. Vae illi Religioso, qui ab aliis positus est in alto, et per suam voluntatem non vult descendere. Et beatus ille servus qui non per suam voluntatem ponitur in alto, et semper desiderat subesse pedibus aliorum.
7. De bono, et vano Religioso. — Beatus ille Religiosus, qui non habet jocunditatem et laetitiam nisi in sanctissimis eloquiis et operibus Domini, et cum his perducit homines ad amorem Dei cum [192] gaudio et laetitia. [193] Vae illi religioso, qui delectat [194] se in verbis otiosis et inanibus, [195] et cum his perducit homines ad risum.
8. De inani et loquaci Religioso. — Beatus ille servus, qui non loquitur sub spe [196] mercedis, omnia sua non manifestat, et non est velox ad loquendum, sed sapienter providet quae debet loqui et respondere. Vae illi Religioso, qui bona, quae Dominus sibi [197] ostendit, non retinet in corde suo, et aliis non ostendit per operationem; sed sub spe [198] mercedis magis hominibus verbis cupit ostendere. Ipse [199] recipit mercedem suam, et audientes parum fructum reportant.
9. De correctione. — Beatus servus, qui disciplinam, accusationem et reprehensionem ita patienter ab aliquo sustineret, [200] sicut a semetipso. Beatus servus, qui reprehensus [201] benigne acquiescit, verecunde obtemperat, humiliter confitetur, et libenter satisfacit. Beatus servus, qui non est velox ad se excusandum, et humiliter sustinet verecundiam et reprehensionem de peccato, ubi non commisit culpam. [202] Beatus servus, qui ita inventus est humilis inter subditos suos, sicut quando esset inter [203] dominos suos. Beatus servus, qui semper permanet [204] sub virga contritionis. [205] Fidelis servus et prudens est, qui in omnibus suis offensis non tardat interius puniri [206] per correctionem, et exterius per confessionem et operis satisfactionem.
10. De vera dilectione. — Beatus servus, qui tantum diligit fratrem suum quando est infirmus, quod non potest ei satis facere, quantum quando est sanus, qui potest ei satisfacere.
Beatus servus, [207] qui tantum diligeret et timeret [208] fratrem suum cum esset [209] longe ab ipso, sicut quando esset [210] cum eo, et non diceret de eo [211] aliquid post ipsum, quod cum cantate non posset dicere coram ipso.
11. Ut servi Dei honorent clericos. — Beatus servus Dei, [212] qui portat fidem in clericis, qui vivunt [213] secundum formam sanctae Ecclesiae Romanae; et vae illis, qui ipsos despiciunt. Licet enim sint peccatores, tamen nullus debet eos judicare, quia ipse solus Dominus reservat sibi ipsos [214] ad judicandum. Nam quanto est maior [215] administratio eorum, quam habent de sanctissimo Corpore et [216] Sanguine Domini Nostri Iesu Christi, quod ipsi recipiunt, et ipsi soli aliis ministrant, tantum plus [217] peccatum habent qui peccant in ipsis, quam in omnibus aliis hominibus istius mundi.
Ubi caritas et [219] sapientia, ibi nec timor, nec ignorantia. [220] Ubi est paupertas cum laetitia, ibi nec cupiditas, nec avaritia. Ubi est quies et meditatio, ibi neque [221] sollicitudo, neque [222] vagatio. Ubi est timor Domini ad atrium suum custodiendum, ibi inimicus non potest habere locum ad ingrediendum. Ubi est misericordia et discretio, ibi nec superfluitas, nec induratio.
Quum vero ivisset ad quamdam ecclesiam unius villae civitatis Assisii, [226] statim exivit rumor de ipso per totam villam; videbatur enim libenter ab illis hominibus et libentius audiebatur. Ut autem audivit hoc quidam rusticus mirae simplicitatis qui arabat in agro suo, Johannes nomine, statim ivit ad ipsum. [227] Et ait illi: «Volo, quod me fratrem efficias, quoniam ex multo tempore Deo servire cupio» [228].
Beatus Franciscus, considerans ejus fervorem, exultavit in Domino [229]. Dixit autem ei: «Frater, si vis esse de vita et de societate nostra, oportet quod expropries te de omnibus tuis [230] et des ea pauperibus [231]».
Quo audito, statim ivit ad agrum, ubi dimiserat boves, et solvit illos et duxit unum coram beato Francisco et dixit «Frater, tot annis servivi patri meo et omnibus de domo mea; et licet sit parva haec portio hereditatis meae, volo hunc bovem recipere pro parte mea et ipsum dare pauperibus, sicut tibi melius videbitur». Subridet Sanctus [232]: videntes autem [eum] parentes ejus et fratres sui qui erant adhuc parvi, [233] coeperunt omnes [234] tam fortiter lacrymari et tam dolorosas voces cum planctu emittere [235]. Ait illis beatus Franciscus: « En reddo vobis bovem, aufero fratrem » [236].
Et induit eum pannis Religionis, et ducebat ipsum secum humiliter pro socio suo. Erat enim ille tantae simplicitatis, quod ad omnia quae faciebat beatus Franciscus, credebat se teneri.
Unde quando beatus Franciscus stabat in aliqua ecclesia vel in aliquo loco ad orandum, et iste volebat eum videre, ut omnibus actibus et gestibus ejus se penitus conformaret. Itaque si beatus Franciscus flectebat genua vel levabat manus ad coelum, vel sputabat, vel suspirabat, et ipse omnia similiter faciebat. Quum autem perpendisset hoc beatus Franciscus coepit ipsum de hujusmodi simplicitatibus cum magna laetitia reprehendere. Cui ille respondit: «Frater, ego promisi facere omnia quae tu facis, et ideo oportet me tibi in omnibus conformari».
Et de hoc mirabatur et laetabatur mirabiliter beatus Franciscus, videns ipsum in tanta puritate et simplicitate.
Ipse vero postea coepit in tantum proficere quod beatus Franciscus et aliis fratres omnes de ipsius perfectione plurimum mirabantur, et post modicum tempus mortuus est in illo sancto profectu virtutum. Unde postea beatus Franciscus cum multa laetitia mentis et corporis inter fratres narrabat de ejus conversatione, nominando ipsum non fratrem sed sanctum Johannem.
Cum staret beatus Franciscus apud Sanctam Mariam de Portiuncula, fuit sibi de nocte revelatum a Domino, quatenus ad summum Pontificem, dominum Honorium, qui pro tempore illo erat Perusii, accederet pro indulgentia impetranda, pro eadem ecclesia Sanctae Mariae de Portiuncula tunc reparata per ipsum. Qui de mane consurgens, vocavit fratrem Masseum de Marignano, socium suum, cum quo simul erat; et coram dicto Honorio se praesentavit, et dixit: «Sancte Pater, nuper ad honorem Virginis Mariae reparavi vobis unam ecclesiam; supplico Sanctitati Vestrae, quod ponatis ibi indulgentiam, absque oblationibus: [238] oportet, quod ipsam inereatur, manum supponendo adiutatricem». Et Dominus Papa dixit: [239] «Sed indica mihi quot annos vis, et quanto de indulgentia ponam ibi?» Cui Sanctus Franciscus respondit: «Pater Sancte, placeat Sanctitati Vestrae non dare annos, sed animas». Et Dominus Papa dixit [240]: «Vis animas?» Beatus [241] Franciscus respondit: «Sancte Pater [242], volo, si Vestrae placet Sanctitati, quod quicumque venerit ad istam ecclesiam, confessus et contritus et, sicut expedit, per sacerdotem absolutus, absolvatur a poena et a culpa [243] in coelo et in terra, a die baptismatis usque ad diem et horam introitus ecclesiae supradictae». Dominus Papa respondit: «Multum est quod petis, Francisce, nec est consuetudo sanctae romanae Curiae, [244] talem indulgentiam exhibere». Beatus Franciscus respondit «Domine, quod peto non est ex parte mea, sed ex parte illius peto qui misit me, Dominus Jesus Christus». Tunc Dominus Papa, statim intulit, ter dicens: «Placet mihi, quod habeas». Domini [245] Cardinales, qui aderant, dixerunt: «Vide, Domine, quod si talem indulgentiam ibi datis, ultramarinam destruetis [246]». Tunc Papa respondit [247]: «Dedimus et concessimus sibi eam, nec possumus, nec expedit, illud destruere quod factum est; sed modificemus eam, ut tantum ad diem naturalem se extendat». Tunc Papa vocavit beatum Franciscum et dixit ei: «Ecce nunc concedimus, quod quicumque venerit et intraverit dictam ecclesiam bene confessus et contritus, sit absolutus a poena et culpa. Et hoc valere volumus singulis annis, in perpetuum, tantum per diem naturalem, a vesperis primis, usque ad vesperas diei sequentis». Tunc beatus Franciscus, inclinato capite, egrediebatur de palatio. Tunc Dominus Papa [248] dixit: «O simplex, quo vadis, quid portas de ista indulgentia?» Cui sanctus Franciscus [249]: «Sancte Pater, sufficit mihi verbum vestrum: si opus Dei est, ipse opus suum manifestabit [250]».
In urbe Roma, quum illa duo clara luminaria orbis, videlicet beatus Franciscus et beatus Dominicus, essent simul coram domino Ostiensi, qui postea fuit summus pontifex, atque vicissim eructarent de Deo melliflua, dixit illis tandem dominus Ostiensis: «In Ecclesia primitiva pastores et praelati erant pauperes et homines, caritate, non cupiditate, ferventes. Cur ergo non facimus de vestris fratribus episcopos et praelatos, qui documento et exemplo omnibus aliis praevalerent?»
Fit inter Sanctos de respondendo humilis et devota contentio, non quidem praecipientibus, sed deferentibus sibi invicem, ac se cogentibus ad respondendum. Sed tandem vicit humilitas Francisci ne prius responderet, vicit et Dominicus ut prius, respondendo humiliter, obediret.
Respondens ergo beatus Dominicus dixit: «Domine, gradu bono sublimati sunt fratres mei, si hoc cognoscere volunt; et pro posse meo nunquam permittam ut aliquod assequantur speculum dignitatis».
Tunc beatus Franciscus, inclinans se coram dicto domino dixit: «Domine, Minores ideo vocati sunt fratres mei, ut maiores fieri non praesumant; docet eorum vocatio ipsos in plano subsistere et humilitatis Christi vestigia imitari, ut per hoc tandem in respectione sanctorum plus aliis exaltentur. Si enim vultis quod faciant fructum in Ecclesia Dei, tenete illos et conservate in statu vocationis eorum, ac ipsos si ad alta conscenderint ad plana rejicite violenter, et ad praelationem aliquam illos ascendere nunquam permittatis ».
Haec fuerunt Sanctorum responsa, quibus finitis, de utriusque responsionibus aedificatus valde dominus Ostiensis, immensas gratias Deo egit.
Discedentibus autem ambobus simul, rogavit beatus Dominicus beatum Franciscum, ut dignaretur sibi dare cordam qua cingebatur. Recusavit beatus Franciscus ex humilitate, sicut ille ex caritate poscebat. Vicit tamen felix postulantis devotio, et cordam beati Francisci per violentiam caritatis acceptam, ipse beatus Dominicus sub tunica cinxit, et ex tunc devote, portavit.
Tandem alter posuit manus suas inter manus alterius, et alter alteri se mutua recommendatione dulcissime commendavit; dixitque sanctus Dominicus sancto Francisco: «Vellem, frater Francisce, unam Religionem fieri tuam et meam et nos in Ecclesia vivere pari forma». Demum, quum se ab invicem separabant, dixit beatus Dominicus pluribus qui adstabant: «In veritate dico vobis, quod hunc sanctum virum Franciscum omnes Religiosi deberent imitari; tanta est sanctitatis ejus perfectio».
Quodam tempore, quum beatus Franciscus visitasset dominum Ostiensem in hora comestionis, quasi furtive ivit pro eleemosynis ostiatim, et quum reversus fuisset, posuit super mensam frusta nigri panis [255] coram cardinali. Et verecundatus fuit inde aliquantulum cardinalis, maxime propter convivas noviter invitatos. Beatus Franciscus accepit de eleemosynis suis et cuilibet militi misit. Qui omnes cum magna laetitia et devotione accipientes, et alii comedebant et alii reponebant propter ejus devotionem.
Post comestionem, intravit cameram suam, ducens secum beatum Franciscum, et elevans brachia sua, amplexatus est beatum Franciscum cum nimio gaudio et exultatione, dicens ei: « Quare, frater mi simplicissime, fecisti mihi hodie verecundiam, ut veniens ad domum meam, quae est domus fratrum tuorum, ires pro eleemosynis?».
Respondit ei beatus Franciscus: «Imo, domine, exhibui vobis maximum honorem, [256] dum maiorem dominum honoravi, ea maxime quia mendicitas voluntaria est. Imo volo hoc habere et tenere secundum Deum pro maxima nobilitate et dignitate regali, atque honore illius, qui quum esset dives venit pauper. Unde pro maiore consolatione habeo quando sedeo ad mensam pauperculam quae parvis eleemosynis occupatur [257], quam quum sedeo ad vestram mensam preparatam de diversis ferculis abundanter».
Et de hujusmodi collatione verborum beati Francisci cardinalis fuit valde aedificatus, et ait illi: «Fili mi, quod bonum est in oculis tuis, facias, quoniam Deus tecum est ».
Rogatus quandoque a domino Leone, cardinali Sanctae Crucis, ut secum in urbe paululum moraretur, turrem quamdam remotam elegit [260], ubi tamquam in eremitorio [261] moraretur. [262] Quumque ivisset illuc beatus Franciscus cum socio suo, in prima nocte, quando [263] post orationem Deo fusam [264], volebat ibi dormire, venerunt daemones et ipsum fortiter verberaverunt [265], quasi seminecem relinqu[er]unt [266]. Et advocans socium suum [267], sub alia testudine dormientem [268], dixit ei: «Volo quod maneas iuxta me, quia hic timeo stare solus [269]; verberaverunt me daemones» [270]. Tremebat beatus Franciscus sicut homo qui patitur febrem; unde per totam noctem vigilaverunt ambo. Interim dicebat beatus Franciscus socio suo [271]: «Daemones sunt castaldi Domini nostri [272]; [quos] mittit ad puniendum illum qui peccavit [273]. Signum autem amplioris est gratiae, [274] [quod] in hac vita nihil in eis relinquit inultum. Ego vero per misericordiam Dei non cognosco me in aliquo offendisse, quod per confessionem et satisfactionem non emendaverim. Immo per misericordiam suam hoc donum contulit mihi Deus, quod de omnibus, quibus piacere vel displicere sibi valeo, in oratione claram cognitionem recipio. Sed potest esse quod per castaldos suos nunc me castigaverit [275], quia non bonam speciem aliis praefert mansio mea in curia magnatorum [276]. Fratres [mei] qui morantur [277] in pauperculis domibus, quum audierint quod manco apud dominum cardinalem, poterunt habere occasionem murmurandi adversum me, dicentes: Nos sustinemus tot adversa, et ipse habet consolationes suas. Ego autem teneor semper illis dare bonum exemplum [278]».
Descendit ergo beatus Franciscus summo mane de turri, et ivit ad dominum cardinalem, narrans ei omnia quae contulerat cum socio suo [279].
Appropinquante Capitulo generali, quod fiebat omni anno apud Sanctam Mariam de Portiuncula, considerans populus Assisii quod fratres quotidie multiplicabantur, et [282] habito Consilio suo, in paucis diebus, cum festinatione et devotione maxima fecerunt ibi magnam domum ex lapidibus et calce constructam, sine consensu beati Francisci et ipso absente. Quumque rediret beatus Franciscus de quadam provincia et venisset illuc ad Capitulum, miratus est valde de illa domo ibidem constructa, et timens ne, occasione illius domus, alii fratres in locis in quibus morabantur et moraturi erant, facerent similiter [283], ascendit super tectum domus illius et praecepit fratribus ut ascenderent, et simul cum ipsis fratribus coepit projicere in terram lascas ex quibus erat cooperta domus illa, volens illam usque ad fundamenta destruere. Quidam autem milites Assisii, qui erant ibi ad custodiam loci [284], videntes quod beatus Franciscus cum aliis fratribus volebat dissipare domum illam, statim iverunt ad eum et dixerunt ei: «Frater, haec domus est de communitate Assisii [285]». Audiens haec beatus Franciscus, dixit illis: «Ergo si vestra est, nolo tangere eam [286]».
Venerabilis autem pater dominus Ioannes de Sancto Paulo cardinalis praedictus, qui beato Francisco consilium et protectionem saepius impendebat, vitam et actus ipsius sancti, atque fratrum suorum, omnibus aliis cardinalibus commendabat; quorum mentes sunt commotae ad diligendum virum Dei cum suis fratribus in tantum, quod unusquisque eorum habere desiderabat in curia de ipsis fratribus, non pro aliquo servitio recipiendo ab ipsis, sed propter sanctitatem fratrum et devotionem qua fervebant ad eos.
Defuncto vero eo domino Ioanne de Sancto Paulo, inspiravit uni Dominus ex cardinalibus, nomine Hugolino, tunc Hostiensi Episcopo, ut beatum Franciscum, et fratres eius intime diligeret, protegeret et foveret; qui revera0 ferventissime se habuit circa eos, ac si esset omnium pater; immo plus quam patris carnalis dilectio ad carnales filios se naturaliter extendat, amor huiusmodi spiritualiter efferbuit ad virum Dei cum suis fratribus diligendum in Domino et fovendum; cuius famam gloriosam vir Dei audiens, quia famosus erat inter coeteros cardinales, accessit ad eum cum fratribus suis. Ille autem cum gaudio suscipiens ipsos, ait eis: «Offero me ipsum vobis auxilium et consilium, atque protectionem paratus impendere secundum vestrum beneplacitum, et volo quod propter Deum me recommendatum in vestris orationibus habeatis».
Tunc beatus Franciscus gratias Deo agens, dixit eidem domino cardinali: «Libenter volo, domine, vos habere in patrem et protectorem nostrae Religionis; et volo quod omnes fratres vos habeant semper in suis orationibus recommendatum». Postea rogavit eum beatus Franciscus, ut in Pentecoste dignaretur fratrum Capitulo interesse; qui statim benigne assensit, atque ex tunc interfuit corum Capitulo omni anno.
Quando vero ad Capitulum veniebat, exibant processionaliter obviam ei omnes fratres in Capitulo congregati. Me autem, venientibus fratribus, descendebat de equo, et ibat pedes cum eis usque ad ecclesiam Sanctae Mariae, eisque postea faciebat sermonem, et celebrabat Missam, in qua vir Dei Franciscus Evangelium decantabat.
Expletis itaque undecim annis ab incoeptione Religionis, et multiplicatis numero et merito fratribus, electi fuerunt Ministri, et missi cum aliquot fratribus quasi per universas mundi provincias, in quibus fides catholica colitur et servatur. Qui recipiebantur in quibusdam provinciis, sed non permittebantur habitacula construere. De quibusdam vero expellebantur, ne forte essent homines infideles; quia licet praefatus dominus Innocentius tertius Ordinem et Regulam approbasset ipsorum, non tamen hoc suis litteris confirmavit; et propterea fratres a clericis et laicis tribulationes plurimas sunt perpessi. Unde ex hoc compulsi sunt fratres fugere de diversis provinciis, ac sic angustiati et afflicti, nec non et a latronibus expoliati et verberati, ad beatum Franciscum cum magna amaritudine sunt reversi.
Hoc enim passi erant quasi in omnibus ultramontanis partibus, ut in Alemannia, Hungaria, et pluribus aliis. Quod cum notificatum fuisset dicto domino cardinali, vocavit ad se beatum Franciscum, et duxit eum ad dominum Papam Honorium, domino Innocentio iam defuncto, et aliam Regulam a beato Francisco, Christo docente, compositam, fecit per eumdem dominum Honorium cum bulla pendente [289] solemniter confirmari [290]. In qua Regula prolongatus est terminus Capituli propter vitandum laborem fratrum, qui in remotis partibus commorantur.
Poposcit autem beatus Franciscus a dicto domino Papa Honorio unum de cardinalibus Romanae Ecclesiae, quasi patrem sui Ordinis, videlicet praefatum dominum Hostiensem, ad quem fratres possent recurrere pro suis negotiis. Viderat enim beatus Franciscus quamdam visionem, quae ipsum poterat induxisse ad petendum cardinalem, et ad recommendandum Ordinem Romanae Ecclesiae. Viderat namque gallinam quamdam parvam et nigram habentem crura pennata cum [291] pedibus in modum columbae domesticae, quae tot pullos habebat quod non poterat eas sub alis propriis congregare, sed ibant in circuitu gallinae exterius remanentes.
Evigilans autem a somno, coepit cogitare de huiusmodi visione; statimque per Spiritum Sanctum cognovit, se per illam gallinam singulariter designari. Et ait: «Ego sum illa gallina, statura pusillus, nigerque naturaliter [292], qui debeo esse simplex ut columba, et affectibus, pennis virtutum, volare ad coelum. Mihi autem Dominus per misericordiam suam dedit filios multos, quos protegere mea virtute non potero. Unde oportet ut eos Sanctae Ecclesiae recommendem, quae sub umbra alarum suarum eos protegat et gubernet.
Elapsis autem paucis annis post visionem praedictam, venit Roman, et visitavit dominum Hostiensem, qui imposuit sancto Francisco, ut sequenti die mane iret secum ad curiam, quia volebat quod ipse coram domino Papae et cardinalibus praedicaret, atque suam Religionem devote et affectuosissime commendaret. Licet autem beatus Franciscus se excusaret de hoc, dicens se esse simplicem idiotam, oportuit tamen ipsum ire cum illo ad curiam.
Cumque beatus Franciscus se coram domino Papa et cardinalibus praesentasset, visus est ab eis ingenti gaudio; et surgens praedicavit eis, sicut fuerat sola Sancti Spiritus unctione praemonitus. Finita vero praedicatione, recommendavit Religionem suam domino Papae et cardinalibus universis. De predicatione autem aedificati fuerunt quam plurimum dominus Papa et domini cardinales, eorumque viscera ad Religionis amorem affectuosius sunt commota.
Postea dixit beatus Franciscus summo Pontifici: «Domine, compatior vobis super sollicitudinem et laborem continuum, quo vos oportet pro Dei Ecclesia vigilare; multumque enim verecundor quod pro nobis fratribus Minoribus tantam curam et sollicitudinem habeatis. Cum enim multi nobiles et divites, ac Religiosi quamplurimi ad vos intrare non possunt, magnus timor et verecundia debet esse nobis, qui sumus magis pauperes et despecti ceteris Religiosis, non solum ingredi ad vos, sed etiam stare ante ostium vestrum, et praesumere pulsare tabernaculum virtutis christianorum. Propterea Sanctitati Vestrae supplico humiliter et devote, quatenus hunc dominum Hostiensem nobis dignemini pro patre concedere, ut ad eum tempore necessitatis possint fratres recurrere, salva semper vestrae praeminentiae dignitate ».
Ei placuit haec petitio domino Papae, concessitque beato Francisco praefatum dominum Hostiensem, instituens ipsum super Religionem suam dignissimum protectorem. Qui habito domini Papae mandato, revera sicut bonus protector ad defendendum fratres manum extendit, scribens multis praelatis, qui persecutiones intulerant fratribus, ne ulterius essent eis contrarii, sed potius ad praedicandum et habitandum in suis provinciis consilium et auxilium eis darent, tamquam bonis et sanctis Religiosis, auctoritate Sedis Apostolicae approbatis. Similiter et alii quamplures cardinales ad idem suas litteras transmiserunt.
In sequenti ergo Capitulo [293], data licentia Ministris a beato Francisco recipiendi fratres ad Ordinem, misit eos ad supradictas provincias, portantes litteras cardinalium cum Regula bulla apostolica confirmata. Quae omnia praedicti praelati videntes, et exhibita a fratribus testimonia cognoscentes, aedificare, habitare et praedicare in suis provinciis liberaliter concesserunt. Sic itaque morantibus et praedicantibus fratribus in illis provinciis, multi videntes eorum humilem et sanctam conversationem, atque audientes eorum verba dulcissima, moventia et inflammantia mentes ad amorem Dei et ad poenitentiam faciendam, venerunt ad ipsos, et sanctae Religionis habitum ferventer et humiliter susceperunt.
Videns autem beatus Franciscus fidem et dilectionem, quam habebat ad fratres dictus dominus Hostiensis, ipsum cum intimis cordis affectuosissime diligebat. Et quoniam revelatione Dei praevia, sciebat eum futurum summum Pontificem, semper ei hoc praenuntiabat in litteris, quas scribebat eidem, vocans ipsum Patrem totius mundi; sic enim scribebat sibi: «Venerabili in Christo Patri totius mundi, etc. [294]»
Post modicum ergo tempus, mortuo domino Honorio Papa III, ipse dominus Hostiensis electus est in Summum Pontificem, vocatus Gregorius IX, qui tam fratrum, quam aliorum Religiosorum, et maxime pauperum Christi usque in finem vitae suae extitit benefactor praecipuus et defensor; unde non immerito creditur, ipsum esse sanctorum collegio sociatum.
Dominus Ostiensis, [296] quum venisset ad Capitulum fratrum ad Sanctam Mariam de Portiuncula, [297] ut videret dormitorium fratrum, cum multis militibus et clericis, et videns quod fratres jacebant in terra et nihil habebant subtus nisi modicum de platea et quasdam culcitras pernunculas [298], coepit fortiter lacrymari coram omnibus, dicens: «Ecce hic dormiunt fratres, nos vero miseri tot superfluitatibus utimur! Quid ergo erit de nobis?». Unde ipse et omnes alii erant valde aedificati [299].
De Verona rediens, transiens autem per Bononiam, audivit domum fratrum noviter ibi esse constructam. Qui statim ut audivit quod domus illa diceretur esse fratrum, gressum vertit et de civitate exivit, atque mandavit districte quod omnes fratres exirent festinanter et ibi nullatenus habitarent. Exierunt autem omnes fratres, ita ut etiam infirmi non remanerent ibidem, sed cum aliis sunt ejecti, donec dominus Hugo Ostiensis episcopus et legatus in Lombardia, praedictam domum esse suam publice praedicavit. Et frater existens infirmus, qui de ea domo tunc fuit ejectus, testimonium perhibet de hiis et scripsit hoc.
Quum coepisset intelligere quod aliqui fratres dabant malum exemplum, tactus nimio dolore cordis intrinsecus, quadam vice in oratione dixit illi Dominus: «Dic mihi, homuncio, quare tantum contristaris? Elegi te simplicem et idiotam, ut scire valeas tam tu quam alii, quoniam ut opera quae operor in te, ipsi in se debeant operari. Ego vigilabo super gregem meum, et posui te ut signaculum ipsis. [302]. Unde scias quia tantum diligo ipsos, [quod] si quis fratrum reversus ad vomitum morietur extra Religionem, alterum mittam in Religionem, et si non esset natus, faciam ipsum nasci. Et ponatur quod in tota Religione non manerent nisi tres fratres, adhuc ipsa erit Religio mea et ipsam in perpetuum non relinquam ».
Et his auditis, mansit ejus animus mirabiliter consolatus.
Ad servandam sanctae humilitatis virtutem, paucis annis elapsis post conversionem suam, in quodam Capitulo coram fratribus resignavit officium praelationis, dicens: «Amodo mortuus sum vobis; sed ecce frater Petrus Cathanii, cui ego et vos omnes obediamus». Et prosternens se in terra coram omnibus, obedientiam et reverentiam promisit eidem.
Flebant ergo omnes fratres et dolor nimius altos gemitus extorquebat, quum scilicet videbant se quodam modo orphanos fieri tanto patre. Surgens autem beatus Pater et elevatis oculis in coelum et junctis manibus dixit: «Domine, recommendo tibi familiam quam mihi hactenus commisisti, et nunc propter infirmitates quas nosti, dulcissime Domine, curam ipsius habere non valens, eam recommendo ministris. Qui teneantur in die judicii coram te, Domine, reddere rationem, si quis propter eorum negligentiam vel malum exemplum seu asperam correctionem perierit ».
Permansit ergo tunc subditus usque ad mortem, humilius se habens in omnibus quam aliquis aliorum.
[306] Quaedam mulier vetula et paupercula, quae habebat duos filios in Religione, venit ad locum Portiunculae [307], petens eleemosynam a beato Francisco.
Statim beatus Franciscus dixit fratri Petro Cathanii, qui erat tunc generalis Minister: «Possumusne habere aliquid quod demus illi matri nostrae?». Dicebat enim matrem alicujus fratris esse suam matrem et omnium fratrum. Respondit ei frater Petrus: «In domo nihil est quod possumus ei dare [308]; habemus solummodo unum Testamentum, in quo legimus lectiones ad matutinum» [309].
Dixit ergo illi beatus Franciscus: «Da matri nostrae [novum] Testamentum, quod plus placebit Domino [310] quam si in ipso legeremus». Et sic dedit illi [311] primum Testamentum, quod in Ordine fuit [312] .
Quodam autem tempore quum de quadam sua infirmitate maxima [314] gravatus, aliquantulum pullorum carnium comedidisset, resumptis utcumque corporis viribus, intravit Assisii civitatem. Cumque pervenisset ad portam civitatis, praecipit cuidam fratri, qui cum eo erat [315], ut cum corda ligata ad collum eius traheret ipsum [316] per totam civitatem quasi latronem, voce praeconis clamans et dicens: «Ecce glutonem, qui impinguatus est carnibus gallinarum, vobis ignorantibus». Accurrebant proinde multi ad tam ingens spectaculum [317], et coeperunt quasi omnes plangere super ipsum prae nimia pietate et compassione, et accusabant seipsos dicentes: «Quid faciemus nos miseri, qui toto tempore vitae nostrae viximus et continue vivimus secundum desiderium carnis?» [318]. Sicque compuncti corde, ad melioris vitae statutum tanto provocabantur exemplo [319].
Fuit quidam frater, honestae et sanctae conversationis exterioris, qui die noctuque videbatur sollicitus circa orationem et silentium, sic quod sacerdoti confiteretur solis signis quibusdam et non verbis. Et aliquando, audiendo verba bona, interius et exterius mirabiliter laetabatur. Ita quod ex hoc ad devotionem fratres alios attrahebat. Accidit ut beatus Franciscus veniret ad locum ubi ille manebat. Qui cum audisset a fratribus conversationem illius, dixit eis [321]: «Sinite, fratres, nec mihi in eo diabolica figmenta laudate [322]; sciatis, in veritate, quod diabolica tentatio est [323] et deceptio fraudolenta. Firmum mihi hoc est, quia confiteri non vult». Dure acceperunt hoc fratres, praecipue Vicarius sancti [324], qui coepit illum commendare coram beato Francisco [dicens]: «Mihi videtur quasi incredibile hoc esse de homine, qui habet tot signa et opera sanctitatis». Et dixit ei beatus Franciscus: «Proba ipsum, dicens illi fratri: Frater volo penitus, quod bis vel semel ad minus confitearis [325]; quod si non fecerit, sciatis vera esse quae dixi.» Assumit eum seorsum Vicarius et confessionem iniungit. Respuit ille, imponensque digitum ori suo [326], ducens caput [327], innuit [328] per signa quod nullatenus hoc faceret amore silentii [329]. Obticuerunt fratres, timentes scandalum viri sancti [330]. Et non post multos dies egressus est Ordinem frater et rediit ad saeculum [331], et poenitentia simul et vita privatus est [332].
Quum iret per civitatem Assisii, quaedam vetula paupercula petiit sibi eleemosynam, et ipse statim dedit ei mantellum quem habebat ad dorsum, et statim sine mora confessus est coram illis qui sequebantur eum, quod habuit inde vanam gloriam.
Et tot alia exempla hiis similia vidimus et audivimus de summa humilitate ipsius, nos qui cum eo fuimus conversati, quod nec verbis nec litteris possumus explicare. In hoc autem praecipuum et summum studium habuit beatus Franciscus, ut non esset hypocrita coram Deo.
Fratri laico volenti habere Psalterium, ab eo licentiam postulanti, cinerem pro Psalterio obtulit.
Quodam tempore obviaverunt ei duo fratres francigenae [337]. magnae sanctitatis [338], qui quum habuisscnt de ipso magnam consolationem [339] [et] letitiam [340], post dulces affectus et suaves affatus [341], finaliter petierunt ei tunicam suam. Ipse autem statim exuit se tunicam et dedit eis, manens nudus.
Unus autem ex illis fratribus exuit se tunicam suam et dedit ei similiter [342].
Alia vice venit quidam pauper ad locum, ubi erat beatus Franciscus et petiit aliquam petiam panni [344]. [Ipse] cum nihil haberet, [345] tulit cultellum et sedens in loco secreto, coepit tollere quamdam petiam tunicae suae, volens dare ipsam illi pauperi occulte [346].
Volens in humilitate perfecta et subjectione persistere, [348] Guardianum singularem expetiit, quem specialiter coleret [349]; dixitque Fratri Petro Cathanii, cui pridem obedientiam promiserat: «Rogo te, propter Deum [350], ut committas vicem tuam super me uni ex sociis meis, cui obediam vice tua [351]; scio [352] bonum obedientiae [353], quod non transeat sine lucro, qui alterius iugo colla submiserit». Admissa igitur sua instantia [354], ex tunc usque ad mortem [355] subditus ubique permansit, Guardiano proprio semper reverenter obtemperans [356]. Imo quadam vice dixit sociis suis: « Hanc gratiam inter alias contulit mihi Dominus, quod ita diligenter obedirem novitio qui hodie intraret Religionem si esset mihi assignatus pro Guardiano, sicut illi qui est primus et antiquus in vita et Religione. Subditus enim considerare debet praelatum suum non ut hominem, sed ut Deum [357], pro cujus amore subditus est eidem ».
Tempore quodam [360], quum in quodam eremitorio praedicaret magno populo, in primo verbo praedicationis dixit illis: «Vos venistis ad me cum magna devotione, credentes me esse sanctum hominem; sed Deo et vobis confiteor me in hac quadragesima comedisse cibaria cum lardo condita [361]». Sic voluptati imputavit, quad infirmitati concesserat [362].
Quum itaque propter infirmitatem splenis et stomachi frigiditatem, unus de sociis, qui erat Guardianus, vellet consuere sub tunica ipsius aliquantulum de pelle vulpis juxta splenem et stomachum, maxime quia tunc erat magnum frigus, respondit ei beatus Franciscus: «Si vis ut habeam sub tunica pellem vulpis, facias mihi poni de foris super tunicam de illa pelle unum frustum, ut omnes homines per hoc cognoscant, quod habeo etiam interius pellem vulpis».
Et ita fecit sibi fieri [363].
Quodam tempore, ivit beatus Franciscus ad ecclesiam [365] quamdam longe ab habitatione [366] [et derelictam.] Dixit ergo beatus Franciscus beato Pacifico: «Revertere ad Hospitale leprosorum, quia volo hac nocte solus hic manere, et cras summo mane revertaris ad me».
Quum autem remansisset solus ibi [367], et persisteret in orationes longas et devotissimas [368], voluit quiescere et dormire; sed non potuit. Spiritus autem ejus coepit timere ac taedere [369], corpore vero contremere. Sentiebat contra se [370] diabolicas suggestiones [371], et supra tectuni catervas daemonum cum strepitu [372], et statim exivit de ecclesia et signavit se dicens: «Ex parte Dei omnipotentis dico vobis, daemones, ut exerceatis circa corpus meum quiquid datum fuit vobis a Domino Jesu Christo, quoniam sum paratus ad omnia sustinenda. Otium enim major inimicus quem habeo sit corpus meum, vindicabitis me de adversario meo et pessimo inimico».
Et statim suggestiones illae penitus cessaverunt [373].
Mane autem facto, reversus est ad eum frater Pacificus. Beatus Franciscus tunc stabat coram altari in oratione. Et frater Pacificus expectavit ipsum extra chorum, orans similiter coram crucifixo. Et quum coepisset orare, elevatus est et raptus in coelum [376], et vidit in coelo multas sedes, inter quas vidit unam eminentiorem aliis atque prae omnibus gloriosam, fulgentem atque ornatam omni lapide pretioso. Et admirans pulchritudinem ejus, coepit intra se cogitare cujus esset illa sedes. Et statim audivit vocem dicentem sibi: «Haec sedes fuit Luciferi, et loco illius sedebit in ea Franciscus humilis».
Et quum ad seipsum rediisset, statim exivit foras ad eum beatus Franciscus, ad cujus pedes statim cecidit ille frater in modum crucis brachiis cancellatis, et considerans eum quasi jam in coelo in illa sede manentem, dixit ei: «Pater, indulgeas mihi et roga Dominum ut misereatur mei et peccata mea indulgeat mihi». Extendens autem manum beatus Franciscus, elevavit ipsum, et cognovit statim quod aliquid in oratione vidisset. Tandem recedentibus inde [377], beato Francisco coepit loqui sibi verba [378], et dixit ei: «Quid credis de te ipso, frater?» Respondit beatus Franciscus et ait illi: «Mihi videtur quod sim magis peccator quam aliquis qui sit in toto mundo». Et statim dictum fuit animae fratris Pacifici: « In hoc potes cognoscere veram fuisse visionem, quam vidisti; quoniam sicut Lucifer propter superbiam suam de illa sede fuit ejectus, sic Franciscus propter humilitatem suam merebitur exaltari et sedere in ea».
Multoties audivimus eum dicentem: «Si locutus fuero imperatori, supplicando et suadendo dicam sibi, ut faciat legem specialem [et] compellere homines ad projiciendum de frumento et aliis granis per vias extra civitates et castra, ut [380] aviculae, praecipue sorores alaudae [381], habeant ad comedendum in tantae solemnitatis die, et [hoc] ob reverentiam filii Dei [382]. Pauperculam Virginem non sine lacrimis recolebat» quae [383] tali nocte Maria inter bovem et asinum in praesepio reclinavit [384].
«Dominus te custodiat. [Dico ad te, sicut possum, de anima tua]. Patientiam in omnibus operibus tuis, mi frater, tibi commendo, in tantum, quod quicumque tibi impedimentum fecerit, sive [fratres], sive alii, etiamsi te verberent, omnia debes habere pro gratia; et ita velis et non aliud. Et dilige eos qui ista fecerunt tibi; et non velis aliud de eis nisi quantum Dominus dederit tibi. Et in hoc dilige eos, ut velis quod sint meliores christiani. In hoc volo cognoscere si tu diligis Dominum, et me servum suum et tuum, si feceris istud; videlicet quod non sit aliquis frater in mundo qui peccaverit, quantumcumque potuerit peccare, quod postquam viderit oculos tuos, numquam recedat sine misericordia tua. Et si non quaereret, tunc quaeras ab eo si vult misericordiam. Et si ille millies appareret postea coram oculis tuis, dilige eum plusquam me, ad hoc ut trahas eos ad bonum et semper miserearis talibus. Et istud denunties Guardianis quando poteris, quod per te sic firmus es facere. Et omnes Fratres qui scirent eum peccasse, non faciant verecundiam ei, nec detractionem, sed magis misericordiam habeant circa ipsum, et teneant privatum peccatum fratris tui, quia non est sanis medicus, sed male habentibus. Si quis fratrum, istigante inimico, mortaliter pecaverit, per obedientiam teneatur recurrere ad Guardianum suum; et Guardianus similiter per obedientiam teneatur eum mittere Custodi; ipse vero Custos misericorditer provideat ei, sicut ipse vellet providere sibi in consimili casu. Et isti penitus non habeant potestatem iniungendi aliam poenitentiam, nisi illam: Vade, et noli amplius peccare. Ista fac, et vale ».
Cum ipse beatus Pater et frater Helias, tempore quodam apud Fulgineum morarentur [388], [Frater Helias dixit illi se habuisse visionem], quod non deberet vivere nisi duobus annis, antequam illam visionem videret [389]. [Subito tunc beatus Franciscus] quibusdam Fratribus merito sibi valde dilectis, commiserat curam sui [390]. Et perductus est ad locum Alvernae [391].
Quum esset beatus Franciscus apud eremitorium de prope Reate propter infirmitatem oculorum, visitavit eum quadam die medicus oculorum.
Dixit beatus Franciscus uni de sociis suis: «Ite et date medico optime comedere». Respondit ei socius ejus, dicens: «Pater, cum verecundia dicimus quia tantum pauperes sumus modo, quod verecundamur invitare ipsum nunc ad manducandum».
Dixit ad socios suos beatus Franciscus: «Nolite facere me amplius dicere». Et ait medicus [393]: «Et ego, fratres carissimi, penuriam vestram delitias reputabo» [394].
Iverunt ergo fratres et paraverunt mensam, [idest] modicum panis et vini et parum de oleribus quae fecerant pro seipsis. Et quum coepissent, ecce pulsatum fuit ostium loci; surgens autem unus ex fratribus, ivit et aperuit ostium; et ecce aderat quaedam mulier, apportans [395] canistrum [396] magnum plenum pulchro pane et piscibus et pastillis gammarorum [397] et uvis quasi recentibus [398].
Quibus visis, fratres et medicus mirati et gavisi sunt valde; et ait medicus ad fratres: a Fratres mei, nec vos sicut debetis, nec nos cognoscimus istius hominis sanctitatem!» [399].
Manente ipso apud Senas, venit ad eum quidam doctor sacrae theologiae de Ordine Praedicatorum, vir utique humilis et spiritualis valde. Quum ipse cum beato Francisco de verbis Domini simul aliquamdiu contulissent, interrogavit eum magister de illo verbo Ezechielis: «Si non annuntiaveris impio impietatem suam, animam ejus de manu tua requiram». Dixit enim; «Multos, bone Pater, ego cognosco in peccato mortali, quibus non annuntio impietatem eorum; numquid de manu mea ipsorum animae requirentur?».
Cui beatus Franciscus humiliter dixit, se esse idiotam, et ideo magis expedire sibi doceri ab eo, quam super Scripturae sententiam respondere. Tunc ille humilis magister adjecit: «Frater, licet ab aliquibus sapientibus hujus verbi expositionem audiverim, tamen libenter super hoc vestrum perciperem intellectum». Dixit ergo beatus Franciscus: «Si verbum debeat generaliter intelligi, ego taliter accipio ipsum, quod servus Dei sic debet vita et sanctitate in seipso ardere vel fulgere, ut luce exempli et lingua sanctae conversationis omnes impios reprehendat. Sic, inquam, splendor ejus et odor famae ipsius annuntiabit omnibus iniquitates eorum ».
Plurimum itaque doctor ille aedificatus, recedens dixit sociis beati Francisci: «Fratres mei, theologia hujus viri, puritate et contemplatione subnixa, est aquila volans, nostra vero scientia ventre graditur super terram ».
Quum esset [beatus Franciscus] apud Senas [403], jaceret infirmus et plus solito videretur aggravata manus Domini super eum [404], frater Helias citissime cucurrit ad eum [45] quum apud Fulginium [ob] visionem videret [406] tempus propinquae mortis instare [407], et eum Assisium fecit deportali [408].
Altissime, omnipotens, bone Domine, tuae sunt laudes, gloria, honor et omnis benedictio; tibi soli referendae sunt, et nullus homo dignus est te nominare.
Lauderis, Domine Deus meus, propter omnes creaturas tuas, et specialiter propter honorabilem fratrem nostrum Solem, qui diescere facit et nos illuminat per lucem: pulcher est et radians, et magni splendoris, et tui, Domine, symbolum praefert.
Laudetur Dominus meus, propter sororem Lunam et Stellas, quas in coelo creavit claras et bellas.
Laudetur Dominus meus, propter fratrem Ventum, Aerem, Nubes, Serenitatem, et propter omnia tempora, per quae omnibus creaturis ministrat alimentum.
Laudetur Dominus meus, propter sororem Aquam, quae est multum utilis, humilis, praetiosa et casta.
Laudetur Dominus meus, propter fratrem Ignem, per quem noctem illuminat; ille roseus est, rutilus, invictus et acer.
Laudetur Dominus meus, propter nostram matrem Terram, quae nos sustentat et alit, et producit varios fructus et vani coloris flores et erbas.
Lauderis, mi Domine, propter illos qui pro tuo amore offensas dimittunt et patienter sustinent tribulationem et infirmitatem.
Beati illi qui in pace sustinebunt, quia a te, Altissime, coronabuntur.
Lauderis, mi Domine, propter sororem nostram Mortem, quam nullus vivens potest evadere.
Vae illis qui moriuntur in peccato mortali; beati illi qui in hora mortis suae invenirent se conformes tuae sanctissimae voluntati; mors enim secunda non poterit eis nocere.
Laudate et benedicite Dominum meum, gratificamini et servite illi omnes Creaturae cum magna humilitate.
Quum esset in loco Sanctae Mariae de Angelis ultima infirmitate, qua Sanctus mortuus est, quadam die vocavit socios suos dicens: «Vos scitis qualiter domina Jacoba de Septem Soliis mihi et nostrae Religioni fuit et est fidelis plurimum et devota; et ideo credo quod pro magna gratia et consolatione habebit si ei significaverimus statum meum, et specialiter mittatis sibi ut de panno religioso, qui in colore assimilatur cineri, mittat mihi, et cum ipso panno mittat etiam de illa comestione quam in Urbe mihi pluries fecit». Illam autem comestionem vocant Romani mortariolum, quae fit de amygdalis et zucario et de aliis rebus.
Erat enim illa domina spiritualis valde, sed vidua, de melioribus et ditioribus totius Romae, quae meritis et praedicatione beati Francisci tantam gratiam est a Domino consecuta, quod semper plena lacrymis et devotione pro amore et dulcedine Christi videbatur quasi altera Magdalena.
Scripserunt ergo litteram sicut dixit Sanctus, et quidam frater ibat quaerendo aliquem fratrem qui portaret litteram dominae praedictae, et statim pulsatum fuit ad ostium loci Quumque aperuisset ostium quidam frater, ecce domina Jacoba aderat, quae cum magna festinatione venerat ad visitandum beatum Franciscum.
Quam quum cognovisset quidam ex fratribus, ivit festinanter ad beatum Franciscum et cum magna laetitia nuntiavit ei qualiter domina Jacoba venerat de Roma cum filio suo et aliis multis ad visitandum eum. Et ait: «Quid faciemus, Pater? Dimittemus ipsam intrare et venire ad te?».
Hoc autem dixit, quia de voluntate sancti Francisci statutum erat in loco illo propter magnam honestatem et devotionem ejus, ut nulla mulier deberet intrare illud claustrum. Et dixit sanctus Franciscus: «Non est observanda haec constitutio in ista domina, quam tanta fides et devotio fecit de longinquis partibus huc venire».
Introivit ergo ad beatum Franciscum ipsa domina, spargens multas lacrymas coram ipso. Et mirum certe! Apportavit enim pannum morticinum, id est cinerei coloris, pro tunica, et omnia quae continebantur in littera secum detulit ac si ipsam litteram recepisset.
Et ait fratribus dicta domina: «Fratres mei, dictum fuit mihi in spiritu, quum orarem: Vade et visita patrem tuum beatum Franciscum, et festina et noli tardare, quoniam si multum tardaveris, non invenies ipsum vivum; et porta sibi talem pannum pro tunica et tales res ut facias ei talem comestionem; similiter pro luminaribus magnam quantitatem cerae apporta tecum et etiam de incenso.» Hoc autem continebatur in littera mittenda, praeter incensum.
Sicque factum est ut ille qui inspiravit regibus ut irent cum muneribus ad honorandum Filium suum in die nativitatis ejus, inspiravit etiam illi nobili et sanctae dominae ut cum muneribus iret ad honorandum dilectissimum servum suum in diebus mortis, imo verae nativitatis ipsius.
Paravit ergo illa domina comestionem de qua cupiebat comedere sanctus Pater, sed ipse parum comedit quia continue deficiebat et propinquabat morti.
Fecit enim fieri candelas multas, quae post ejus mortem arderent coram sanctissimo corpore suo; de panno autem fecerunt ei fratres tunicam, cum qua fuit sepultus. Ipse vero jussit fratribus ut consuerent saccum super eum in signum et in exemplum himilitatis et dominae paupertatis, et in illa hebdomada qua venit domina Jacoba, migravit ad Dominum Pater noster sanctissimus.
Iam [beatus Franciscus] per Spiritum Sanctum de morte proxima certificatus, dum esset in palatio [413] episcopatus Assisii infirmus, fecit se [a fratribus] portari ad Sanctam Mariam de Portiuncula, ut ibi corporis vitam finiret, ubi lumen et vitam animae incoeperat experiri [414]. Et dum esset infirmus ultima infirmitate, vocavit socios suos [415], et saepe fecit laudes Domini decantare [416]. Facta coena coram fratribus, qui amarissime lacrimabantur, et inconsolabiliter deplorabant [417], tunc beatus Franciscus cum magna devotione et reverentia, expandit manus ad Dominum et cum magna laetitia mentis et corporis dixit: «Bene veniat, soror mea Mors [418]». Lecto Evangelio, et benedictis fratribus, facit se exuere tunica, et nudum super humum deponi [419]. Factum est autem paulo post, transiit de hoc mundi naufragio ad Dominum fere de nocte, quarta octobris 1226.
Venit de mane universus populus et clerus civitatis Assisi [ad Sanctam Mariam de Portiuncula] et tulerunt sanctum corpus eius de loco ubi obierat, cum hymnis et laudibus, tollentes singuli ramos arborum et sic portaverunt illud [420] ad Sanctum Damianum [421] ad consolandum filias et ancillas suas. Et remota crate ferrea per quam communicare solebant [422], tulerunt fratres sanctum corpus de feretro et tenuerunt ipsum [423], donec domina Clara et sorores eius [de plagis ipsius] sunt consolatae, licet essent plenae et affectae doloribus et lacrymis multis, videntes se privatae consolationibus et admonitionibus [beati Francisci, ducis et magistri].
Note
________________________
[1] Queste parole sono dichiarazioni del contenuto del codice, aggiunte dai trascrittori: esse rispondono allo stato attualmente frammentario di esso, e quindi non possono esserne la notazione primitiva, che, a ricostruirla, bisognerebbe ricorrere ad ipotesi vaghe. Forse la variante del testo dei Bollandisti che invece di conversione ha conversatione ne serba un vestigio. Alla conversatione in habitu seculari, farebbe riscontro una conversatione in Abitu religioso, cioè quella che i tre Compagni, nella lettera che segue, chiamano santa, e di cui annunziano di voler tessere un assai particolareggiato racconto.
[2] Il pauca è detto rispetto alle molte cose che avrebbero potuto raccontare: sono i quosdam flores pulchriores colti in un prato ameno. Il Celanese nella lettera con la quale invia al Reverendissimo Padre Generale la sua seconda leggenda, piglia concetti e parole da questo, che ebbe di certo sotto gli occhi. Si notino le parole del Celanese, nos, quibus ex assidua conversatione illius et ... familiaritate plust ceteris diutinis experimentis innotuit; e parrà evidente quello che affermiamo.
[3] L’ immagini di stella, anzi di un sole, applicate all’apparizione di San Francesco nel mondo erano già nella leggenda di Ciovanni da Ceperano, che con le parole Stella Matutina: sono ripetute poi dal Celanese nella seconda, da San Bonaventara, di Frate Bernardo da Bessa, e splendidamente dall’Alighieri nel notissimo canto undicesimo del Paradiso.
[4] L’accenno ai miracoli un po’ sdegnoso, crediamo si riferisca velatamente ai multa miracula, di cui il Celanese dichiarò d’intessere la terza parte della prima leggenda. Vedi il prologo di essa. Ai tre Compagni era più cara, più dolce e più fruttuoso la ricordanza degli insegnamenti santamente austeri del Padre loro.
Filippo Longo pare fosse ricevuto all’Ordine nella state del 1209. Frate Illuminato e Frate Masseo entrarono posteriormente al 1215.
[5] Questo sanctae manca in alcuni codici, ma poichè siamo in argomento di santità, evidentemente, anche volendolo soppresso, si esclude che si tratti della conversatione non santa in habitu seculari.
[6] Le anteriori leggende di cui qui si parla, sono, la prima del Celanese, quella che i Bollandisti chiamano Vita seconda, e che forse fu l’abbozzo su cui lavorò Frate Tommaso da Celano, la Vita versificata di Frate Enrico di Pisa e quella di Giovanni da Ceperano. Lo Speculum perfectionis non costituisce quel che allora si chiamava leggenda, la quale doveva contenere una raccolta complela della vita e miracoli di un Santo: questa stessa scrittura dei tre Compagni, che pur è assai completa, e che l’estensore della Cronica dei ventiquattro Generali non esitò a chiamare leggenda (per modum legendae in scriptis redegerunt: pag. 62, lin. 6; Quaracchi 1897), essi non riputarono che meritasse tal nome: (per modum legendae non scribimus). La Cronaca predetta, nel dar notizia di questo lavoro, copia quasi esattamente le parole del prologo.
[7] Le parole del Celanese: Quae in legendis dudum de ipsis confectis, non fuerunt apposita, quia ad auctoris notitiam minime pervenerunt, ed il pii beneplaciti voluntatem ricordano evidentemente le espressioni di questa lettera e contengono in forma assoluta, quello che i tre Compagni asserivano in forma ipotetica.
[8] Il codice dei Bollandisti ha 1247, errore manifesto. Nel codice vaticano 7339 è aggiunto il prologo che segue: «Praefulgidus ut lucifer, et sicut stella matutina (vedi nota 3) imo quasi sol oriens, mundum inflammans, mundans, et foecundans, ut quaedam nova lux oriri visus est Franciscus. Qui ad modum solis ipsum mundum quasi sub frigiditatis, oscuritatis et sterilitatis hyeme torpescentem, verbo et opere, quasi radiosis scintillis, perlustrans, veritate radians, charitate accendens, et meritorum fructu multiplici renovans et decorans, variaque ligna pomifera in tribus ab eo Ordinibus institutis virtute miranda producens, quasi ad tempus vernale perduxit universum.»
[9] Alla numerazione dei capitoli della leggenda intera, quale è pubblicata oggi, uniamo fra parentesi la numerazione dei capitoli secondo il frammento che se ne conosceva fin qui; in tal modo sarà facile vedere a colpo d’occhio le differenze.
[10] Questo in finibus vallis spoletanae sita est, si ha anche nella leggenda prima del Celanese, e, con leggerissima modificazione, anche in quella che i Bollandisti chiamano vita seconda, la quale forse servì a Frate Tommaso di traccia. Le comparazioni con Elisabetta, furono imitate dal Celanese nella vita seconda, parte prima, capo primo, e poi anche da San Bonaventura.
[11] Nel Codice Vaticano questo periodo è sostituito dalle parole seguenti: «Beatus igitur, et evangelicus vir Franciscus patrem habuit nomine Petrum, filium Bernardonis mercatoris, et lucris terrenis totaliter deditum, matrem vero honestissimam nomine Picam; quae ut altera Elisabeth, filium istum felicem pariens absente patre, qui in Francia pro mercationibus iverat, ipsum filium affuturum Joannem nominavit.
« Eodem autem die, quo beatus infantulus Franciscus Ioannes vocatus fuit, venit ad ostium domus quidam peregrinus mendicans: cui cum ancilla domus eleemosynam tradidisset, dixit idem peregrinus ancillae: Rogo te, porta mihi puerum hic hodie natum, quia ipsum cupio videre. Ancilla se hoc facturam negavit. Ille vero tunc insistebat, ut videret; se nunquam aliter recessurum. Illa vero ipsum dimittens cum indignatione recessit. Quod audiens domina Pica admirans praecepit ancillae, ut eidem peregrino filium demonstraret. Quod cum fecisset, peregrinus, ut olim Simeon Iesum puerum, puerum Franciscum cum gaudio et devotione suscipiens dixit: - Hodie in isto vico duo pueri nati sunt; quorum unus, scilicet iste, de melioribus, alter vero de peioribus mundi erit. Quod de Francisco, mundo claruit, de alio vero plurimi asseruerant. Rediens vero pater eius de Francia, laetus de filio, a Francia, unde veniebat, Franciscus nominavi! (*)».
(*)Questo fatto, che manca in molti testi della leggenda, crediamo fosse soppresso, perché già contenuto nella Leggenda antica, da cui fedelmente lo trascrisse il Pisano (pag. XXVII, Conf. VI; ediz. 1510).
[12] Questo in finibus Spoletanae vallis sita est, si ha anche nella leggenda prima del Celanese, e, con leggerissima modificazione, anche in quella che i Bollandisti chiamano vita seconda, la quale forse servì a Frate Tommaso di traccia. Le comparazioni con Elisabetta, furono imitate dal Celanese nella vita seconda, parte prima, capo primo, e poi anche da San Bonaventura.
[13] Il Celanese nella seconda leggenda compendia evidentemente queste parole, scrivendo: Quis putatis iste filius erit! Multorum gratia Dei filiorum patrem ipsum noveritis affuturum (cap. l).
[14] Il Cod. Vat. ha facturum.
[15] Questo periodo è, almeno nella sostanza, riferito in tre luoghi delle Conformità del Pisano, che cita la leggenda dei tre Compagni.
[16] L’anonimo perugino ha le seguenti parole, evidentemente copiate da questa leggenda: Qui cum quadam die in apotheca, in quo pannos consueverat vendere, circa huiusmodi negotia secum sollicitus cogitaret, apparuit pauper quidam, postulans ab eo, pro Domino eleemosynam denegavit. Cui dictus Franciscus, illectus cogitatione divitiarum et cura supradictorum, data licentia, eleemosynam denegavit. Quo recedente, divina perspectus gratia, cepit seipsum redarguere magnae rusticitatis, dicens: Si pro aliquo comite vel barone magno pauper huiusmodi postulasset, petita porrexissem petenti; quanto magis pro regum et omnium Domino hoc facere debuisti. Cuius rei causa in corde suo proposuit, pro tanto Domino postulala de cetero se nemini negaturum; et vocans dictum pauperem, sibi charitatem est largitus. Anche il Cel. p. t. c. vii conta l’istesso fatto, e così pure San Bonaventura.
Il confronto delle parole mena alla conclusione che i tre Compagni ebbero sott’occhio il testo del Celanese, da cui presero alcune frasi; e San Bonaventura si servì del Celanese e dei tre Compagni, dei quali si veggono chiarissime nella sua scrittura le tracce.(*)
(*) [Ma la conclusione cui arriveranno altri critici, e con più plausibili ragioni è che sia il Celanese sia s. Bonaventura ebbero sotto mano la leggenda dei tre compagni, ndr.]
[17] Di questa guerra parla il Celanese nella seconda leggenda; e certamente, come si scorge dal raffronto de’ testi, ebbe davanti a sé lo scritto dei tre Compagni. Le Conformità toccando due volte di questo fatto, citano sempre la leggenda dei tre Compagni. (Vedi Conf. xii, sec. p. e Conf. xviii, sec. p.) Secondo un’antica cronaca perugina, gli Assisiani furono sconfitti nel 1202-(Bonazzi, Storia di Perugia, tom. I. c. V, p. 261). Il Cristofani, che nelle sue prime Storie d’Assisi (ed. 1866, p. 62) per errore aveva segnato all’anno 1202 i capitoli della pace, e quindi anticipato di un anno la battaglia decisiva, nella nuova edizione lib. ii, p. 90, ed. 1875) lodevolmente si corresse. Francesco, adunque, senz’alcun dubbio, non potè tornare ad Assisi prima del 1203.
[18] Quasi tutti gli storici hanno non irragionevolmente supposto che Francesco, col nobile Gentile, volesse andare sotto le bandiere di Gualtiero di Brienne, il quale allora guerreggiava nelle Puglie, dove perì l’11 giugno del 1205. In tal ipotesi, il viaggio che s’interruppe a Spoleto, dovrebbe cadere nell’anno 1205; ciò a noi pare si possa ritenere con grandissima probabilità. I tre Soci non parlano della malattia sopravvenuta in questo tempo a Francesco, sulla quale si ferma a lungo il Celanese.
Confrontando i testi paralleli del I Cel. (p. 1, cap. 11) dei tre Compagni, del II Cel. (p. 1, cap. 11) e di San Bonaventura (cap. 1) si vede chiaro che i tre Compagni presero dalla leggenda prima del Celanese; il quale poi nella leggenda seconda si servì della narrazione dei tre Compagni; ed il Dottor Serafico ebbe davanti tutte e tre le dette leggende, da cui, con lavoro quasi d’intarsio, tolse frasi e concetti.
Ciò viene anche in tutto il rimanente della leggenda; ma qui vogliamo riferire i testi in estenso, confrontandoli, perchè i lettori giudichino dell’esattezza di quel che affermiamo, e abbiano un concetto chiaro delle relazioni che intercedono fra queste tre leggende.
La prima del Celanese racconta il fatto con le seguenti parole, di cui seguiamo in corsivo quelle che sono passate identiche o quasi identiche nella leggenda dei tre Compagni.
Nobilis quidam civitatis Assisii militaribus armis se non mediocriter parat, et inanis gloriae vento inflatus, ad pecuniae vel honoris augenda lucra iturum in Apulia se spopondit. Quibus auditis, Franciscus, quia levis animo erat, et non modicum audax, ad eundum conspirat cum illo, generis nobilitate impar, sed magnanimitate superior, pauperior divitiis, sed profusior largitage. Nocte igitur quadam, cum ad haec consumanda tota se deliberatione dedisset et desiderio aestuans ad iter agendum maxime anhelaret, qui percusserat eum in virga justitiae visitat eum in dulcedine gratiae; et quia gloriae cupidus erat, gloriae fastigio eum allicit et exaltat.
Videbatur ei namque domum suam totam habere plenam militaribus armis, sellis scilicet, clypeis, lanceis et ceteris apparatibus: gaudensque plurimum. quid hoc esset, secum tacitum mirabatur: non enim consueverat talia in domo sua ridere, sed potius pannorum cumulos ad vendendum. Cumque ad subitum rerum eventum stuperet non modicum, responsum est ei omnia haec arma sua fore, militumque suorum. Expergefactus, quoque animo gaudenti mane surrexit, et praesagium magnae prosperitatis reputans visionem, prosperum futurum iter suum in Apuliam securatur. Nesciebat enim quid diceret, et munus sibi de coelo minime cognoscebat. Non tamen animus eius circa talia solito laetabatur Immutatus quoque, sed mente non corpore, ire in Apuliam se recusat.
I riscontri di parole e di concetti fra la prima del Celanese e la leggenda dei tre Compagni sono tali e tanti, che torna impossibile non dedurne, che questi ebbero davanti a sé il lavoro di quello, e lo copiarono, compendiando, correggendo, aggiungendo ed ommettendo. Una correzione, per esempio, è nella visione stessa, in cui pel Celanese le armi, gli scudi e gli altri apparati bellici sono nella casa paterna, conforme afferma eziandio la leggenda seconda dei Bollandisti, la vita versificata, e la leggenda che Vincenzo di Beauvais inserì nel suo Speculum Historiale: ma per i tre Soci e l’Anonimo perugino, a San Francesco apparve invece un grande e bel palazzo pieno d’armi e di strumenti da guerra. Qui i tre Compagni correggono la leggenda prima del Celanese, e furono seguiti dallo stesso Celanese nella seconda leggenda e da S. Bonaventura. Un’aggiunta è l’infermità sopravvenutagli e la seconda visione, che ci spiegano come San Francesco mutasse consiglio e da Spoleto tornasse ad Assisi. Un’ommissione dei tre Compagni e delle leggende che ne dipendono, è la scontentezza che San Francesco provava nell’apparecchiarsi alla milizia, e che doveva essergli indizio che la visione d’armi e d’armati aveva un senso molto più largo e più alto che non fosse il materiale.
Proseguendo nel confronto, mettiamo qui la narrazione di San Bonaventura, contrassegnando in corsivo le parole tolte dai tre Soci, ed in maiuscoletto quelle tolte dalla prima e dalla seconda leggenda del Celanese, e dall’anonimo della leggenda che i Bollandisti chiamano seconda.
Cum se sopori dedisset, palatium speciosum et magnum cum militaribus armis crucis Christi signaculo insignitis, clementia ubi divina monstravit, ut misericordiam pro Summi Regis amore, pauperi exhibitam militi praeostenderet incomparabili compensandam esse mercede. Unde ei, cum quaereret cuius essent illa, omnia sua fore militumque suorum, superna fuit assertione responsum. Evigilans itaque mane, cum nondum haberet exercitatum animum ad divina perscrutando mysteria, nesciretque per visibilium species transire ad contuendam invisibilium veritatem, magnae fore prosperitatis indicium existimabat insolitam visionem. Disposuit itaque, divinae adhuc dispositionis ignarus, in Apuliam ad «quemdam liberalem comitem se conferre, in ipsius sperans obsequio decus adipisci militiae, ut ostensa sibi visio praetendebat. Cumque paulo post, iter aggressus, ivisset usque ad proximam civitatem, audivit in nocte Dominum familiari sibi allocutione dicentem: Francisce, quis potest melius facere tibi, Dominus aut servus, dives aut pauper? Cui cum Franciscus respondisset, quod tam Dominus, quam dives facere melius potest, intulit statim: Cur ergo relinquis pro servo Dominum, et pro paupere homine divitem Deum? Et Franciscus: Quid me vis, Domine, facere? Et Dominus adeum: Revertere in terram tuam, quia visio quam vidisti, spirituale»! praefigurat effectum, non humana sed divina in te dispositione complendum. Mane itaque facto, cum festinatione revertitur versus Assisium securus et gaudens, et iam exemplar obedientiae factus, expectabat Domini voluntatem. Ex tunc a publicae negociationis tumultu se subtrahens, etc.
Questi riscontri di parole, che niuno potrà credere casuali, sono una riprova dell’ordine cronologico che intercede fra queste leggende e del nesso che le lega.
[19] Il Cod. Boll. ha invece eamdam.
[20] Il Cod. Boll. ha interragavit.
[21] Nel Cod. dei Boll. manca infulam.
[22] Nel Cod. dei Boll. manca intentum.
[23] Gli avvenimenti narrati in questo capitolo appartengono ai primi inizi della conversione di San Francesco, e quindi sono molto anteriori al 4 ottobre del 1206. Tutti gli storici sono concordi nell’asserire che fra la morte di Sui Francesco (4 ottobre 1226) e la sua perfetta conversione al Signore corsero più di vent’anni: quindi gl’inizi, checché sia di quello che debba intendersi con le parole perfecta conversione, debbono essere assai anteriori al 1220.
Dal Potthast (Regesta Pontificum Romanorum) raccogliamo che dal 14 settembre 1204 al 29 marzo del 1206 Innocenzo III dimorò apud Sanctum Petrum: se, com’è probabile, tale diuturna dimora in un luogo, specialmente allora, insalubre, si collega a speciali indulgenze elargite ai visitanti la basilica, avremmo un accenno del tempo e dell’occasione in cui San Francesco si recò peregrinando alla tomba degli Apostoli, e sarebbe, molto verosimilmente, nel 1205. In quell’anno anche il Vescovo Guido d’Assisi fu in Roma. (Ughelli, tom. I, col. 479A.
Poiché siamo in argomento di date, e la cronologia della vita di San Francesco è sparsa di molte incertezze, ci pare utile dar qui uno specchietto dei fatti cui si può assegnare con sicurezza l’anno corrispondente.
Nascita di San Francesco – 1182. (Chronica Alberti Stadensis).
Prigionia – 1202 (antica Cronaca perugina citata dal Bonazzi)
Viaggio verso le Puglie – 1205. (primi mesi).
Conversione perfetta — 1206. (Celano, 2a p. cap. I), «Anno siquidem 1226. IV nonas octobris.... expletis XX annis ex quo perfectissime adhaesit Christo ad coelestium spirituum mansiones... evolavit. Stadensis: « Anno Domini... 1206 Beatus Franciscus a saeculi vanitatibus se convertit. »
Cominciamento dell’Ordine — 25 marzo 1207. Anonimo Perugino: « Postquam impleti sunt anni ab incarnatione, Domini 1207, mense aprilis. XVI kalendas maii... Dominus... illuminavit virum, nomine, Franciscum. Albericus Trium Fontium: «Anno 1207. Coepit hoc eodem anno alius Ordo novus in Tuscia prope Assisium ».
Salimbene, Chronica: « Anno Domini 1207... inchoavit beatus Franciscus Ordinem Fratrum Minorum. sub Papa Innocentio III (edit.. Parm. 1857, p. 343). Bernardo Guidone [Script. Ital. tom. III, p. i, p. 481] nella Vita d’Innocenzo terzo: «Ordinem vero Fratrum Minorum incoepit Sanctus Franciscus anno Domini 1207...
Recezione de’ primi compagni – 1209. Frate Leone nella Vita del Beato Egidio... Frater Aegidius in festa Sancti Georgii, anno Domini 1209... perrexit .... versus hospitale leprosorum etc, e segue a narrare la sua recezione all’Ordine, dopo sette giorni [post VII dies) da quella di Frate Bernardo, che fu la prima.
L’approvazione della Regola — 1210. Questa data sembra accertata dal fatto indiscutibile che Innocenzo III nel 1209 non dimorò in Roma che sino al 23 maggio, e poi giorno 9 settembre ai primi di ottobre per l’incoronazione di Ottone. In tal anno adunque l’andata a Roma non potrebbe cadere che nel maggio. Ma fra la recezione de’ primi compagni e l’approvazione della Regola avvennero forse quattro e di certo tre missioni nelle Marche, nell’Umbria e nella Toscana, le quali è impossibile si compissero in meno di un mese. Una fu nientemeno che a San Giacomo di Gallizia. Chi però tronca la testa al toro, fatto che il Cardinale Ostiense era presente quando Innocenzo terzo approvò la prima volta verbalmente la Regola di San Francesco, come ce lo attesta il Beato Angelo Clarino nella sua Cronica delle VII tribolazioni (Dominus Johannes de Sancto Paulo Episcopus, Sabinensi, et dominus Ugo Episcopis Ostiensis, Dei spiritu moti, assisterunt Sancto Francisco). Il Cardinal d’Ostia in quegli anni, e specialmente tutto il 1209, fu in Germania, e non tornò a Roma che l’estate del 1210. Sicché l’approvazione papale non potè aversi che nel sopraddetto anno 1210.
Circa le date della conversione perfetta e del cominciamento dell’Ordine, è molta divergenza fra gli Iberici, perchè ciascuno l’identifica con fatti diversi della vita di San Francesco. Chi fa corrispondere la conversione perfetta allo spogliarsi innanzi al vescovo d’Assisi, chi all’allocuzione fattagli dal Crocifisso, chi al vestir l’abito eremitico, e chi ad altri fatti di cui sarebbi inutile far la rassegna. Lo stesso è del cominciamento dell’Ordine, che alcuni lo segnano alla conversione perfetta; altri al vestir che fece l’abito eremitico; altri all’audizione delle note parole del Vangelo, che formarono la sostanza della sua Regola; altri alla recezione de’ primi compagni. Ma spiegata bene la natura dei fatti a cui si allude, non è difficile concordare anche le date diverse. Il tentativo d’alcuni d’arrivare a determinate e fisse conclusioni dalle frasi di ventesimo anno dalla conversione perfetta, di sesto anno, di decimo anno, e simili, ci sembra non approdi a deduzioni accertate perchè sono frasi troppo vaghe, e non si può determinare a quale fatto si riferiscono.
[24] Queste parole, che accennano a relazioni fra il Vescovo d’Assisi e Francesco sino dai primi passi della sua conversione, escludono che San Francesco nemmeno inconsciamente mirasse a sottrarsi dal magistero ecclesiastico, e che la Chiesa direttamente o indirettamente mettesse ostacoli all’attuazione dell’ideale di perfetta vita cristiana vagheggiato da San Francesco. Il Vescovo Guido d’Assisi personalmente non sappiamo se fosse uomo piissimo; però ci sembrerebbe ingiusto trarre una illazione generale dai due fatti particolari di differenze fra esso ed i Religiosi di San Salvatore delle Parieti, e fra esso ed i benedettini di Monte Subasio. Non è provatissimo che in queste differenze il torto, o almeno tutto il torto, stesse dalla parte sua; in ogni modo nelle liti fra Clero secolare e regolare si mischiano troppi elementi, perchè si possa dedurre qualche cosa contro la persona individuale che sostiene la causa di uno o di un altro partito. Rispetto poi a San Francesco è chiaro che il Vescovo gli diede molto favore, e gli lasciò piena libertà, senza nemmeno lontanamente fare sforzi di convergere verso la Chiesa quel movimento, che sapeva benissimo essere sostanzialmente e purissimamente cattolico, senz’ombra sia esplicita sia implicita, di ostilità al magistero ecclesiastico.
[25] Luoghi paralleli a quello che si narra in questo capitolo si leggono nella seconda leggenda del Celanese, p. I, cap. III e IV; e nella leggenda di San Bonaventura.
[26] Il Cod. dei Boll, ha praesens invece di prius.
[27] Quello che segue sino alle parole ergo in his, manca nel Cod. dei Bollandisti; e invece delle parole in Domino, vi si legge in Deo.
[28] Nel Cod. dei Boll, manca in.
[29] Il tratto da Sustinebat autem sino alla fine e letteralmente nel I Cel cap. III. Il socio che accompagnava San Francesco in luogo appartato, da alcuni si congetturò fosse Elia; ma il Celanese nella sua prima leggenda avendolo posto fra i maggiorenti d’Assisi (magnus inter ceteros), esclude ogni possibilità d’identificarlo con Elia, maestro di fanciulli e materassaio. Salimbene, Chron. p. 402; ediz. di Parma, 1858).
[30] Il Cod. dei Boll. non ha l’ita.
[31] L’anonimo Perugino ci dà il nome di questo sacerdote, che è Pietro .
[32] Questo fatto è riferito quasi con le stesse parole del Pisano (lib. I conf. xii, sec. p., e lib. iii, conf, xxxi, sec. p.), citando la leggenda de’ tre Compagni: lo compendiò anche il Celanese nel cap. vi della prima parte della seconda leggenda.
[33] Il testo dei Bollandisti non ha il fletu, che però doveva leggersi nel Codice latino usato.
[34] Nel testo dei Bollandisti manca il continuo.
[35] Il Cod. dei Boll. ha deputabant.
[36] Questo capitolo, e quanto alla sostanza de’ fatti, e quanto alle stesse parole corrisponde ai capi v e vi della prima parte della prima leggenda del Celanese. Pur si aggiungono alcune particolarità, che avvivano e compiono la narrazione.
Il fatto che san Francesco, di suo moto, declinò il tribunale secolare, ponendosi sotto la disciplina e la giurisdizione del Vescovo, mostra, non solo che sant’uomo non pensò mai né implicitamente né esplicitamente a tenersi fuori dalla gerarchia ecclesiastica, ma altresì che la nuova vita a cui intendeva dedicarsi era essenzialmente chiesastica, non laica, come parve a taluni. Pel Sabatier (Vie de .VS. François cinq. édit. p. 68 in nota, chap. IV) non è improbabile che il Santo a dar fondamento giuridico alla sua eccezione d’incompetenza del foro secolare, col privilegio d’esenzione, ricevesse allora la tonsura. Lo confermerebbe che San Francesco per sè e pe’ suoi mirò, sino dagli inizi, ad una istituzione ecclesiastica; ma non è cosa certissima.
[37] Il Cod. dell’Amoni ha promptior in luogo di propensior; e ciò sarebbe più conforme al testo della versione.
[38] Il Cod. dei Boll. non ha il Deo.
[39] L’abito eremitico, ch’egli indossò nel mettersi al ristauro della chiesa di San Damiano, non è adunque quello che ricevette da Federico Spadalanga ’n Gobbio, e di cui parla con abbondanza di notizie e d’erudizione il Mazzatinti, nella Miscellanea Francescana, vol. v, pag. iii ; (Foligno, 1890.).
[40] I Cod. dell’Amoni e dei Bolland. hanno multum; ma correggiamo secondo l’antichissimo testo dell’antico traduttore.
[41] A questo povero l’Anonimo perugino dà il nome di Alberto.
[42] Il Cod. dei Boll. ha contentus, quello del traduttore aveva certo contemptus: abbiamo preferita la leziune del Codice dell’Amoni.
[43] Oltre i soliti e copiosi raffronti che si possono istituire con la prima del Celanese, e con la seconda, che ne compendia tolto il racconto, anche le Conformità, citano questo luogo come preso dalla legenda de’ tre Compagni. (Vedi Conf. xviii, lib. ii, sec. parte).
[44] Nel testo dei Boll. manca la parola nec sacculum.
[45] Questo fatto non è da dubitare sia avvenuto proprio il ventiquattro febbraio del 1209, festa di San Mattia; perchè solo in quel giorno si leggeva il Vangelo di cui parlano i primi storici di San Francesco. Ciò hanno non soltanto i Messali oltremontani, ma anche i nostrali (Vedi Chron. de’ XXIV Generali, pag. 2, nota 5; Quaracchi 1897). San Francesco aveva finito di restaurar la chiesetta di Santa Maria degli Angeli, ed ivi udì le parole del Vangelo, che formarono il fondamento della sua Regola.
Oltre le solite leggende antiche, è utile di raffrontare le Conformità del Pisano, che citano tre passi di questo capitolo, come appartenente alla leggenda de’ tre Compagni. Vedi Conf. VIII, sec. parte, pag. 46b 1 e 47a 2 ; Conf. X sec. parte.
[46] Nel testo dei Boll. manca il de quo.
[47] Erat manca nel testo dei Bollandisti.
[48] Invece di trino il testo dei Bollandisti ha tertio.
[49] Questo fatto, che segna il cominciamento dell’Ordine, cadde il 16 aprile del 1209.
[50] San Bonaventura, per ragioni facili ad indovinare, non parlò di incidente.
[51] La testimonianza che San Francesco per sè e per due suoi primi compagni fabbricò una casetta presso Santa Maria degli Angioli, e che questa casetta fosse la prima dell’Ordine, è qui esplicitissima e tale da non potersi mettere in dubbio.
Ne’ passati tempi si disputò acremente se il primo luogo abitato da San Francesco fosse la Porziuncula, o Rivotorto: e le passioni calde annebbiarono i giudizi, ed impedirono che si giungesse a risultati definitivi ed accordati. Da una parte e dall’altra si peccò per soverchio esclusivismo. I partigiani di Santa Maria degli Angioli sostenevano che a Rivotorto San Francesco non si fermò se non dopo il suo ritorno con undici Compagni da Roma; quindi tutti i fatti anteriori all’approvazione della Regola sarebbero necessariamente avvenuti in Santa Maria degli Angioli. I partigiani di Rivotorto per contrario sostennero che san Francesco prima e dopo l’andata a Roma abitò nel tugurio di Rivo Torto e che non passò alla Porziuncola se non molto tempo dopo il ritorno da Roma. Il sereno esame de’ documenti e delle attestazioni dimostra che San Francesco aprì la prima sua casetta alla Porziuncola, dove però da principio non ebbe nè stabile, nè principale dimora (ubi aliquando commorarentur); e che contemporaneamente dimorava nel tugurio derelitto di Rivotorto, il quale apparteneva all’Ospedale de’ lebbrosi, e gli era accanto, alla distanza di men d’un miglio (parvi miliaris) da Maria degli Angioli.
[52] Il Celanese nella sua seconda leggenda, narrata l’accettazione all’Ordine di Frate Bernardo, che allora era già morto, evita di parlare degli altri primi Compagni di San Francesco, adducendone la ragione che segue: Longum esset de singulis prosequi, qualiter bravium supernae vocotionnis attigerint (pars i, c. X, in fine). Nella prima leggenda si era disteso su questa materia con bastevole copia di particolari. Qui però i tre Compagni descrivono gli albori dell’ordine con ricchezza e vaghezza di colori, facendone un ritratto vivissimo che incanta, e ricorda i fervori dei primi cristiani, negli Atti Apostolici. San Bonaventura copia quasi letteralmente i tre Compagni, le cui parole riferisce anche il Pisano sia indicandone la fonte, come nel lib. I, Conf., XI, p. 2a, e nel lib. II, Conf. XVIII, p. sec; sia tacendola come nella Conformità xi.
[53] Qui abbiamo una nuova conferma che San Francesco co’ suoi Compagni dimorava presso la Porziuncola; il che, come dicemmo, non esclude che abitassero anche il tugurio di Rivotorto.
Nella vita del Beato Egidio si torna a ripetere che i Frati Bernardo e Pietro, Francesco ed Egidio, dimoravano alla Porziuncola (reversi sunt ad Sanctam Mariam de Portiuncula ... ubi tunc temporis morabantur; Anonym. Perus. nell’Acta SS. 23 april, p. 222): il che non esclude (ripetiamo) che dimorassero anche nel tugurio di Rivotorto, dove assistevano quasi continuamente i lebbrosi; alla Porziuncola stavano intermittentemente, nel tempo che vacavano all’orazione. Egidio, andando allo spedale de’ lebbrosi per aggregarsi alla nascente famigliuola francescana, incontrò San Francesco che tornava dalla selva, ov’era stato a pregare (occurrit sibi beatus Franciscus revertens de sylva ubi iverat ad orandum); Santa Maria degli Angioli era allora in luogo selvoso; e lì era la selva, in cui si era raccolto per l’orazione San Francesco.
[54] Il testo dei Bollandisti ha et invece di ut.
[55] Le istanze del Vescovo per temperare gli spirituali fervori di San Francesco e de’ suoi Compagni non devono indurre nella persuasione che l’alta idealità francescana venisse in cospetto all’autorità ecclesiastica, e non le fosse gradita. La risposta risoluta di San Francesco piacque (placuit) dunque deve dirsi che la sua condotta e la sua vita era pienamente conforme ai pensieri ed ai desideri dell’autorità diocesana, le cui suggestioni a minore austerità non miravano se non ad assicurarsi che la novella istituzione era spirata veramente da Dio. Anche oggi, a coloro che si presentano per abbracciare la vita Religiosa fanno le medesime osservazioni per sperimentarne la chiamata divina; ma sarebbe assurdo dedurre che quei Religiosi che presentano ai novelli candidati tali osservazioni, riprovino nell’animo loro l’Ordine a cui appartengono.
[56] Il testo dei Bollandisti ha qui invece di qua.
[57] Il Dei manca nel testo dei Bollandisti.
[58] Per i raffronti con le altre leggende valgono anche in questo Capitolo le osservazioni del precedente. Il Pisano, citando la leggenda de’ tre Compagni reca alcuni tratti di questo capitolo, alla Conf. XII, sec. p. Admonitionibus. cap. xxviii: alla Conf. XVI, lib. II. p. sec.; e alla Conf. xviii, sec. part.
[59] Il Celanese nella prima leggenda scrive che quando i Frati giunsero al numero di otto (ad octonarium numerum processerunt; prim. p., c. xii) Frate Bernardo e Frate Egidio mossero verso il Santuario di San Giacomo di Compostella; e nella Vita del Beato Egidio si legge che veramente vi pervennero. (Act. SS. 23 april., pag. 222). Qui non si dice nulla di ciò, ma dall’insieme trasparisce che l’andata a Firenze era una tappa di un cammino più lungo, in cui ebbero a soffrire gravissime tribolazioni e strapazzi.
La gita a San Giacomo di Gallizio, che cadde certamente nel 1209, rende del tutto impossibile l’andata a Roma nel maggio del 1209, per l’approvazione della Regola: conclusione a cui ci hanno menato anche altri e diversi argomenti.
[60] San Bonaventura, il Celanese nella prima leggenda, l’Anonimo della seconda leggenda, e l’autore della Vita versificata, danno per miracoloso il ritorno dei Frati alla Porziuncola, implorato con vivo desiderio da San Francesco. A ciò sembrerebbe si opponessero le parole dei tre Compagni, che affermano i frati aver fatto ritorno nel termine convenuto (statuto termine). A noi non dispiace la spiegazione dei Bollandisti (Act. SS., 4 oct. p. 586), i quali intendono il termine convenuto, non nel significato comune di tempo, ma bensì di luogo; cioè che i Frati tornarono per ispirazione divina nel luogo convenuto di Santa Maria, innanzi il tempo stabilito Si vede infatti che i Frati, tornando dalle gite, si raccoglievano, anche in questo tempo, alla Porziuncola, luogo, dunque, prefissato ai convegni. Il miracolo riguardava il tempo, non il luogo della riunione.
[61] Non vorremmo che di queste parole: Non discernevano fra giusto e ingiusto, si abusasse con torte interpretazioni; e perciò, crediamo sia necessario uno schiarimento. Checché sia della forza della frase usata dai tre Comp. è certo che l’obbedienza deve commisurarsi all’estensione dell’autorità precipiente, la quale, tolto Dio infinito, è sempre limitata, ordinata gerarchicamente, e, quindi, non mai assoluta.
Il superiore ha diritto di comandare nella sfera della sua autorità limitata: e l’inferiore nella sfera degli obblighi connaturati al suo stato ha l’obbligo di obbedire. In tal modo ed in tali sfere impone precetti la Chiesa, l’autorità civile, il padrefamiglia e le società particolari civili o religiose; ed ai soggetti corre obbligo di obliedire. In ciò non vi è, né vi può essere altro che il giusto, in senso assoluto e in senso relativo: e sarebbe indizio di volontà guasta e malata sforzarsi di trovarvi con maligne sottigliezze l’ingiusto. In tal senso il non discernevano fra precetto giusto ed ingiusto (non discernebant inter iustum et iniustum praeeceptum), cioè non cercavano malignamente e maliziosamente l’ingiustizia dove non vi è nè può essere, per sottrarsi al comando, non può appuntarsi d’errore; anzi è espressione di una verità morale della più alta importanza.
Oltre la sfera della stretta autorità e della stretta sudditanza, un ordine più largo abbraccia quello che non può essere imposto, e che, quindi, non è obbligatorio, ma pur è meritorio di eseguire, o perchè confacente al bene comune, o perché serve a cementare le relazioni tra il superiore ed il suddito.
È ciò che in ogni società trascende i limiti delle obbligazioni assume dai membri che la compongono; come, nel caso particolare dei Minori, sarebbero le cose che oltrepassano i precetti della Regola, e chiederebbero perfezione più alta. In ciò non corre obbligo di obbedire, ma è consigliabile e meritorio l’acconciarsi al volere del superiore, quantunque il comando non in senso assoluto, cioè in sè medesimo, ma bensì in senso relativo, cioè in ciò che concerne la persona del suddito, sia ingiusto, nel senso che impone cosa non dovuta per diretta giustizia. In tal senso il non discernere fra il giusto e l’ingiusto, cioè fra quello a cui siamo per giustizia obbligati, e quello a cui non siamo strettamente obbligati, è cosa buona, lodevole e molto meritoria, e, intese così le parole dei tre Compagni sono esenti d’errore.
Quando però, abusando della propria forza, l’autorità pretendesse, rarissimamente può avvenire, d’imporre cosa che non solo va oltre ciò a cui i sudditi son tenuti, ma altresì offende una legge di autorità superiore; allora non discernere fra giusto e ingiusto, cioè fra il bene ed il male in sè, non solo non sarebbe lodevole, ma costituirebbe una colpa, da cui il sano misticismo cristiano ha sempre aborrito. L’autorità è da Dio, e perciò deve essere obbedita; ma non è più da Dio, quando si oppone ad un’autorità superiore: allora vale la potente e risoluta parola di San Pietro e degli Apostoli Atti apost, c. V, 29); A Dio devesi obbedire, anzi che agli nomini. Chi pensi che San Francesco stesso, nell’impor obbedienza, volle espressamente eccettuato tutto ciò che fosse contro la regola e contro la coscienza (in omnibus quae promiserunt Domino observare, et non sunt contraria animae suae et Regulae nostrae); chi pensi che agli osservatori rigorosi della Regola francescana, anziché servilità nell’obbedire, fu di sovente (e il più a torto) rimproverata sotto nome di ostinazione e pervicacia, la fermezza con la quale zelarono la pura e sincera osservanza della Regola; potrà facilmente convincersi, che alle parole un po’ vaghe ed equivoche dei tre Compagni sarebbe veramente assurdo dare quest’ultimo e condannabile senso. Non è però inopportuno di avvertire che, trattandosi di contravvenire il comando di un Superiore legittimo, devesi procedere con cautela grandissima, e non fidarsi mai di sè e del proprio giudizio; e nel dubbio, la presunzione sta per il Superiore, a cui stringe l’obbligo di obbedire. Altrimenti quella malignità umana, di cui parlammo in principio, ed è molto frequente, la quale ci porta a trovare ingiusto tutto quello che non ci piace, renderebbe la sudditanza e l’autorità parole vane e senza sostanza.
[62] Il Cod. Ass. aggiunge: perfectorum imitatorum Christi et.
[63] Il Cod. Ass. ha fundatoris.
[64] Il Cod. Ass. prosegue: Dominus Jesus Christus, uno tamen ipsorum excepto, scilicet uno, qui dicitur praevaricator fuisse, sicut et inter xii Apostolos unus praevaricatus est, atque eadem morte, qua Judas periit, dicitur periisse.
[65] Il testo del titolo è stato ricostruito col Codice folignate dello Speculum perfectionis, contenente la leggenda dei tre Compagni; e come si vede corrisponde così esattamente alla versione, che non può sospettarsi d’errore.
Il resto del capitolo è tratto dal Ms. d’Assisi contenente la Cronica de’ ventiquattro Generali, segnato di numero 395. In tal Ms. abbiamo altresì il solito frammento della leggenda de’ tre Compagni, ed accanto al frammento è questo capitolo, senz’indicazione di sorta. Lo scrittore s’avvide o seppe che il capitolo apparteneva alla leggenda, ma non riuscendo a ritrovarne il luogo preciso, lo mise in fine come appendice. La versione italiana, che manifestamente è condotta sopra questo testo, ce l’ha fatto riconoscere subito; e senz’esitare l’abbiamo inserito al suo posto. Così questa lista che prima non aveva una più antica testimonianza delle compilazioni dello Speculum (c. 87) e del Pisano «Conf. VIII, part. sec.a) acquista ora l’autorità gravissima che le viene dai tre Compagni.
Anche il Manoscritto detto di Foligno, conservato presso i Padri Cappuccini di quella città, il quale contiene la leggenda dei tre Compagni, poco meno frammentaria degli altri Manoscritti conosciuti, annesso alla leggenda ha il presente capitolo, De nominibus xii primorum Fratrum Minorum fundatorum Ordinis. Vedi la Miscellanea Francescana, vol. VII, fasc. II, diretta da Monsignor Faloci Pulignani, il quale ne dà una descrizione precisa e particolareggiata.
[66] Nel Cod. d’Ass. proseguono alcuni versi.
[67] Qui troverebbe il suo luogo la narrativa della prima leggenda del Celanese, sul modo onde San Francesco compose la prima Regola in poche e semplici parole, tratte, la più parte, dal Vangelo, ed aggiunte altre poche cose necessarie alla disciplina del vivere. «Scripsit... simpliciter et paucis verbis vitae formam et Regulam, sancti Evangelii praecipue sermonibus utens, ad cuius perfectionem solummodo inhiabat. Pauca tamen alia inseruit, quae omnino ad conversationis sanctae usum necessario imminebant.» (p. 1. c. XIII). (Queste ultime cose di disciplina, distinte dalla Regola, costituiscono la parte disciplinare, variabili secondo i luoghi ed i tempi, e che poi si tradusse negli articoli delle Costituzioni.
[68] Il Vescovo d’Assisi era già in Roma, quando San Francesco deliberò di presentarsi al Pontefice per l’approvazione della Regola. Il vescovo, nonché adombrarsi dell’istituzione francescana, n’era rapito d’ammirazione, e sarebbe trafitto nel cuore, se i Minori avessero abbandonata la diocesi. Ciò basta a fissare la natura delle relazioni intime e cordialissime fra San Francesco e l’autorità diocesana; e sarebbe un andar contro le più formali attestazioni degli storici più autorevoli, pensare diversamente. San Francesco non potè consigliarsi con il vescovo nell’andata a Roma, perchè il vescovo era assente da Assisi; ma non intese di certo di sottrarsi alle ingerenze episcopali, implorando l’approvazione pontificia alla Regola. Secondo il costume, la Santa Sede, innanzi di procedere all’approvazione del nuovo Istituto, avrebbe certamente chiesto informazione all’autorità diocesana; e San Francesco non poteva ignorarlo. Probabilmente San Francesco contava sull’appoggio del vescovo presente in Roma, per avere egli, povero e sconosciuto, favorevole accoglimento presso la Santa Sede; nè fallì nelle sue previsioni.
Nel 1210 tanto il cardinale Ostiense, quanto il cardinale vescovo di Sabina, erano di certo in Roma, dove soscrissero alcuni atti. Vedi il Potthast, Regesta etc.
[69] Queste parole sono in terminis anche nella prima leggenda del Celanese, p. 1, c. xiii.
[70] Il testo dei Bollandisti invece di Sabinensi etc. sino a Joannes, ha soltanto episcopo Sancto Paulo. Abbiamo preferita la lezione dell’Amoni.
[71] San Francesco, presentatosi solo al Pontefice Innocenzo III, n’ebbe ripulsa. Di tale incidente, avvenuto prima dell’interposizione del vescovo d’Assisi e dei due cardinali Giovanni di San Paolo ed Ugolino Ostiense, parla Matteo Paris (Ediz. Wats p. 340), e la leggenda di San Bonaventura, della quale però è un’interpolazione. In questa venne fatto aggiungere da Frate Girolamo d’Ascoli, poi Niccolò IV, e per l’autorità di tant’uomo ci sembra certissimo, quantunque nè il Celanese, nè i tre Compagni, né alcuno dei primi storici ne faccia menzione. Riposa sopra la fede del cardinale Riccardo, che n’ebbe informazione sicura da Innocenzo III, suo zio. San Francesco dimorava nello Spedale presso il Laterano.
[72] Il Pontefice aveva tanta fiducia in San Francesco e lauto approvava i suoi disegni e voleva così fortemente che i Minori si ispirassero alle idee di lui, da non permettere che altri all’infuori del Santo stesso guidasse l’Ordine nascente. Se vi fosse stato pur lontanamente il proposito di temperare quei fervori in quello che parevano esagerati, qual migliore occasione di questa, in cui San Francesco per umiltà aveva rassegnato in mano ad altri il comando?
Bastava mettere a capo di quegli uomini uno di quelli che il mondo chiama destri e furbi, e facilissimamente sarebbesi ottenuto lo scopo; di certo, dopo pochi anni l’Ordine de’ Minori sarebbe perito. Abbiamo dunque una riprova che il Pontefice non aveva seconde mire nell’approvare la vita vagheggiata da San Francesco, e non mirava per nulla a volgerne ad altro segno l’indirizzo.
[73] Sopra ricordammo l’opinione di chi disse che San Francesco ricevette la tonsura poco prima o poco dopo l’abdicazione de’ beni dinanzi al vescovo d’Assisi; in tal sentenza le parole datis tonsuris di questo capitolo, bisognerebbe intenderle di qualche Ordine più alto della semplice tonsura; e vi fu chi pensò al diaconato, cui veramente è annesso l’ufficio di predicare, commesso allora a San Francesco ed a suoi Frati; ma veramente per tale interpretazione bisogna stiracchiare le parole.
L’andata del vescovo Guido a Roma forse connettesi con il trattato di concordia fra i Minori ed i Maggiori del Comune di Assisi, stipulato poi il 9 novembre (1210) dello stesso anno, e di cui senza dubbio verso quel tempo si discutevano gli articoli.
[74] Tanto il codice dei Bollandisti, quanto il 7339 del Vaticano, nel titolo di questo capitolo parlano dello stesso tugurio di Rivotorto, come se fosse il primo luogo avuto dai Frati Minori, e poi abbandonato (de primo loco, quem habuit, et qualiter fratres stabant ibi, et quomodo inde recesserunt).
Abbiamo già accennato di sopra con quanto ardore siasi nei tempi addietro disputato sopra questa questione.
Che presso Santa Maria degli Angioli San Francesco fabbricasse una casa per sè e pe’ suoi compagni, in tempo che non avevano altre dimore (cum non haberet hospitium) lo vedemmo affermato a pagina 56-57, di questa leggenda, in modo da non lasciar luogo a dubbi; e venne ripetuto a pag. 60-61, ed a pagina 70-71, con eguale chiarezza e risoluzione; ed in tali asserzioni sono concordi il Celanese, nelle due leggende, quella che i Bollandisti chiamano seconda, l’anonimo Perugino, insomma tutte le più antiche memorie.
Si dovranno tali attestazioni contrapporre a quella pur esplicita del titolo di questo capitolo, quasi si escludessero a vicenda? Questo è stato fatto da alcuni, e n’è risultato una confusione ed un’incertezza tale, da non poterne più cavar nulla di netto. A noi piacque e piace l’opinione del Sabatier (Vedi Dissertazioni sul primo luogo abitato dai Frati Minori etc. p. 24, nell’appendice alla Vita tradotta in italiano; dissertazione, lodata dai Bollandisti [Analecta vol. xvi. p. 354] come risolutiva della questione, che concilia le due opinioni, ritenendo che i Minori abitassero simultaneamente i due luoghi, ed a Rivotorto in modo principale e più continuo. Con tale spiegazione s’intende bene il senso che i tre Compagni davano alle parole, da cui s’intitola questo capitolo, senza alcuna difficoltà; e non si nega nemmeno il fatto pur certissimo che la prima casa fabbricata da San Francesco e da’ suoi compagni e da loro abitata fosse quella della Porziuncula, che doveva essere esempio e specchio di tutte le altre case dell’Ordine.
[75] Il testo de’ Bollandisti ha civitatem.
[76] Innanzi che n’avessero formale missione dal Pontefice, San Francesco ed i suoi compagni non predicavano propriamente, ma esortavano alla pace, alla concordia ed all’amore e timore di Dio, in modo privato ed officioso (Vedi sopra cap. IX); ora però si diedero al ministero apostolico in modo solenne ed officiale.
[77] Anche il Celanese ci dice che questo tugurio era sì stretto che appena potevano starvi seduti o adagiarvisi. Locus ille tam angustissimus erat, ut in eo sedere, aut quiescere vix valerent, I Cel. l. p. p. cap. XVI) Della casetta presso Santa Maria degli Angioli nulla si legge che faccia sospettare tanta ristrettezza.
[78] La leggenda dei tre Compagni torna qui a ripetere che San Francesco co’ suoi Frati avevano già tempo addietro abitato la casa presso la Portiuncola, il che non ci sembra possa revocarsi in dubbio. Quando Ottone passò di Assisi (Agosto 1209) i Minori erano, come tutti consentono, a Rivotorto, che, dunque, raccolse Francesco e i suoi anche prima dell’andata a Roma.
Il Celanese nella prima leggenda dice che San Francesco ebbe a male l’allusione del villico che li disturbò, quasi i Frati intendessero ad aggrandire quel luogo, ed aggiungere casa a casa (ibidem morare velle ad augendum locum et ut domum domui copularent, p. 1, cap. XVI); lo stesso, quasi, accenna l’autore della vita seconda, scrivendo: Eos illic pro domibus aedificandis; et dilatando vel appropriando sibi locello, credidit adunatos (ACTA SS. 4 oct. p. 593, 11. 256); più chiaramente si esprime l’autore della Vita versificata, con le parole: Hi quoque fratres intendunt cumulare domos. Il rimprovero, adunque, del villico, consisteva nell’accusa ai Minori di avere più case di quello che loro fosse strettamente necessario, poiché, oltre l’angustissimo abituro di Rivotorto, avevano lì presso l’assai comoda e povera casetta presso la Porziuncola; accusa che ferì nel cuore Francesco, amantissimo della povertà, e lo decise ad abbandonar subito il tugurio di Rivotorto, ritenendo la sola Porziuncola.
Questa spiegazione confermerebbe che San Francesco coi suoi figliuoli dimorava contemporaneamente nell’abituro ad uso de’ lebbrosi, presso l’Ospedale, a men d’un miglio dalla Porziuncola, e nella casetta presso quest’ultima chiesuola, che San Francesco da non molto tempo aveva restaurata.
Si noti poi che San Francesco, subito dopo il fatto del villico, si ritirò nell’antica casuccia presso la Porziuncola (statim ha il Celanense; Vita prima p. prima, cap. XVI; mox l’autore della leggenda seconda; ACTA SS. 4 ottobre, p. 593, n. 256); e forse aveva già ottenuta dall’abate di Monte Subasio la chiesa o cappella, destinata a salire a tanto splendore. Il ritirarsi nella casa presso la Porziuncola, e la concessione dell’uso della cappella o chiesa, furono due fatti dovuti a cause diverse che non si debbono confondere fra sè.
[79] Non ci pare irragionevole ipotesi che questo pio Religioso, amato da San Francesco in special dilezione, fosse Frate Leone. Certo, ad eccezione delle parole assai modeste, che egli stette nel servizio di Dio umilmente e devotamente, si direbbe che gli scrittori della leggenda abbiano fatto uno studio speciale per evitare ogni frase che sonasse elogio a questo Frate, di cui hanno voluto tacerci persino il nome.
Vi è però chi attribuisce la visione a Frate Ruffino; e ci pare che più circostanze, e, fra queste, principale la credenza diffusa ab antico, che in lui riconosce il protagonista di questo fatto, debbano farci preferire quest’ultima ipotesi.
[80] Come si vede, questo capitolo riproduce in terminis i tre quarti del capo 82 dello Speculum Perfectionis, stampato nello Speculum vitae (ediz. veneta del 1504, a carte 690).
Lo Speculum Perfectionis ha di più alcune prescrizioni circa la recita delle laudes Domini, le quali, non senza ragionevole congettura, il Sabatier crede siano nelle posteriori redazioni state soppresse, perchè ormai cadute in dissuetudine.
Si trova anche nel Pisano, Conformità decimasesta, parte seconda.
Il Celanese nella sua seconda leggenda, (parte terza, cap. 96) compendia da questa, che, come più volte abbiamo fatto osservare, fornì a lui tanta parte di materiale, e non aggiunge verbo di quanto si contiene di più nello Speculum.
È chiaro che le giunte del testo del Sabatier appartengono al testo genuino. Il testo del traduttore era difettoso, e quindi difettosa è anche la traduzione. Noi volemmo scrupolosamente, per quanto era possibile, tenerci al testo del traduttore, e perciò non osammo inserire le parole del testo del Sabatier nel nostro testo latino, per non fare nulla d’arbitrio.
[81] Il Beatus Franciscus è aggiunzione nostra, indicataci, senza timor d’errore, dalla versione italiana.
[82] Il testo del Sab. aggiunge: post cibum statim.
[83] Il testo del Sab. aggiunge : simul cum ipse, deberent.
[84] Il testo del Sab. aggiunge: cum laudibus Domini, ut dictum est.
[85] Tutto questo capitolo corrisponde esattamente al capo ottantatreesimo dello Speculum perfectionis, ed al capo settimo della seconda parte della prima leggenda del Celanese.
Il tratto da Videte in giù è riferito anche dal Pisano, Conf. xii, sec. parte, cap. xxxix, con la citazione : In legenda antiqua, al cap. v De zelo ad religionem. Il Waddingo (Opusc. S. Francisci, p. 378) aggiunge che, secondo la leggenda antica, queste parole San Francesco le avrebbe pronunziate nell’ultime ore della sua vita, come testamento dell’amor suo; e veramente hanno il mesto, tenero, patetico e solenne delle parole dei moribondi; vi si sente l’aura della vita futura a cui si avvicinava ed a cui si volgeva il pensiero del Santo.
[86] Il testo del Sab. aggiunge: Patri et ejus Filio Domino Jesu Christo in Sancti Spiritus unitate.
[87] Il testo latino di questo capitolo è cavato dal capo ventesimosesto Speculum perfectionis, lasciando indietro molte parole e supplendone altre la prima e la seconda leggenda del Celanese. È per noi evidente che i tre Compagni ebbero sott’occhio il testo col quale fu compilato lo Speculum; imperocché altrimenti non si potrebbe spiegare tanta corrispondenza di concetti e di parole.
Quello che qui si dice non è punto in contraddizione con ciò che narra il Celanese (leggenda prima, parte prima, c. xvi: Essendo scritto nella Regola: e sieno Minori: dopo tal parola subito soggiunse: E voglio che questa fraternità si chiami Ordine de’ Frati Minori.
Citammo in altra occasione un atto di concordia fra i partiti del Comune d’Assisi nel 1210, distinti in Maggiori e Minori. Il nome di Minori a’ tempi di San Francesco correva comune in Assisi, segnacolo a divisioni ad a discordie; il Sant’uomo, adottandolo per umiltà, lo innalzò a significare un consorzio di amore fraterno.
È utile raffrontare le parole identiche al testo nostro nel Pisano, Conf. xvi, seconda parte.
Questo pensiero, copiando quasi esattamente le parole della leggenda dei tre compagni, si legge nella leggenda maggiore di San Bonaventura, capo settimo da cui le trascrisse il Pisano nella Conformità duodecima, capo xviii ; e nell’Arbor vitae di Ubertino di Casale, libro quinto, capo terzo.
[88] Speculum perfect. c. 26, p. 51, lin. 4.
[89] Le parole fra parentesi quadre sono aggiunzioni nostre, dal testo della versione.
[90] II. Cel. 3. 17.
[91] Speculum perfect., c. 26., p. 51, lin. 166 e 18: p. 52, lin. 1-4.
[92] 1. Cel.
[93] Speculum perfect., c. 26. pag. 52. lin. 6-7.
[94] Questo capitolo è cavato integralmente dal diciottesimo dello Speculum perfectionis. (oppressivi alcuni incisi di non grande importanza). È impossibile negare che i tre Compagni hanno avuto sotto gli occhi il testo identico che aveva già servito alla compilazione dello Speculum.
Vedi i riassunti del II Celano, parte terza, capo XX ; del Pisano, Conf. XII, cap. XVIII che cita la Legenda antiqua capitolo De perfectione humilitatis; Conf. xvi, sec. part.; e specialmente la Conformità sesta, seconda parte che reca per intero il capitolo dello Speculum senza citarne la fonte.
Errerebbe molto chi credesse che per San Francesco i mezzi per vivere dovessero procacciarsi solamente o principalmente col mendicare; ciascuno doveva guadagnarsi il vitto principalmente col lavoro, di cui ha voluto inserire nella Regola un comando formale: Firmiter volo quod laborent de laboritio, quod pertinet ad honestatem.
Il testo latino, che dice come San Francesco andava per la limosina ogni giorno (quotidie), mentre il traduttore scrive alcuna fiata, è senza dubbio più nel vero.
Inoltre le altre circostanze narrate dallo Speculum, che accenna alla gracile costituzione Etica di San Francesco, all’eccessiva sua fatica, alla gioia che provava nel trovarsi riunito ai primi compagni e simili, hanno in sé medesime l’impronta del vero, e non sono certamente immaginate. S’intende però assai bene perchè i tre Compagni, nel compendiare il testo dello Speculum, non riputassero utile di inserirle nella Leggenda. Contengono un rimprovero all’inserzione de’ suoi Compagni.
[95] Qui il testo del Sab. ha alcuni righi saltati da noi.
[96] Qui si saltano altri righi che si leggono nel testo del Sab.
[97] Altra ommissione.
[98] Questo capitolo risponde esattamente al venticinquesimo dello Speculum perfectionis, col solo cambiamento del pauper spiritualis valde in Frater spiritualis valde, conforme reca anche il Celano nella leggenda seconda, parte terza, capo 22, ed il Pisano, Conf. XVI, p. sec. A noi par chiaro che il Frater è la vera lezione, e che il pauper dello Speculum è semplicemente un error di copista,
Le induzioni del Sabatier (vedi commenti al capo citato) cadono col solo notare che la leggenda dei tre Compagni, dei quali Frate Leone era uno, reca Frater, non pauper.
Il Pisano nella Conformità sesta riassume il medesimo fatto più brevemente, ed anche allora parla di un Frate (fratri venienti), e non di un povero qualunque.
[99] Corrisponde esattamente al capo XVI del frammento conosciuto ed edito della leggenda dei tre Compagni.
Il Pisano, alla Conformità XVII, citando la leggenda dei tre Compagni, ne reca le raccomandazioni di onorare il sacerdozio.
Le cose qui narrate, dovettero accadere, le più, fra il 1211 ed il 1212.
Le ammonizioni circa il modo di conversare fra la gente, secondo il Mariano (lib., l, c. 12. § i), sarebbero state fatte ne’ comizi del 1216, in cui furono deliberate le prime Missioni ne’ paesi cristiani fuori d’Italia. Il Pisano, nella Conformità undecima, riassume, e talvolta copia fedelmente tutto questo capitolo; ed anche nella Conformità duodecima, capo XXVIII, in cui cita la leggenda de’ tre Compagni.
[100] È identico, meno due parole in principio, al capo novantasettesimo dello Speculum perfectionis; ed il Celanese nella vita seconda (parte terza, cap. 69) ne trasse, compendiando assai, i materiali d’un capitolo.
Faceva parte anche della leggenda antica, da cui la trascrisse, citandola, il Pisano, nella Conformità duodecima, p. sec. cap. xl. La lezione è in sostanza quella dello Speculum, salvo leggieri ritocchi, e l’inserzione di alcune frasi del Celanese. Il quale ultimo nota non inopportunamente che, conforme usano i Santi, mentre San Francesco era mitissimo verso gli altri, era inesorabile verso il corpo proprio. La penitenza è obbligatoria per principio sovrannaturale, ed altresì, entro certi limiti, per principio naturale: ma nel concreto deve in molta parte lasciarsi alla libertà di ciascuno, in particolare o in comune, di fissarne, secondo il proprio fervore, i confini.
[101] Qui il testo del Sabatier aggiunge alcune parole.
[102] Il testo del Sab. invece di peccato ha Domino.
[103] La lezione latina, avuta sott’occhio dal traduttore, è cavata dal capitolo quartodecimo dello Speculum perfectionis, e risponde alla versione così esattamente, che è impossibile dubitare non sia proprio quella.
Salvo varianti più di parola che di concetto, contenevasi anche nella leggenda antica, citata dal Pisano nella Conformità sestadecima, parte seconda, nell’inserirne il testo nel suo lavoro.
Il Celanese, con ritocchi di stile, trascrisse nella seconda leggenda (parte terza, capo undecimo) questo capitolo.
[104] È identico al capo quinto dello Speculum, ed è evidente che il Celanese tolse le frasi e i pensieri di questo capitolo, spartendoli nei capitoli secondo, sesto e nono della terza parte della sua seconda leggenda.
E indubitato che rendono con precisione la mente del santo Patriarca circa la povertà altissima.
Il Waddingo cita dal Mariano la prima parte di questo capitolo, evidentemente copiato dal Celanese o dai tre Compagni. (Vedi Opuscula S. Franc. tom. iii., p. 505, orac. XXVIII).
L’ ideale evangelico ristaurato da San Francesco era sì alto, che anche le umili parole dei tre Compagni nell’ispirarsi a quello pigliano colore poetico.
[105] Il Dei manca nel testo dello Speculum ; lo prendemmo dalla Seconda del Celanese.
[106] Risponde al capo settantesimoquinto dello Speculum perfectionis. Il Celanese lo trasportò nella sua leggenda seconda (parte terza, capo novantasettesimo) con pochi e leggeri ritocchi. Il testo della leggenda dei tre Compagni è conforme allo Speculum, e non a quello ritoccato dal Celanese. Per esempio il Celanese ha: mordaci cum dicto; lo Speculum, mordaci dente; il traduttore della leggenda dei tre Compagni, col mordace dente: e così è di tutte le altre varianti.
È inserito, con poco divario dallo Speculum, anche nella leggenda antica, capitulo de perfectione humilitatis, soppresse alcune proposizioni. Di ciò fa fede il Pisano, con la sua citazione nella Conformità duodecima, cap. XXII. Però il Pisano riprodusse pure il testo un po’ differente da quello della leggenda antica consultata dal Waddingo negli Opuscula Sancti Francisci, tom. tert. xii. pag. 469; e ne riporta alcuni righi anche nella Conformità sedicesima, p. sec.
Il Sabatier cita pe’ riscontri anche la prima del Celanese (parte prima capo quindicesimo); la seconda del Celanese, (parte terza, capi ventesimo primo, quarantesimo, novantesimo settimo e novantesimo ottavo); non che la leggenda di San Bonaventura, la Cronica dell’Eccleston, il De Laudibus di Bernardo da Bessa, la Cronica delle tribolazioni, etc.
[107] Il testo latino è dato esattamente dal capitolo sessantanovesimo dello Speculum perfectionis, riprodotto quasi letteralmente anche dal Celanese nella sua seconda leggenda, parte terza, capo centoventiquattresimo.
Il Celanese, com’è detto, pur tenendosi alla lezione quasi precisa dello Speculum, v’introduce alcune leggerissime varianti; ma la leggenda dei tre Compagni, anche in ciò, come si vede dalla traduzione italiana, segue esattamente il testo dello Speculum. Basti a saggio il confronto dei primi due periodi, che nel Celanese si leggono così: Dolebat, si, virtute neglecta, scientia quaereretur, praesertim si non in ea vocatione quisque persisteret, in qua vocatus a principio fuerat. Fratres, ait, qui scientiae curiositate ducuntur, in die retributionis manus invenient vacuas. Il traduttore italiano segue parola per parola il testo dello Speculum, o dovunque il Celanese si allontana, anche migliorando, da questo, la versione sta con lo Speculum. Non vi ha dunque dubbio che il testo dallo Speculum è anteriore a quello del Celanese.
Il Pisano, nella Conformità dodicesima, seconda parte, reca un brano di questa lezione, citando la leggenda antica, capitolo De perfectione humilitatis: ma questo testo ha molte giunte e varianti; fu riprodotto dalla leggenda antica, nell’edizione degli Opuscoli di San Francesco, fatta dal Waddingo. La Conformità undecima, sec. parte, riproduce il testo della leggenda dei tre Compagni sienza citarla.
[108] Il testo del Sab. ha displicebat.
[109] Il testo del Pis. aggiunge cum.
[110] Questo testo corrisponde al capitolo quarantesimo settimo dello Speculum perfectionis con assai esattezza, ed era anche nella leggenda antica, da cui lo trascrive il Pisano nella Conformità dodicesima, p. sec., cap. xii. Ne riferisce una parte anche Alvaro Pelagio nel suo Planctu Ecclesiae, capitolo 69.
[111] Il testo latino è conforme al capitolo quarantottesimo dello Speculum perfectionis, che con poche varianti viene dato anche dal Celanese nella stenda leggenda, parte terza, capitolo ottantanovesimo, e dalla leggenda antica, da cui il Pisano lo trasse nel trascriverlo in due luoghi della Conformità dodicesima sec. part., cap. XII.
San Bonaventura, nel capo vi della leggenda maggiore, copia letteralmente dal Celanese, ommettendone una buona metà.
Anche Alvaro Pelagio nel Planctu Ecclesiae, capitolo 69, lo riporta quasi per intero.
[112] Le parole del testo latino sono cavate dal capitolo nono dello Speculum perfectionis. soppressine alcuni periodi, che vi sono interposti, e aggiunte alcune parole dalla seconda leggenda del Celanese. La versione è così letterale che non può dubitarsi che quelle parole latine siano proprio le originali.
Lo Speculum non reca la designazione del luogo di Sartiano, che però si legge anche nella leggenda seconda del Celanese, parte terza, capitolo quinto. Il Celanese abbrevia e compendia sul testo dei tre Compagni, come i tre Compagni compendiarono dal testo dato dallo Speculum. trascritto anche nella Conformità sedicesima, parte seconda.
È da notarsi che nello Speculum tutto l’intero dialogo passa fra San Francesco ed un Frate; mentre nella leggenda de’ tre Compagni e nel Celanese la prima domanda e la prima risposta corre fra due Frati, e poi sopravviene, terzo interlocutore, San Francesco. Più naturale è la prima versione.
Lo stesso episodio, con maggior ricchezza di particolari l’abbiamo anche nella Conformità decimosesta del Pisano, parte seconda. Ivi si descrive la celletta di San Francesco, tessuta di vimini e tronchi d’albero, com’era uso in que’ primi tempi dell’Ordine francescano.
[113] Specul., cap. ix., p. 30, lin, 1-2.
[114] Ibid, lin. 4.
[115] II Cel. 3-5.
[116] Specul., ibid., lin. 3.
[117] Ibid lin. 9.
[118] Ibid., lin. 19-20.
[119] II Cd. 3-5.
[120] Specul., ibid., lin. 19.
[121] Specul., ibid., lin. 21-22.
[122] Specul., ibid, pag. 21.
[123] II Cel. 3-5.
[124] Specul., ibid., pag. 21., lin. 2-3.
[125] Risponde esattamente al capo ventiquattresimo dello Speculum perfectionis, copiato anche dal Pisano nella Conformità sedicesima, seconda parte. In questi due testi si aggiunge l’indicazione che il fatto avvenne mentre dimoravano nel tugurio di Rivotorto, certamente dopo il ritorno da Roma.
Il Pisano ne parla anche nella Conformità dodicesima, parte seconda, in principio, e dopo la spartizione in Capitoli, al capo ventesimo secondo.
[126] Il testo del Sab. aggiunge: Quum Fratres manerent apud Rigum tortum, prope Assisium.
[127] Il testo del Sab. invece di extra Religionem, ha: non petiit misericordiam nec invenit.
[128] Il testo, salvo leggerissime varianti, ci è dato dal capitolo trentesimosettimo dello Speculum; riprodotto con poche mutazioni dal Pisano nella Conformità sedicesima, seconda parte.
Anche il Celanese nella seconda leggenda, parte terza, capitolo ventesimo nono, mutatane la forma, ha lo stesso racconto.
[129] Il testo del Sab. aggiunge: Fratrum apud Rothabricii.
[130] Il testo del Sab. aggiunge: ipsa die qua debebat praedicare.
[131] Il testo del Sab. aggiunge: et infirmus.
[132] Il testo del Sab. aggiunge: dixit enim culpam suam. Et ait beatus Franciscus: Vis de hoc facere poenitentiam, quam dicam tibi?» Qui respondit: «Libenter faciam». Et.
[133] Il testo del Sab. aggiunge: et infirmitatem.
[134] Tutto questo capitolo, tolti pochissimi incisi, corrisponde al novantatreesimo dello Speculum perfectionis, copiato con lievi ritocchi dal Celanese nella seconda leggenda, parte terza, capitolo sessantesimosettimo.
Il Celanese aggiunge di essere stato testimone di veduta (ut oculis vidimus); ma potrebbe anche darsi che quest’inciso, anzi che di lui, fosse de’ tre Compagni, di cui copiava le parole. Il traduttore italiano della leggenda de’ tre Compagni aveva certamente sotto gli occhi il testo dello Speculum, e non già quello del Celanese, perchè ne’ ritocchi e nelle lievi differenze fra i due testi sta costantemente col primo. Per esempio, lo Speculum ha intra se ipsum ebulliens; il traduttore, intra sè medesmo... che bolliva; il Celanese intra ipsum ebulliens. Inoltre lo Speculum reca: superponens aliud lignum per modum arcus in manu dextera trahebat super illum; il Celanese, superponens annulum filoflexum tenebat in dextera; il traduttore, sopraponeva un altro legno per modo d’un arco, e colla mano dritta tirava sopra quello. Ci pare che basti per la dimostrazione.
Ad alcuni lo stile figurato di questo capitolo, pareva, almeno in alcune frasi, troppo lontano dall’indole dei tre Compagni, e leggendole nello Speculum ne traevano argomento per negarne a costoro la paternità. Crediamo che ora non insisteranno più nelle loro induzioni evidentemente fallaci. Bisogna ricordarsi che il popolino inventa più metafore in un giorno, che un letterato in un anno.
[135] Il testo del Sab. aggiunge: quandoque talia faciebat.
[136] Il testo del Sab. aggiunge: In his trahebat continue suspiria et ingeminatis gemitibus.
[137] Il testo risponde esattamente ad una piccola porzione dello Speculum perfectionis, al capo novantaseiesimo; ed è riassunto in compendio dal Celanese nella seconda leggenda, parte terza, capitolo sessantottesimo. Il Pisano riferisce le parole di questo racconto con altre del medesimo capitolo dello Speculum, citando la leggenda antica, capo ottavo, de zelo ipsius. (Vedi Conformità duodecima, p. seconda, c. xxxi).
Il testo datone dal Waddingo, come cavato dalla leggenda antica, differisce per qualche leggera variante. (Vedi Opuscul. tom. iii, Apophthegmata xviii).
[138] Il testo del Sab. aggiunge: coram fratre tuo, vel alio.
[139] Il fatto, ed anche le parole del testo si trovano nel Capitolo ventisettesimo dello Speculum perfectionis, in cui però sono moltissimi incisi, lasciati indietro dai tre Compagni nel compendiarne le parole. Basta poca considerazione per vedersi che il testo dello Speculum fornì gli elementi al testo della leggenda dei tre Compagni, e non viceversa. Le particolarità che si leggono in più, non sono inventate, né possono credersi aggiunte dopo.
Il Celanese ha preso le parole dalla leggenda dei tre Compagni, facendo molti ritocchi, secondo il suo gusto un po’ oratorio e rettorico. Anche San Boventura ne dette un breve cenno nella sua Leggenda maggiore, cap. quinto. L’esortazione ultima di San Francesco è data anche dal Pisano, Conformtà duodecima capitolo X, che cita la leggenda antica; ed il fatto del Frate è accennato più volte nelle Conformità.
[140] Il testo del Sab. aggiunge: admonens fratres, ut discrete poenitentiam agerent. – quodam tempore, quum beatus Franciscus coepit habere fratres, et maneret cum eis apud Rigum Tortum, prope Assisium.
[141] Il testo del Sab. aggiunge: circa medium noctis.
[142] Invece di fame il testo del Sab. ha: morior. Stupefacti antem et territi, omnes fratres evigilaverunt.
[143] Il testo di Sab. aggiunge: dixit: «Surgite, fratres, et accenditi lumen. - Et accenso lumine, dixit: «Quis est ille qui dixit: Morior?» Respondit frater ille: «Ego sum». Et ait ille: «Quid habes, frater et quomodo morieris?» At ille ait: «Morior fame». Tunc beatus Franciscus.
[144] Il testo del Sab. aggiunge: Nam ille frater et omnes alii noviter erant conversi ad Dominum, et ultra modum sua corpora affligebant.
[145] Il fatto nella sostanza, ed anche nelle parole, si contiene nel capo ventottesimo dello Speculum perfectionis, tolto l’inciso, sapendo il Beato Francesco che un frate infermo etiandio sentisse voglia a mangiar le uve, per vergogna non le chiedeva. Questo inciso in parte ci è dato dal Celanese (parte terza, capitolo centesimo decimo); non assicureremmo però che fosse proprio quello originale della leggenda, e non avesse subito qualche leggera modificazione; ma non è cosa di rilievo. La versione dello Speculum, nei suoi particolari, ci sembra molto più precisa, e quindi più esattamente conforme al vero.
I tre Compagni con la loro leggenda fornirono al Celanese quasi già fatto il compendio dello Speculum.
[146] Specul. c. xxviii, p. 57, lin. 1-2.
[147] Id. ibid., lin. 3.
[148] II Cel 3. 110.
[149] Spec. cit., lin. 6.
[150] Ibid., lin. 16.
[151] Ibid., lin. 17.-20.
[152] Il testo è conforme al capitolo quarantesimosecondo dello Speculum perfectionis, ed è copiato, con leggerissimi ritocchi dal Celanese, nella seconda leggenda, parte terza, capo centesimo decimo.
Non occorre ripetere che il traduttore segue sempre il testo dello Speculum, senza i ritocchi del Celanese.
Le parole qui citate della prima Regola, leggonsi anche nella Regola del 1221, che certamente fu seconda, e forse anche terza o quarta; perchè non v’ ha dubbio che San Francesco compilò successivamente molte Regole, aggiungendo e togliendo, secondo che l’esperienza ed un lume divino gli dimostravano fosse opportuno, sino a quella che, approvata solennemente con Bolla pontificia, rimase il testo definitivo per la professione de’ Frati Minori.
[153] Il testo ci è dato dallo Speculum perfectionis, capo decimosettimo; ed il traduttore italiano ci ammonisce che il deliciis dello Speculum stampato nel 1504 e nel 1509, non è un’intrusione di copisti, ma n’è la vera lezione.
Anche il Pisano, Conformità xvi, sec. part.) riferisce questo testo, senz’indicarne la fonte.
Il Celanese accennò quest’idea nella prima leggenda, parte prima, capo ventesimottavo; vi tornò nella seconda (parte terza, capo ventesimottavo), servendosi delle parole dei tre Compagni, e secondo il suo costume, rettoricamente infiorandole.
San Bonaventura, riferendo questo fatto, si servì delle parole del Celanese e consultò altresì il testo dei tre Compagni.
[154] Al testo del Sab. manca deliciis et.
[155] Il testo latino è il trentesimo dello Speculum perfectionis, nè più, nè meno, compreso il titolo; ma fu copiato quasi letteralmente, con pochi ritocchi, dal Celanese nella leggenda seconda, parte terza, capitolo trentesimoprimo; compendiato poi da San Bonaventura nel capo ottavo della sua leggenda.
[156] Corrisponde al capitolo trentaduesimo dello Speculum perfectionis; e con poche variazioni si legge altresì nella seconda leggenda del Celanese, parte terza, capitolo trentesimoterzo.
[157] Qui il testo originale della leggenda risponde per alcune parole alla leggenda seconda del Celanese, parte seconda, capo ottantatreesimo, e nella quasi totalità al capo sessantaquattresimo dello Speculum perfectionis. Si conteneva anche nella leggenda antica, capitolo De perfectione humilitatis. da cui lo trasse il Pisano nella Conformità V, part. sec. e nella Conformità XII, p. sec. c. XXIII.
[158] Il testo del Sab. invece del praelatus existens fratrum del Celanese, ha queste parole: Ecce, fratres cum magna devotione invitant me ad Capitulum, et motus ex devotione ipsorum, vada ad Capitulum cum eis. Ipsi autem congregati rogant me, ut annuntiem eis verbum Dei et praedicem inter ipsos. Et surgens.
[159] Il testo del Sab. invece del commoneo fratres del Celanese, ha illis sicut me docuerit Spiritus Sanctus.
[160] Il testo del Sab. aggiunge: et verecundamur nimis habere ita simplicem et despectum praelatum super nos, unde de cetero non praesumas vocari te nostrum praelatum.
[161] È precisamente il testo del capo settantaquattresimo dello Speculum perfectionis; lo trascrisse con poche variazioni e giunte il Celanese nella seconda leggenda, parte terza, capitolo novantesimoquinto; ed altresì il compilatore
[162] Corrisponde al testo del Capitolo novantaquattresimo dello Speculum perfectionis, copiato, quasi, dal Celanese nella seconda leggenda, parte terza, capitolo trentanovesimo, da cui lo compendiò San Bonaventura nella Leggenda maggiore, capitolo decimo.
[163] Il testo del Sab. aggiunge: ad orationem et opus divinum et ad servandam letitiam spiritualem in se et in aliis.
[164] Il testo è notissimo, e appunto perchè notissimo e trascritto moltissime volte, presenta molte varianti. L’egregio e diligentissimo Monsignor Don Michele Faloci-Pulignani, tanto benemerito degli studi francescani, nella sua Miscellanea Francescana fascicolo secondo del volume sesto, da pagina 36 a pagina 38, recò un’assai grande quantità delle diverse lezioni di questo testo, fra le quali trascegliemmo quelle che meglio si accordavano con la versione italiana, e quindi col testo latino usato dal traduttore.
Le abbreviazioni usate da noi per indicare i testi che ci hanno servito a riavvicinarci a quello della versione sono chiarissime, e non abbisognano di spiegazione. Il testo dell’orazione lo cavammo dall’edizione degli Opuscoli di San Francesco fatta dal Waddingo
[165] Textus Pulig.
[166] Cod. A».
[167] Textus Pulig.
[168] Textus Firm.
[169] Text. Pulig.
[170] Text. Codicis Spelli.
[171] Textus Pulig.
[172] Textus Pulig.
[173] Il testo aggiunge: aeterne.
[174] Così ha il testo del Pisano e del Rebolledo: il Waddingo preferì la lezione: ut interius mundati et illuminati et, datagli da tutti gli altri testi. Noi stemmo col traduttore.
[175] Corrisponde quasi esattamente al capitolo settantesimosesto dello Speculum perfectionis, ricopiato quasi in terminis dal Celanese nella seconda leggenda, parte terza, capitolo centesimo trentesimo quinto. Queste lodi della Regola si leggono anche nel Pisano, Conformità nona, sec. part.; e nel Planctu Ecclesiae del Pelagio, libro secondo, capitolo sessantunesimo. Tutti questi pongono le dette lodi in terza persona. Il Waddingo però le mise in bocca allo stesso Padre San Francesco, che veramente, a testimonianza degli storici, le pronunziò Non sappiamo donde abbia preso il testo in prima persona l’illustre Annalista. Vedi gli Opuscula Sancti Francisci, tom. ii., p. 185.
[176] Il testo del Sab. aggiunge: et primo qualiter laudabat Regulae professionem et volebat fratres scire eam, et loqni de ea, et mori cum ea.
[177] Il testo del Sab. aggiunge: zelator.
[178] Corrisponde al capitolo settantesimosettimo dello Speculum perfectionis, e fu, come il precedente, ricopiato dal Celanese nella seconda leggenda, parte terza, capo centesimo trentesimo quinto. La Cronica de’ XXIV Generali afferma che questo fervoroso Religioso chiamavasi Eletto; e lo stesso afferma il Pisano nella Conformità ottava, sec. part., subito dopo la Vicaria di Bosnia.
[179] È il capitolo cinquantesimoprimo dello Speculum perfectionis, riprodotto con ritocchi dal Celanese nella seconda leggenda, parte terza, capitolo novantaduesimo, aggiungendo il nome del Religioso, di cui qui si parla, che è Frate Barbaro, decimo fra i primi compagni di San Francesco.
Il Papini, tenendosi alla lezione della leggenda del Celanese, data dal Rinaldi (Roma, 1800), crede che l’isola de’ Cipi (invece di Cipro) sia l’odierna Bastia; del che dubita il Sabatier (Vedi lo Speculum nelle note a questo capitolo), e, crediamo a ragione; perchè se si eccettui il testo del Rinaldi, tutti gli altri hanno Cipro. Frate Barbaro fu sepolto alla Porziuncola. L’Hueber ne segna la morte all’anno 1232.
[180] Il testo del Sab. aggiunge: quando unus turbabat alium.
[181] Il testo è dato dal codice del Sacro Convento di San Francesco d’Assisi, segnato del numero 338. L’anonimo editore che nel 1831 pubblicò la Vita S. Francisci de Assisio a Leone, Rufino, Angelo eius sociis scripta, dictaque Legenda trium sociorum, ex cod. Biblicthecae Vaticanae 7339: Pisauri, ex typographia Nobili, mdcccxxxi, in 8. pag. iv 62; aggiunse in principio del libro le Admonitiones Sancti Francisci, il Testamento, le Laudes Sancti Francisci de creaturis, un inno latino del secolo XIII al Santo, ed in fine le Correctiones alle leggende Celanesi pubblicate dal Rinaldi nel 1806. Il Padre Melchiorri Stanislao, che pur disse di aver riscontrato il codice Vaticano 7339, credette che si contenessero in questo codice, e lo affermò in due luoghi della sua pubblicazione; dietro lui cadde nello stesso errore l’Amoni. Ma la verità è che né il Padre Stanislao Melchiorri, né l’Amoni consultarono il codice Vaticano, il quale non contiene nulla di tutto ciò.
La corrispondenza con la traduzione è perfetta, ed è una prova che veramente queste parole e questi pensieri appartengono a San Francesco.
Il Pisano ne inserì quasi tutti i periodi in diversi luoghi della duodecima Conformità, parte sec.; per esempio al capo viii, in cui fra molte altre cose, è la prima e la seconda, la quinta e l’undecima beatitudine; al capo xvii, in cui è la quarta e la settima: e così di seguito.
Si legge inoltre tutto il testo di seguito nelle Raccolte varie degli opuscoli di San Francesco, e forma una parte delle Admonitiones.
Fra il testo latino e l’italiano corre differenza nella numerazione de’ capitoli, perchè il testo italiano divide in due numeri con due titoli i capi quinto e sesto, del sopportare il prossimo, e che tutti i beni si rendano a Dio, i quali da tutti i testi latini vengono riuniti in un solo. Il Pisano però reca il quinto capitolo da sè, senza l’aggiunzione del sesto. Egli dovette avere il testo conforme a quello del nostro traduttore.
[182] Il testo del Wadd. aggiunge : uno.
[183] Il testo del Wadd. invece di videtur ha viderint.
[184] Il testo del Wadd. invece di auferretur ha aufertur.
[185] Molti codici invece di scandalizantur statim et, hanno scandalizati continuo.
[186] Molti codici hanno invece di questo titolo, il seguente: De humilitste servanda in donis Domini.
[187] Il testo del Wad. aggiunge enim.
[188] Al testo del Wad. manca il non.
[189] Al testo del Wad. manca sua.
[190] Il testo del Wad. aggiunge: et attribuit.
[191] Al testo del Wadd. manca in se.
[192] Il testo del Wad. invece di cum ha in.
[193] Il testo del Wad. aggiunge et exultatione.
[194] Il testo del Wad invece di delectat legge delectatur.
[195] Il testo del Wad. invece di inanibus ha vanis.
[196] Il Cod. Ass. invece di spe ha speme.
[197] Il testo del Wad. ha: sibi Dominus, invece di Dominus sibi.
[198] Il Cod. Ass, invece di spe ha spetie.
[199] Il titolo ne’ Cod. è vario. Alcuni hanno quello sopra. Altri: De susceptione reprehensionis; altri: De correctione patienter suscipienda.
[200] Alcuni Cod. invece di ita patienter ab aliquo sustineret, hanno ab aliquo ita patienter sustinet.
[201] Il Pisano non ha il benigne; altri Cod. per errore lo antepongono al reprehensus.
[202] Il testo del Wad. comincia un nuovo numero col titolo: De humilitate.
[203] Il testo del Wad. aggiunge inter praelatos et.
[204] Il testo del Wad. invece di permanet ha manet.
[205] Questo periodo, avverte il Waddingo, manca in quasi tutti i Codici.
[206] Il Cod. Ass. ha punire invece di puniri; e così altri Codici.
[207] Il testo del Wad. invece di diligeret et timeret ha diligit et timet.
[208] Il testo del Wad. invece di esset ha est.
[209] Il testo del Wad. invece di esset ha est.
[210] Al testo del Wad. manca il de eo.
[211] Al testo del Wad. manca Dei.
[212] Il testo del Wad. aggiunge recte.
[213] Il testo del Wad. invece di ipsos ha eos.
[214] Il testo del Wad. ha invece: maior est omnibus administratio.
[215] Il testo del Wad. aggiunge sanctissimo.
[216] Il testo del Wad. invece di plus ha maius.
[217] Il testo del Wad. invece di omnibus aliis hominibus ha alios omnes homines.
[218] Anche questo testo è per disteso nel codice del Sacro Convento di San Francesco di Assisi, segnato col numero 338: e si possono con verità ripeter tutte le osservazioni del precedente capitolo.
[219] Alcuni cod., invece di et hanno est.
[220] Il testo del Wad. aggiunge: Ubi est patientia et humilitas, ibi nec ira nec perturbatio.
[221] Il testo del Wad. invece di neque ha nec.
[222] Il testo del Wad. invece di neque ha nec.
[223] Il testo è cavato dal capitolo cinquantasettesimo dello Speculum perfectionis soppressine i periodi che non avevano il corrispondente nella traduzione italiana, la quale ci serve di guida per la ricostruzione del testo latino, ed aggiunte alcune frasi della seconda leggenda del Celanese. Il testo dello Speculum segue così letteralmente la versione italiana, da non lasciar dubbi sopra la sua identità.
Il Celanese nella seconda leggenda, parte terza, capitolo centoventesimo, narra lo stesso fatto, compendiando i tre Compagni. Suol assegnarsi a questo fatto la data del 1215, e alla morte di Frate Giovanni il due maggio 1220. Che morisse, mentre ancor viveva San Francesco, e che rimanesse pochi anni nell’Ordine, si raccoglie con sicurezza dalle parole, con le quali si chiude questo capitolo; ma che entrasse nell’Ordine nel 1215 noi dubitiamo molto, perchè in quell’anno l’Ordine era già numerosissimo, e quindi sarebbe falsa l’indicazione dello Speculum, che in allora i Frati erano pochi. Il Pisano ne parla nella Conformità ottava, sec. parte, ed asserisce che insieme a molti frati santi fu seppellito in Santa Maria degli Angioli.
[224] Il testo del Sab. aggiunge : invenit eum scopantem ecclesiam et conversus.
[225] Il testo del Sab. aggiunge: et fuit sanctus frater.
[226] Il testo del Sab. aggiunge: coepit eam scopare humiliter et mundare.
[227] Il testo del Sab. aggiunge: et invenit eum scopante ecclesiam humiliter et devote.
[228] Le parole da Volo sino a cupio, sono prese dalla leggenda seconda del Celanese; il testo del Sab. ha invece: « Frater, da mihi scopam, quia volo te adiuvare». Et accipiens scopam de manibus eius, scopavit residuum. Et sedentibus illis simul, ait ille beato Francisco: «Frater, cum est diu quod habui voluntatem serviendi Deo et maxime postquam de te et de tuis fratribus rumorem audivi, sed nesciebam qualiter ad te venirem; nunc ergo, postquam placuit Domino ut te viderem, volo facere quidquid tibi placuerit.
[229] Il testo del Sab. aggiunge: maxime quia tunc paucos fratres habebat, et videbatur sibi: quod propter simplicitatem et puritatem ipsius, deberet esse bonus Religiosus.
[230] Il testo del Sab. aggiunge : quae sine scandalo habere possis.
[231] Il testo del Sab. aggiunge: secundum consilium Sancti Evangelii, eo quod illud idem fecerunt omnes fratres mei qui potuerunt.
[232] Al testo del Sab. manca il subridet Sanctus, supplito qui dalla seconda leggenda del Celanese.
[233] Il testo del Sab. aggiunge: quod volebant eos dimittere.
[234] Il testo del Sab. aggiunge: de domo sua.
[235] Il testo del Sab. aggiunge: quod inde motus est beatus Franciscus ad pietatem, quia magna familia et imbecillis erat.
[236] Invece delle parole: en reddo vobis bovem, aufero fratrem, il testo del Sab. giunge il racconto di una refezione di San Francesco con questi parenti e di un lungo discorso che loro tenne, e che terminava col pensiero delle parole riassunte nella loro leggenda dai tre Compagni.
[237] Il testo, salvo leggerissime modificazioni accennate in nota, e preso dalla lettera di Teobaldo, Vescovo d’Assisi, riferita dai Bollandisti, negli Acta SS. 4 ottobre, pag. 880-881, num. 3, 4, 5, 6, 7, 8, 9. Il documento ivi reca la data del 1327; ma è data erronea, perchè l’originale, che si conservava nel Convento dei Minori di Bruges, porta l’anno 1319 (Vedi Miscellanea francescana, vol. VI, fasc. VI, pag. 163 col. 2, nota 3). Meraviglieranno i lettori del trovare in una leggenda scritta prima del 1246, una narrazione contenuta in un documento del 1319: e anche a noi confessiamo che sulle prime la cosa fece del senso. Ma la difficoltà sparisce solo che si voglia riflettere che le narrazioni, come abbiamo già veduto più volte in questa leggenda, i successivi estensori di storie e di documenti francescani solevano trascriverle senza quasi mutare verbo e senza citazioni, dagli scritti anteriori. Or il Faloci-Pulignani in un eruditissimo, sottilissimo e convincentissimo articolo inserito nella Miscellanea Francescana (vol. VI, fasc. VI) provò che sino dal 1227 il Vescovo Guido redasse un processo, con la narrativa di questo grande avvenimento; processo rinnovato poi da Illuminato Vescovo pur d’Assisi, verso il 1275. Le narrazioni particolareggiate che servivano di base a questi processi, non potevano tramandarsi oralmente di generazione in generazione, perchè, di certo, niuno, e men ch’altri un vescovo, in materia delicatissima come la presente, avrebbe osato di farsi mallevatore della loro sincerità e verità. Par, dunque, così ragionevole indurne l’esistenza di una narrativa contemporanea e scritta, che pensare il contrario risulta impossibile.
I Fioretti, secondo un Codice dell’Angelica in Roma, (Vedi l’edizione dell’Amoni, Fioretti di San Francesco d’Assisi raffrontati col testo della Biblioteca angelica e coi codici della laurenziana e vaticana per cura di Monsignor Leopoldo Amoni, p. 383-86 ; Roma, tipografia Vaticana, 1889), contiene questo stesso racconto senza dubbio alcuno tradotto da un testo latino: Monsignor Faloci Pulignani trovava il testo latino, unito alla leggenda de’ tre Compagni nel Codice fulignate, e lo pubblicava insieme alla leggenda (Sancti Francisci Legendam trium sociorum ex Cod. Fulg. edidit Michael Faloci Pulignani, Sacerdos Fulginas; [pag. 96-98] Fulginiae, ex typopraphia Francisci Salvati, A. D. MDCCCIIC), come diciannovesimo capitolo. Sta, dunque, bene qui, come quarantanovesimo capitolo della leggenda intera, senza che si possa ragionevolmente mettere innanzi nessuna difficoltà seria.
L’Olivi uomo di grande sapere e d’incorrotta virtù, circa il 1277, dopo aver confessato che della concessione non esisteva bolla alcuna a conferma (asserunt nullum super hoc chartae privilegium habere), ricorda però che vi erano le attestazioni a viva voce di San Francesco e de’ suoi compagni divinissimi e famosissimi (testificata est per Patris nostri et sociorum eius divinissimorum et famosissimorum viva eloquia), consegnate in molte scritture quae autem fuerint verba a praedictis Patribus nostris relata... a personis fide dignis visa et ennarrata satis est.. scriptum), ed afferma di averne egli stesso ricevuta l’attestazione di testimoni oculari (ego ipse ab iis qui immediate de his viderunt, fide digna relatione perceperint).
È dunque chiarissimo che nel 1279 esistevano molte trascrizioni della narrativa del fatto; narrativa, che per ragioni facili ad indovinare, trovava opporle anche in alcuni Frati (contradicentibus ... Fratribus ipsis [Quaestio Fratris Olivi, nell’Acta Ordinis Minorum, iulii 1895]. È notevole che il Vescovo d’Assisi nel 1227, quando si parlava d’innalzare la gran Basilica di San Francesco, emula della Cattedrale, pensasse di raccogliere una alterazione giuridica del singolare privilegio dell’umile Portiuncula, giù nel piano, lontana, fra i boschi, che sembrava condannata ad un lento, ma non manchevole tramonto. Chi sa che di tal fatto non fossero stati ispiratori i compagni di San Francesco, eredi immediati e fervidissimi dello spirito di lui, i quali amarono per prudenza tenersi in disparte?
Nell’attestato del Vescovo Corrado del 1335 il fatto è narrato con maggiori particolarità, ed alcuni vollero trovarvi contraddizione con la presente narrativa, in cui tali particolarità (per esempio il viaggio a Roma) sono taciute. Non è qui il luogo di stenderci in una dissertazione, per appurare i fatti e rimettere a posto le cose; solo ci piace di ricordare che il metodo compositivo che cerca non i contrasti, ma gli accordi, è altresì il più vero; ed esaminando con tali criteri le attestazioni diverse, non è difficile ricavarne una narrazione armoniosa e completa, senza bisogno di ricorrere a negazioni ed a ricusar fede a testimonianze di persone, la cui sincerità è, ci sembra, indiscutibile.
[238] Il testo de’ Bolland. aggiunge: Qui respondit: hoc convenienter fieri non posse, quoniam, qui Indulgentiam petit.
[239] Nel testo de’ Boll. mancano le parole: Et Dominus Papa dixit.
[240] Il testo de’ Boll. aggiunge: Quomodo.
[241] Il testo dello Speculum Vitae invece di beatus ha sanctus.
[242] Il testo dello Speculum ha Pater sancte.
[243] Il testo dello Speculum ha poenis et culpis.
[244] Il testo dello Speculum invece di curiae ha ecclesiae.
[245] Il testo dello Speculum invece di Domini ha tunc.
[246] Il testo de’ Bolland., invece di destruetis ha destruitis: et indulgentia Apostolorum Petri et Pauli ad nihilum redigetur et pro nihilo computabitur.
[247] Il testo de’ Boll., invece di Tunc Papa respondit, ha: Respondit dominus Papa.
[248] Il testo de’ Boll., invece di Tunc dominus Papa ha: Dominus Papa videns eum abire, vocans eum.
[249] Il testo de’ Bolland., invece di cui Sanctus Franciscus ha: Et Beatus Franciscus respondit.
[250] Il testo de’ Boll., invece di manifestabit ha: habeat manifestare.
[251] Il testo è cavato dal capitolo quarantesimoterzo dello Speculum perf: e corrisponde così esattamente alla versione, che di certo non può dubitarsi sia proprio quello che fa parte della intera leggenda de’ tre Compagni. Anche il Celanese narra lo stesso fatto, con quasi le stesse parole. Vedi la seconda leggenda, parte terza, capitoli ottantesimo e ottantasettesimo. È chiaro che il Celanese lavorò, tenendo dinanzi e copiando la leggenda dei tre Compagni.
Il Pisano nella Conformità sesta e nella Conformità duodecima parla di questo stesso fatto, non che Ubertino di Casale nell’Arbor vitae, libro quinto, capitolo terzo.
Anche il Da Bessa (Di Laudibus) compendia in poche parole lo stesso racconto (Vedi Analecta Franciscana, vol. III, pag. 675, lin. 32-36), al quale alcuni assegnano la data del 1216, in cui San Francesco e San Domenico si trovarono insieme in Roma. Il Sabatier però, non irragionevolmente, crede avvenisse fra il settembre del 1220 ed il marzo del 1221. Vedi Speculum perfectionis pag. LXXXVIII.
[252] Il testo del Sab. aggiunge: quando fuerunt simul interrogati.
[253] Il testo del Sab. aggiunge: utrum vellent fratres suos esset praelatos in Ecclesia.
[254] Il testo è dato, con molte soppressioni d’incisi, dal capitolo ventesimo terzo dello Speculum perfectionis, e con qualche frase tolta dalla seconda leggenda del Celanese. Frate Leone nello scrivere la leggenda dei tre Compagni compendiò di molto questo racconto, che poi fu ritrascritto con non pochi ritocchi letterari dal Celanese nella seconda leggenda, parte terza, capitolo diciannovesimo; ricompendiato poi di nuovo da San Bonaventura. Il Pisano, nella Conformità decimasesta, parte seconda, riproduce il testo dello Speculum, senz’indicarne la fonte: ne parla anche nella Conformità sesta e nella dodicesima.
Si legge altresì, come il precedente, negli Opuscula Sancti Francisci colloqu. VI e VII.
Il fatto avvenne probabilmente nello stesso tempo, che quello del precedente capitolo.
Gli incisi dello Speculum soppressi essendo troppi, abbiamo creduto bene di non richiamarli nelle note; contenti solo d’indicare le parole prese dal Celanese.
[255] Il frusta nigri panis è del Celanese.
[256] Da dum sino al punto fermo il testo è del Celanese.
[257] Il quae parvis eleemosynis occupatur è del Celanese.
[258] Il testo non corrisponde né al capitolo sessantasettesimo dello Speculum, né al capitolo sessantunesimo parte terza della seconda leggenda del Celanese. Noi l’abbiamo ricostruito servendoci dei due testi dello Speculum e del Celanese, ed il confronto con la versione ne persuade che, salvo una parola o due, il testo che diamo può ritenersi per accertato definitivamente. Abbiamo tenuto d’occhio anche il Pisano che, nella Conformità dodicesima seconda parte, racconta, ussando quasi le parole dello Speculum, il medesimo fatto.
I tre Compagni, di certo, compendiarono dal capitolo sessantesimosettimo dello Speculum perfectionis; ed il Celanese ne modificò lo stile nell’inserirlo nella seconda leggenda, capitolo sessantunesimo e sessantaduesimo. Ciò ha reso un pò difficile e, in qualche parola e frase, non sicurissima la ricostruzione del testo originale di questo capitolo della leggenda: ma in ogni modo incertezze, come il lettore può giudicare da sé, riduconsi a pochissima cosa.
Il nome del Compagno di San Francesco era il notissimo Angelo Tancredi. Lo afferma lo Speculum perfectionis, e non v’è nessuna ragione di dubitarne.
Ne parla anche il Pisano nella Conformità dodicesima sec. par.
Nel ricostruire il testo indicammo soltanto le fonti onde ricavammo i singoli membretti, senza indicare le varianti, che avrebbero dato messe troppo larga.
Il Sabatier assegna a questo fatto la data dell’inverno del 1223-1224, quando San Francesco si recò a Roma per ottenere l’approvazione della Regola (Speculum pag. 126. lin. 33-35; ma non è cosa certissima.
[259] Testo del Sab., c. 67.
[260] II Cel., p. iii, LXI.
[261] Testo de Sab. loc. cit. p. 129.
[262] II Cel., loc. cit.
[263] Testo del Sab., loc. cit.
[264] II Cel., loc. cit.
[265] Testo del Sab., loc. cit.
[266] II Cel., loc., cit.
[267] Testo del Sab., loc. cit.
[268] II Cel., loc. cit.
[269] Testo del Sab., loc. cit.
[270] Id. ibid.
[271] Testo del Sab., loc. cit.
[272] Id., ibid.
[273] Id., ibid.
[274] II Cel.; loc. cit.
[275] Testo del Sab., loc. cit. p. 130.
[276] II Cel., loc. cit.
[277] Testo del Sab., loc. cit.
[278] Testo del Sab., loc. cit.
[279] Id., ibid.
[280] Il testo lo cavammo, soppressine alcuni incisi, che non avevano il loro corrispondente nella versione italiana, dal capo settimo dello Speculum perfectionis, riprodotto quasi esattamente dal Pisano nella Conformità decimasesta sec. parte, e dal Celanese con molti ritocchi nella seconda leggenda, parte terza, capitolo terzo. Il confronto del testo della leggenda de’ tre Compagni, con quello dello Speculum, mostra che l’ultimo inciso dello Speculum ne assicura la data del 1227, in cui soltanto potevasi aggiungere.
Il Papini (Storia di San Francesco, lib. I, c. x, pag. 91) dice che questo avvenne nel 1217; e nulla vi ha che ci costringa a rigettare tal data.
[281] Il testo del Sab. aggiunge: apud Sanctam Mariam de Portiuncula.
[282] Il testo del Sab. aggiunge: omnes quolibet anno ibi conveniebant, quia non abebant, nisi unam parvam cellam, coopertam de palea, cuius parietes erant ex viminibus et.
[283] Il testo del Sab. aggiunge: fieri magnas domos, et quia volebat quod ille locus esset forma et exemplum omnium aliorum locorum Ordinis, antequam finiretur capitulum.
[284] Il testo del Sab. aggiunge: propter multitudinem forensium, qui convenerant ad videndum capitulum Fratrum.
[285] Il testo del Sab. aggiunge: et nos sumus hic pro ipsa communitate. Unde interdicimus tibi, ne destruas domum nostram.
[286] Il testo del Sab. aggiunge. Et statim ille et alii fratres descenderunt de ea. Quapropter ex tunc populus civitatis Assisii statuit ut quicumque esset potestas civitatis teneretur ipsam facere reparari. Et quolibet anno usque ad magnum tempus servatum fuit hoc statutum.
[287] Il testo corrisponde al capo decimo quinto del frammento già conosciuto della leggenda, conforme il Codice vaticano segnato del numero 7339, edito in Pesaro nel 1831, e nel 1880 dalle due edizioni romane dell’Amoni.
I fatti di questo capitolo per ordine logico e cronologico, antecedono evidentemente quelli del seguente capitolo, in cui Ugolino viene ufficialmente eletto Protettore dell’Ordine e ne compie le attribuzioni con vigile amore, succedendo al cardinale Giovanni di San Paolo, la cui morte è qui narrata. Ciò ne dimostra che questo capitolo deve necessariamente precedere quello che segue, e quantunque il testo italiano, preso da noi costantemente per guida, inverta a questo luogo l’ordine vero, ponendo come capitolo cinquantacinquesimo quello che è cinquantaquattresimo e viceversa, non abbiamo esitato per l’evidenza dello scambio, a rimetter le cose al suo posto. Nè è correzione arbitraria, perchè oltre tutte le gravissime ragioni intrinseche, abbiamo il suffragio dei codici latini, per esempio il Codice Belga usato dai Bollandisti, il Vaticano di Roma, numero 7339, il Riccardiano di Firenze, numero 1407, il Bolognese (Biblioteca dell’Università) numero 2697 ed il Folignate più volte ricordato; i quali hanno l’ordine stesso preferito da noi.
La morte del cardinale Giovanni di San Paolo cadde nel 1216. Egli non ebbe ufficialmente l’incarico di Protettore dell’Ordine; ma ne esercitò con tutto lo zelo le attribuzioni dal dì che in Roma conobbe San Francesco, gli ottenne da Innocenzo III la verbale approvazione della Regola, nel 1210, fino alla morte. Perciò nacque che alcuni lo dicessero primo Protettore dell’Ordine, ed Ugolino il secondo; ed altri invece, stando alla stretta legalità del titolo, aprissero col cardinale Ugolino la serie de’ Protettori.
Nel 1216 Innocenzo III ai 20 maggio era in Perugia, dove il 16 Luglio passava all’altra vita. Stando ad uno storico riputato, lo assistette in morte San Francesco. «Innocentius, in cuius obitu fuit praesentialiter Sanctus Franciscus». (Eccl. 15 Mon. Germ. Hist. Script. tom. 28, p. 568).
San Francesco, che cantava il Vangelo alla Messa del cardinale, non poteva non esser diacono; ma quando ne ricevesse la sacra ordinazione non è ben certo. Taluni opinarono avvenisse nella prima andata con gli undici compagni a Roma nel 1210; ma noi già avvertimmo che le espressioni della leggenda dei tre Compagni, che parlano solo della tonsura, non si potrebbero senza sforzo tirare a tal senso. Un manoscritto della Vaticana, Ottob. n. 522. membranaceo del secolo XIV, in una collezione di fatti edificanti per uso de’ predicatori, contiene la narrativa seguente, la quale dimostrerebbe che sino al 1210 nessuno de’ frati era chierico. Eccola tal quale ci è data dal Codice al fol. 249 v. « Refert tibi frater Joannes, magnae sanctitatis vir, qui specialis et confessor usque ad mortem fratris Aegidii fuerat, quod ipse frater Aegidius, qui fuerat quartus Ordinis frater, talia sibi referebat. Cum essemus, inquit, septem fratres in Ordine et necdum plures, beatus Pater Franciscus apud Sanctam Mariam de Portiuncula vocavit nos seorsim in silvam, quae iuxta locum erat, et quasi primam celebrat synodum, sive primum Capitulum faciens, sic allocutus est nobis: Intelligo, carissimi fratres, quod dividamur in gentes et periclitanti mundo per verbum Dei et virtutum exempla succurramus. Cumque respondissemus humiliter: Nos idiotae laici Fratres, quid pro salute mundi agere poteramus? Ite, inquit, securi de providentia Dei. Et has duas auctoritates, modo quo potuit, referre nostrisque imprimere cordibus coepit: Iacta cogitatum tuum in Domino, et ipse te enutriet. Hoc dixit ad omnem amovendam diffidentiam, quia nihil omnino habentes ad ignotas regiones mittebat. Et illud evangelicum: Vos non estis qui loquimini, sed spiritus patris vestri, qui in vobis loquitur. Hoc dixit, ad id respondens quod dixerant: Idiotae sumus, volens per hoc confortare et roborare mentes eorum ad praesumendum de sufficientia Dei, qui nostros, dum pie agentes in eo speramus, supplere solet defectus. Frater Aegidius usque ad Sanctum Iacobum solus ivit, una tantum habituali tunica vestitus, nunc in plateis, nunc sub porticubus iacens in nocte, quia interdum qui reciperet eum hospitio propter invisum prius habitura, quem habuit, non inveniebat in via illa. Cum pauperem a se petentem eleemosynam obvium habuisset, dissutum a tunica dedit caputium, quia non vidit alium se habere, quod petenti pauperi propter Deum offerrent». Questo dovette avvenire verso la fine dell’autunno del 1209: e fu il primo Capitolo dell’Ordine, tenuto, come espressamente si narra, nella selva allato la chiesetta di Santa Maria della Porziuncula, destinata a salire poi a tanto splendore.
[288] Il testo corrisponde al capo decimosesto del frammento noto della leggenda, conforme il codice usato dai Bollandisti nell’Acta SS. 4 ottobre, ed il codice vaticano 7339 edito nel 1831 in Pesaro, e dall’Amoni in Roma due volte nel 1880.
Circa l’inversione di questo col precedente capitolo nulla abbiamo da aggiungere a quello che dicemmo nella nota precedente.
Piuttosto è qui da dare un cenno della grossa questione circa la data di questo Capitolo in cui si elessero i primi Ministri Provinciali dell’Ordine, e s’intrapresero le grandi Missioni; data di gravissima importanza per la storia di San Francesco e per l’Ordine intero.
La cronica de’ ventiquattro Generali dichiaratamente segna l’anno 1217 con le seguenti parole: «Anno Domini MCCXVII, ab inceptione vero Ordinis undecimo, computando a prima conversione Sancti Francisci, Domino papa Honoris tertio Ecclesiam gubernante, in generali Capitulo apud Portiunculam celebrato, assignatae sunt Provinciae et electi Ministri, qui cum multis Fratribus missi sunt per universas mundi provincias, in quibus fides catholica etc. (pag. 9-10; ediz. Quaracchi, 1897).
Lo stesso ripete la Chronica anonima, inserita nel volume primo degli Analecta Franciscana, la quale si esprime così: «Anno Domini 1217. qui fuit undecimus a prima conversione Beati Patris nostri Francisci. Regulae vero approbatione nono, domino Honorio tertio Ecclesiam Dei in terra gubernante, Ottone secundo imperatore, multiplicatis iam Fratribus tam pietate quam numero, celebratur generale Capitulum Assisii ad Sanctam Mariam de Portiuncula, ibique assignatis Provinciis et ministris institutis, per universum fere catholicae fidei orbem Fratres divisi sunt ». (loc. cit. p. 279).
Lo stesso ha il Glasberger, Marco da Lisbona ed altri storici.
Quello però che sopra tutto ne assicura dell’esattezza di questa data è il sapere che in quel Capitolo fu deliberato che San Francesco andasse in Francia, dove poi non andò, perchè in Firenze il cardinale Ugolino ne lo distolse. L’incontro in Firenze col cardinale avvenne certamente nella state del 1217; e ciò dimostra che il Capitolo non potè non aver avuto luogo a quell’anno.
Il Sabatier dal volume segnato del numero 1009 (109 H. L.) della Biblioteca dell’Arsenale di Parigi ha pubblicato una lettera di Frate Gregorio di Napoli, nipote di Gregorio IX, la quale con la data del 1218 reca l’intestazione: Frater Gregorius, servus et Minister Fratrum Minorum, qui sunt in Francia, salutem et pacem.
A quell’anno dunque, i Frati Minori erano già in Francia, e la data dell’anno 1219, voluta sostituire da taluno, si chiarisce insostenibile.
Una bolla (Cnm dilecti) dell’11 giugno 1219, che raccomandava i frati Minori ai Vescovi e ne attesta la cattolicità, conferma sempre meglio questa data 1217, perché nel 1219 questa Bolla avrebbe liberato i Religiosi da ogni sospetto circa la sincerità di lor fede.
[289] Il testo de’ Bollandisti ha praecedente invece di fendente.
[290] La conferma della Regola avvenne, com’è noto, nel 1223 e la bolla reca la data del 25 novembre. Ma la richiesta al Pontefice di un protettore, e l’assenso ottenutone, data invece dal 1220. Si vede che il racconto procede qui un po’ confuso ed intricato, perchè riguarda un periodo di cui i tre Compagni non furono testimoni. Frate Leone era allora a Bologna malato e San Francesco tornava d’Oriente, con Frate Pietro Catani, Frate Elia, Frate Cesario, e pochi altri. Tutti questi, meno Elia, erano morti nel 1246, in cui compilavasi questa leggenda.
[291] Il testo de’ Bollandisti ha in invece di cum.
[292] Invece di naturaliter, il testo de’ Bollandisti ha nam.
[293] La parola seguente capitolo non dev’essere presa alla lettera.
[294] Così si afferma anche dal Pisano, nella Conformità diciottesima, sec. part.
[295] Salvo alcuni incisi, questo capitolo risponde perfettamente al capo ventunesimo dello Speculum, copiato quasi letteralmente dal Celanese, nella seconda leggenda, parte terza, capo nono. Il testo è anche nel Pisano, Conform. xvi. pag. seconda.
A questo pietoso racconto con molta verosimiglianza si potrebbe assegnare l’anno 1216, in cui il cardinale Ugolino da Perugia ebbe facile occasione di andare a Santa Maria degli Angioli, per vedere i Frati congregati a Capitolo. Dall’insieme del racconto apparisce che questa fosse la prima volta che il pio cardinale assisteva al Capitolo: altrimenti non si spiegherebbe la sua meraviglia e la sua gran commozione.
[296] Il testo del Sab. aggiunge: qui fuit postea papa Gregorius.
[297] Il testo del Sab. aggiunge: intravit domum.
[298] Il testo del Sab. aggiunge: et fractas quasi totas et cervicalia nulla.
[299] Il testo del Sab. aggiunge: Mensam etiam nullane vidit ibi, quia fratres comedebant in terra in loco illo.
[300] Il testo corrisponde al sesto dello Speculum, aggiuntevi solo le parole De Verona .... rediens dal Celanese, leggenda seconda, parte terza, capitolo quarto. Anche il Pisano, alla Conformità decimosesta, ha il racconto medesimo, compendiato.
Il fatto avvenne, senza dubbio, nella state del 1220, in cui il cardinale Ugolino, legato in Lombardia, passò di Bologna.
Nel Frate malato, alcuni moderni hanno voluto riconoscere Frate Tommaso da Celano, perchè anch’egli facendo lo stesso racconto, chiude con le parole: Quello ch’era infermo in quella casa e fu tratto, testimonianza fe’ di ciò et scrisse questo. Ma, come avverte opportunamente il Sabatier, anche Alvaro Pelagio, quasi un secolo dopo, nel suo Planctu Ecclesiae, riferendo lo stesso fatto, riporta le medesime parole, senza che nessuno abbia mai pensato di trarne argomento a identificarlo col Frate malato, costretto ad uscir del Convento di Bologna nel 1220. I Bollandisti (Acta SS. 4 octob. pag. 846, numero 173) non seppero donde il Waddingo, narrando questo fatto, desumesse che Frate Leone fosse l’infermo, ed al numero 169 si maravigliano che per questo fatto il celebre Annalista citasse la leggenda dei tre Compagni, che nel frammento da essi edito nulla ha di ciò. Questa pubblicazione svela il mistero, e mostra come Frate Leone potesse, anzi dovesse essere quell'infermo che San Francesco fe’ uscire di Convento.
[301] Il testo, soppressi gl’incisi che non trovavano corrispondente nella traduzione, è cavato dal capitolo ottantunesimo dello Speculum, e possiamo esser sicuri della sua leggittimità, perchè corrisponde parola per parola con quello della versione.
Gli incisi soppressi essendo lunghi e numerosi, abbiamo creduto bene di risparmiare ai lettori la fatica di vederne soppraccaricate le note.
Il Padre Stanislao Melchiorri, credette che il traduttore si fosse servito della Leggenda seconda del Celanese, parte terza, capitolo novantaquattresimo; ma è evidente il suo errore. Le idee sono, nel fondo, le stesse, ma le parole si allontanano molto dal nostro testo.
[302] Le parole da Ego vigilabo sino ad ipsis, sono prese dal Celanese.
[303] Il testo è il trentanovesimo dello Speculum: con poche varianti copiato anche dal Celanese nella seconda leggenda, parte terza, capitolo ottantunesimo.
La nomina a Ministro, o Vicario Generale, cadde certamente il 29 settembre del 1220, e morì il 10 marzo del 1221.
Questi prima d’entrare nell’Ordine, fu Canonico della cattedrale d’Assisi, ed aveva studiato legge in Bologna. Vedi la Chronica di Giordano da Jano negli Analecta Franciscana vol. I, pag. II, e la Chronica de’ XXIV Generali negli Analecta Franciscana, vol. III. p. 4.
[304] Il testo con le soppressioni indicateci dalla versione, è preso dal capitolo trentottesimo dello Speculum, aggiunta la chiusa del Celanese, seconda leggenda, parte terza, capo trentacinquesimo. Il Pisano nella Conformità decimasesta, seconda parte, copia lo Speculum senza citarlo.
Questo fatto avvenne fra il 29 settembre 1220 ed il 10 marzo 1221, tempo cui era al governo dell’Ordine Frate Pietro Catani.
[305] Il testo del Sab. aggiunge mulieri pauper; matris duorum fratrum.
[306] Il testo del Sab. aggiunge: Alio tempore, tum maneret apud Sanctam Mariam de Portiunculam.
[307] Il Portiunculae manca nel testo del Sab.
[308] Il testo del Sab. aggiunge: quia vellet talem eleemosynam. quod posset inde sustentare corpus ejus. In ecclesia autem.
[309] Il testo del Sab. aggiunge: Nam illo tempore fratres non habuerant breviarii, nec multa psalteria.
[310] Il testo del Sab. aggiunge: et Beatae virginis.
[311] Nel lesto del Sab. seguono poche altre parole.
[312] Testo del Celanese.
[313] Il testo è cavato parte dello Speculum perfectionis, capitolo sessantunesimo, e parte dalla leggenda prima del Celanese, prima parte, capo diciannovesimo. I tre Compagni seguono quasi in tutto, salvo qualche variante di parole, il Celanese.
Lo Speculum narra il fatto con maggiore abbondanza di particolari, e di esso si servì San Bonaventura. Poiché sono rarissimi i luoghi in cui il Santo Dottore si servì dello Speculum, e questo è forse l’unico caso in cui le tracce sono assai chiare, stimiamo opportuno recare qui il raffronto dei due testi, nel luogo da cui apparisce la relazione che intercede fra loro. Ciò servirà anche a rilevare alcune circostanze omesse, dal Celanese nella prima leggenda, ed aggiunte dai tre Compagni in questo luogo.
Testo di San Bonaventura. |
Testo del Celanese. - La Leggenda |
Testo dello Speculum. |
«Accidit semel ut infirmitate gravatus, rigorem abstinentiae, pro recuperanda salute, modicum relaxaret. Viribus autem corporis utcumque resumtis, verus sui contemptor, ad propriae carnis animatus opprobrium, non est, inquit, conveniens ut populus abstinentem me credat et ego e contrario carnaliter reficiar in occulto. Surrexit propterea sanctae humilitatis spiritu inflammatus, et in platea civitatis Assisii populo convocato, solemniter cum Fratribus multis, quos secum adduxerat, maiorem introivit ecclesiam, funeque ad collum ligato, nudum cum femoralibus solis, in oculis omnium, se trahi praecepit usque ad lapidem ubi male factorces puniendi consueverant collocari. Super quem conscendens, licet quartanarius esset et debilis, acerbi frigoris tempore, cum multo vigore animi praedicavit, etc ». |
Accidit quadam vice, cum infirmitate gravatus, aliquan-tulum pullorum carnium comedisset, resumptis utcumque corporis viribus, introivit Assisii civititem (Qui San Bonaventura segue il Celanese; per quel che segue ebbe sott’occhio lo Speculum.) |
Exurgens quadam die, quum adhuc non esset liberatus de febre quartana, fecit convocari populum civitatis Assisii in platea ad praedicationem. Finita autem praedicatione praecepit populo, ut nullus inde recederet, donec rediret ad ipsos. Et intravit ecclesiam episcopatus Sancti Rufini cum multis Fratribus et Fratre Petro Cathani: qui fuerat canonicus eiusdem ecclesiae, et primus generalis Minister. Exuens ergo tunicam suam, beatus Franciscus praecepit ei ut cum corda ligniti ad collum eius, traheret ipsum nudum coram populo usque ad locum, ubi praedicaverat.... Quumque sic ductus fuisset nudus coram populo usque ad locum ubi praedicaverat, dixit, etc. tunc erat tempus hiemale et frigus valde intensum, nondum liberatus erat a febre quartana ». |
È chiaro che il Santo Dottore ebbe sott’occhio il testo dello Speculum da cui tolse il racconto.
La menzione di Frate Pietro Catani come Vicario, ci dimostra che il fatto avvenne nell’inverno fra il 1220 ed il 1221.
[314] Testo del Sab. cap. 61.
[315] Testo del Celanese, 1 leg. pag. i. cap. xix.
[316] Testo del Sab.. loc. cit.
[317] Testo del Cel., loc. cit.
[318] Testo del Sab., loc. cit.
[319] Testo del Cel., loc. cit.
[320] Il testo risponde, con molte varianti, al capitolo centesimosecondo dello Speculum, che con molti ritocchi di stile, aggiunzioni e soppressioni, e anche nella seconda leggenda del Celanese, parte seconda, capo primo.
La ricostruzione di questo testo dallo Speculum e dal Celanese, è stata, come si vede dalle citazioni, molto laboriosa e difficile; ma ci sembra che la versione italiana ne attesti la sostanziale genuinità.
Il Sabatier fa avvertire che il Celanese a Frate Pietro di Catani muta il titolo di Ministro Generale in quello di Vicario, e che San Bonaventura, raccontando lo stesso fatto, tace del tutto ogni accenno al Vicario. Dai fatti dei precedenti capitoli, ed anche da questo, risulta che quantunque San Francesco avesse ceduto l’officio, in realtà tale era l’ascendente suo sopra i Frati, che le sue parole ed i suoi desideri suonavano comandi, e come tali erano subito obbediti. Da ciò venne che in realta Frate Pietro Catani, quantunque Ministro generale, era ridotto ad essere poco più che Vicario, ed organo del santo Patriarca, nel comunicarne ed eseguirne i voleri. Perciò dagli storici, affinchè tali precedenti non servissero pretesto per legare l’autorità del Ministro generale, si preferì dare a Frate Pietro Catani il titolo più confacente al modo onde soleva esercitare il comando.
[321] Testo del Sab., cap. 102.
[322] Testo del Celanese, l leg., p. 16., c. I.
[323] Testo del Sab., loc. cit.
[324] Testo del Celanese, loc. cit.
[325] Testo del Sab., loc. cit.
[326] Testo del Celanese, loc. cit.
[327] Testo del Sab., loc. cit.
[328] Testo del Celanese, loc. cit.
[329] Testo del Sab., loc cit.
[330] Testo del Celanese, loc. cit.
[331] Testo del Sab.. loc. cit.
[332] Testo del Celanese, loc. cit.
[333] Il testo è dal capitolo sessantesimoterzo dello Speculum, soppressane soltanto la chiusa. È riassunto dal Celanese nella leggenda seconda, parte terza, capitolo settantaduesimo.
[334] Il testo è preso dal Celanese, leggenda seconda, parte terza, capitolo centesimo vigesimo quarto. Il capitolo quarto dello Speculum narra questo fatto ed altri consimili con abbondanza, ricchezza e vivezza di particolari, e con tale naturalezza e sincerità, che per sè medesimo ha tutti i caratteri di una fedele dipintura dal vero. Le parole del Celanese dovettero essere evidentemente prese dal fugace cenno, in cui i tre Compagni riassunsero la diffusa narrazione dello Speculum: ma lo sforzo letterario palesa un ritocco che contrasti con la ingenuità e semplicità negligente dello stile degli altri capitoli. Non volemmo azzardarci, senza sicuri fondamenti, a ricostruire il testo nativo. Le parole, salvo la collocazione e poche desinenze, sono genuine.
[335] Testo de Sab., cap. 33., pag. 63.
[336] Il testo corrisponde al trentaquattresimo dello Speculum, meno qualche inciso e l’aggiunzione di altri.
Il Celanese riferisce lo stesso fatto nella leggenda seconda, parte terza, capitolo centoseiesimo.
Il nome di uno di questi due Frati francesi, ci è dato dall’Eccleston (Analecta Franciscana, tom. I. p. 219), che racconta in succinto lo stesso fatto. Si chiamava Frate Lorenzo di Beauvais.
È singolare che a mano a mano che ci inoltriamo nella Leggenda, il testo si allontana da quello dello Speculum, e si avvicina a quello del Celanese.
Si vede che i tre Compagni, per la fretta di arrivare al termine, tagliavano più largamente e compendiavano con maggior brevità dallo Speculum, ed il Celanese, anch’esso progredendo nel lavoro, riducevasi nella compilazione quasi al modesto ufficio di copiatore materiale.
[337] Testo del Sab., cap 33, pag. 63.
[338] Testo del Celanese, II leg., p. 3., c. 106.
[339] Testo del Sab. loc., cit.
[340] Testo del Celanese, loc cit.
[341] Id. ibid.
[342] Testo del Sab., loc. cit.
[343] Il testo l’abbiamo ricostruito, aggiunto un inciso preso dal Celanese, seconda leggenda, parte terza, capitolo trentaquattresimo, dallo Speculum perfectionis, capitolo trentacinquesimo. L’ha anche il Pisano, Conformità decimasesta, seconda parte. Il lettore confrontandolo con la versione, non potrà dubitare che, salvo l’incertezza di qualche parola, il testo risponde alla verità.
[344] Testo del Sab., c. 35., p. 65.
[345] Testo del Celanese. II Leg., p. 3, c. 34.
[346] Testo del Sab., loc. cit.
[347] Il testo è preso dal capo quarantaseiesimo dello Speculum e dall’ottantottesimo della parte terza della leggenda seconda del Celanese. Lo Speculum non nomina Pietro Catani, ma si capisce ch’è lui, perchè si parla del Ministro generale, titolo che sino a Giovanni Parenti, niun altro ebbe all’infuori di Pietro Catani e di San Francesco. Si può consultare anche San Bonaventura, che si serve della compilazione del Celanese.
Il testo del Celanese, senza citarlo, e copiato dal Pisano nella Conformità decimasettima, parte seconda.
[348] Testo del Sab., c. 46. p. 81.
[349] Testo del Celanese, II Leg., p. 3, c. 88.
[350] Id. ibid.
[351] Testo del Sab., loc. cit.
[352] Testo del Celanese, loc. cit.
[353] Testo del Sab., loc. cit.
[354] Testo del Celanese, loc cit.
[355] Testo del Sab., loc. cit.
[356] Testo del Celanese, loc. cit.
[357] Testo del Sab., loc. cit.
[358] Il testo è ricostruito, pel primo l’atto col capitolo sessantaduesimo dello Speculum e col capitolo settantunesimo del Celanese, leggenda seconda, parte terza; pel secondo fatto col capitolo stesso dello Speculum, riportato, con varianti di parole, nel capitolo settantesimo della seconda leggenda, parte terza del Celanese.
Queste trasposizioni del Celanese, e le corrispondenze fra lo Speculum e la leggenda de’ tre Compagni dimostrano che i tre Compagni lavorarono sopra lo Speculum, e che le relazioni fra lo Speculum e questa leggenda sono dirette e immediate senza che il Celanese vi abbia nissuna parte. Il Celanese, adunque, è posteriore a queste due redazioni. Egli però, quanto al primo fatto, aggiunge che avvenne a Poggio Bustone poco lungi da Rieti, e potè saperlo per fonte da questi due scritti, e forse dalle verbali deposizioni di questi stessi tre Compagni.
[359] Testo del Sab., cap. 62., p. 114.
[360] Testo del Celanese, II Leg., p. 3., c. 70.
[361] Testo del Sab., loc. cit.
[362] Testo del Celanese, loc. cit.
[363] Testo del Sab., loc. cit.
[364] Il testo è preso dal capo cinquantanovesimo dello Speculum, sopprimendo alcuni incisi, ed aggiungendovene altri presi dal Celanese, capitolo sessantatreesimo, parte terza, della leggenda seconda.
Lo Speculum aggiunge che il fatto avvenne a San Pietro di Bovara, un quarto d’ora al di là di Trevi, poco lungi dalla via da Foligno a Spoleto, e che il Compagno era il famoso Frate Pacifico, re de’ versi.
Il Pisano, Conformità settima, seconda parte, copia il racconto, senza citarne la fonte, ed altre volte vi accenna con brevi parole.
[365] Testo del Sab., c 59. p. 108.
[366] Testo del Celanese, II leg. p. 3, c. 63.
[367] Testo del Sab., loc. cit., p. 109.
[368] Testo del Celanese, loc. cit.
[369] Testo del Sab., loc. cit.
[370] Testo del Celanese, loc. cit.
[371] Testo del Sab., loc. cit.
[372] Testo del Celanese, loc. cit.
[373] Testo del Sab., loc. cit.
[374] È il capitolo sessantesimo dello Speculum, con poche soppressioni, ed un inciso preso dalla leggenda seconda del Celanese, capitolo sessantesimo terzo.
Il Celanese ne fa tutt’uno col precedente capitolo; ma tanto lo Speculum, quanto la leggenda dei tre Compagni dividono tutto il racconto in due capi, e le divisioni si corrispondono perfettamente.
Questa corrispondenza, anzi identità d’ordine fra lo Speculum e la leggenda de’ tre Compagni, e la loro differenza dal Celanese, conferma quello che avvertimmo di sopra, intorno alle relazioni dirette fra lo Speculum e la leggenda de’ tre Compagni.
Il Celanese aggiunge alcune circostanze assai verosimili; per esempio, quella che Frate Pacifico trovò San Francesco prostrato dinanzi all’altare, mentre i tre Compagni affermano che era davanti l’altare, senza affermare, ma nemmeno negare che fosse prostrato. San Bonaventura (tom. iii, suppl. col. 703) ci dice che il Compagno, spettatore di tal meraviglia, fosse Frate Masseo da Marignano; ma o è errore, o si tratta di un’altra simile visione.
[375] Il testo del Sab. aggiunge: Pacifici, quam vidit et audivit.
[376] Il testo del Sab. aggiunge: sive in corpore, sive extra corpus, solus Deus novit.
[377] Invece del Tandem recedentibus inde, preso dal Celanese, il testo del Sab. ha: Videbatur enim totus mutatus, et loquebatur ad beatum Franciscum non quasi viventem in carni, sed quasi iam regnantem in coelo. Postea vero, quia nolebat dicere visionem.
[378] Il testo del Sab. aggiunge: quasi a longe, et inter alia.
[379] Il testo è preso dal capitolo centoquattordicesimo dello Speculum, ove il racconto è assai più diffuso, e aggiungemmo alcuni incisi dal Celanese, il quale nella seconda leggenda, parte terza, capitolo centoventottesimo, compendiò dai tre Compagni.
Il compellere, invece di compellat del testo latino, è una evidente sgrammaticatura, la quale riscontrandosi con la traduzione italiana, assicura l’identità del testo.
Della scena tenera e commoventissima di Grecio, avvenuta nel dicembre del 1223, qui non si parla, perchè già ne aveva fatto un particolareggiato ed oratorio racconto il Celanese nella prima leggenda, parte prima, capitolo trentesimo.
I tre Compagni, conforme si sono protestati nella lettera al Ministro generale, volevano non già scrivere una leggenda, ma supplire alle ommissioni delle Leggende che erano state composte.
[380] Testo del Sab., cap. 114, p. 225.
[381] Testo del Celanese, II leg., p. iii, c. 128.
[382] Testo del Sab. loc cit.
[383] Testo del Celanese loc. cit.
[384] Testo del Sab., loc. cit.
[385] Di questa lettera il testo è cavato dal Pisano, Conformità duodecima, seconda parte, capitolo decimo e venticinquesimo; e dalla stessa fonte la trasse il Waddingo per inserirla nella sua pregevolissima stampa degli Opuscoli di San Francesco, a pagina 24 (Antuerpiae, 1623). Si leggeva anche nelle Cronache del Mariano (p. I, lib. 2, cap. 141 in lingua italiana e spagnuola. Nella copia della leggenda dei tre Compagni che il Waddingo ebbe a mano, pare non si contenesse.
Il Codice Folignate al foglio 20, contiene una lictera quam misit Beatum Franciscus generali Ministro de modo servando circa Fratres subditos peccantes mortaliter vel venialiter, che senza dubbio è questa; e con altri due capitoli, che anch’essi appartengono alla leggenda dei tre Compagni, seguita subito dopo il solito frammento di essa. Volentieri avremmo collazionato il testo del Pisano con quello del Codice Folignate, e la collazione ci avrebbe dato modo di migliorare di molto la lezione non esatta, a cui ci troviamo ridotti: ma fu vana ogni pratica per averlo sia dai Padri Cappuccini, che ne hanno la proprietà, sia dall’ottimo Monsignore Faloci Pulignani, a cui fu consegnato pe’ suoi studi, il quale non potè favorircelo perchè attualmente gli bisognava per un’edizione della leggenda de’ tre Compagni a cui ha posto la mano.
[386] Il testo approssimativo è preso dalla prima leggenda del Celanese, parte seconda, capo ottavo; ma è testo approssimativo, non essendoci stato possibile di rinvenire il genuino. I tre Compagni però ebbero certamente questo capitolo sotto gli occhi, e ne trassero la loro narrazione.
I quattro Frati, confidenti e famigliari di San Francesco, erano Frate Masseo, Frate Rufino, Frate Angelo e Frate Leone.
[387] Le parole sono costruite dal testo del Sab., c. 119, p. 334.
[388] Testo del Celanese, I Leg., p. 2, c. 8.
[389] Testo del Sab., c. 121, p. 237.
[390] Testo del Celanese, II leg. p. 2, c. 6.
[391] S. Bon. leg. maj, c. xiii.
[392] Il testo è composto col capitolo centesimodecimo dello Speculum, e con qualche frase del Celanese, seconda leggenda, parte seconda, capo decimoterzo.
A Rieti in quel tempo, dall’aprile 1225 sino ai primi del 1226, era la corte Pontificia, e là il cardinale Ugolino lo fece venire per curarlo della sua grave malattia. Dimorò un po’ di tempo nel palazzo episcopale co’ suoi compagni ma poi volle ritirarsi nel romitorio dell’Ordine presso Rieti; dove avvenne il fatto che si narra in questo capitolo.
[393] Testo del Sab., c. 110, p. 218.
[394] Testo del Celanese, II Leg., p. 2, c. 13.
[395] Testo del Sab., loc. cit. p. 219.
[396] Testo del Celanese, loc. cit.
[397] Testo del Sab., loc. cit.
[398] Testo del Celanese, loc. cit.
[399] Testo del Sab., loc. cit.
[400] Il testo è preso dal capo cinquantatreesimo dello Speculum, copiato quasi in termini dal Celanese nella seconda leggenda, parte terza, capitolo quarantaseiesimo. Le parole di San Francesco sono riferite testualmente anche nella leggenda antica al capitolo De perfectione humilitatis, da cui le trasse il Pisano nella Conformità duodecima, capitolo ventesimo terzo. Il fatto accadde ne’ primi mesi del 1226.
[401] Di queste cinque righe, come di quelle del capitolo settantesimoterzo, non ci è stato possibile di trovare il testo corrispondente; e ci dovemmo contentare di un testo per approssimazione. I tre Compagni dovettero avere sotto gli occhi le parole della prima leggenda del Celanese, parte seconda, capo settimo, e da essa principalmente cavammo le parole del nostro testo. Il fatto avvenne nell’aprile del 1226.
[402] Testo del Celanese, I Leg., p. 2, c. 7.
[403] Id. Ibid.
[404] Testo del Sab., cap.121, p. 236.
[405] Testo del Sab., loc. cit.
[406] Testo del Celanese, loc. cit., c. 8.
[407] Testo del Celanese, loc. cit.
[408] Testo del Celanese, loc. cit.
[409] Questa laude delle creature è stata argomento di molte discussioni; ma crediamo che ormai non si possa più negare che sia fattura originaria di San Francesco, e che le circostanze della sua composizione narrate nello Speculum sieno esattissime.
La conseguenza immediata che ne deriva è che il testo latino originale non esiste, e non può esistere. L’autore degli Atti di San Francesco nella Valle di Rieti, dei quali si conserva una copia nell’Archivio del Sacro Convento di Assisi, con la data del 1416, ne fece una traduzione, che forse è la prima, in latino. Vedi la Miscellanea Francescana, volume VII, fascicolo primo, in un erudito articolo (Nuove osservazioni sul Cantico del Sole) del valoroso Monsignor Faloci-Pulignani, strenuo sostenitore della genuinità del testo italiano che ne abbiamo. Nel citato libellus actuum beatissimi Patris Francisci tempore quo fuit in civitate Reate et Comitatu ejusdem (Ms. 679 della Biblioteca del Sacro Convento di Assisi), si legge esplicitamente che San Francesco fecerat devotas quondam laudes vulgariter.... Et quod beatus Pater has composuit, ausus non fui formam mutare; sed prout sauccio, latinis verbis adaptabo. Il testo latino noi lo cavammo dall’edizione Waddinghiana degli Opuscula Sancti Francisci (tom. iii, pag. 399-400); ma non crediamo che la leggenda dei tre Compagni l’avesse; essa doveva contenere il solo testo italiano.
[410] È il capo centododicesimo dello Speculum perfectionis. Di questo episodio, taciuto da San Bonaventura, alcuni hanno voluto menare scandalo, e gridarlo inverosimile. È però indubitato in tutte le sue circostanze.
Vogliamo qui riferire tre relazioni diverse e successive, di questo stesso racconto, di cui la prima è attinta verosimilmente dalla viva voce della stessa Giacoma dei Sette Soli, ed è quella che il Celanese inserì nella quarta parte sinora inedita della sua seconda leggenda; la seconda è di Frate Bernardo da Bessa, dal suo De Laudibus; la terza è presa dalla Speculum vitae compilato non molti anni dopo.
Racconto del Celanese (1248).
« Jacoba de Septemsoliis claritate et sanctitate prima in Urbe Romana, privilegium amoris precipui meruerat apud Sanctum. Non mihi ad huius laudem repetenda; genus illustre, familie dignitas, ample divitie; nec denique mira virtutum eius perfectio, longeva continenza vidualis.
« Cum itaque Sanctus infirmitate illa decumberet, que, omni languore concluso, felicem cursum exitu beatissimo consummavit, paucis ante mortem diebus voluit mictere pro Domina Jacoba Romam, ut si eum que tam ardenter dilexerat exulem, iam ad propriam redeuntem cernere vellet, festina sollicitudine properaret. Scribitur littera, queritur nuntius pernicitate vigens, et inventus, ad iter succingitur. Confestim ad portam sonus auditur equorum, militum strepitus, celebritas comitive. Precedens unus sociorum ad hostium, ille qui nuntium instruebat, quam absentem querebat, presentem invenit. Totus in admiratione factus, citissime cucurrit ad Sanctum, et non se capiens pro gaudio, dixit: Bona tibi, Pater, nova denuntio. Cui protinus Sanctus, anticipa[ta] festinatione respondens: Benedictus (inquit) Deus, qui Dominam Jacobam Fratrem nostrum direxit ad nos. Aperite (ait) portas, et intrantem eam conducite, quia non est pro Fratre Jacoba decretum de mulieribus observandum.
«Fit inter nobiles hospites exultatio magna, et inter blanditias spiritus profusio lacrimarum. Et ut nec esse desit miraculo, invenitur mulier sancta portasse quidquid ad Patris portandum exequias facta prius lettera continebat. Nam cinerei coloris pannum, quo recedentis corpusculum tegeretur, cereos quamplurimos, syndonem pro facie, pulvillum pro capite, et ferculum quoddam, quod Sanctus appetierat, detulit; et omnia que vivi hujus optaverat spiritus, suggesserat Deus. Persequam, certe, huius peregrinationis eventum, ne sine consolatione dimittam nobilem peregrinam. Expectat gentium multitudo, presertim ubi populosa devotio in brevi futurum Sancti de morte natalem; sed romane devotionis adventu Sanctus fortior factus, plusculum auspicatur fore victurum; unde et Domina illa licentiare decrevit reliquam comitivam; sola ipsa cum filiis et paucis scutiferis remansura. Cui Sanctus: «Noli (inquit); sed ego sabato recedam; tu die dicta cum omnibus remeabis». Sicque factum est. Hora condicta triumphantem intravit ecclesiam, qui in militanti fortiter militarat.
«Transeo populorum concursus, iubilantium voces, campanarum solemnia, profluvia lacrimarum; transeo filiorum fletus, carorum singultus, suspiria sociorum. Ad illud veniam, quod peregrinam Patris solatio destitutam valeat consolari. Seorsim, igitur, illa tota madida lacrimis, clanculo ducitur, et proiecto inter brachia amici corpore: Heccine (ait Vicarius) quem dilexisti vivum, teneas et defunctum. Calidioribus illa semper corpus lacrimis irrigata, flebiles voces et singultus ingeminat, et languidos iterans amplexus et oscula, solvit velamen, ut videat revelatum. Quid plura? Contemplatur pretiosum illud vas, in quo et thesaurus latuerat pretiosus quinque margaritis ornatus. Cernit illas, quas sola Omnipotentis manus toto orbe mirandas fecerat celaturas, atque insuetis impleta letitiis. in amico mortuo reviviscit. Illico nec dissimulandum consulit, nec aliquatenus obtegendum inauditum miraculum, sed provido nimis Consilio, cunctis oculo ad oculum demonstrandum. Certatim postmodum omnes ad spectaculum currunt; qnodque enim fecerat Deus, taliter omni nationi in veniale comparuit, in stupore miratur. Suspendo stilum, nolens balbutire quod explicare non possem.
Iohannes Frigia pennantes (sic), tunc puer, postea Romanorum Proconsul et sacri Palatii Comes, quod ilo tempore cum matre suis oculis vidit et manibus contrectavit, libenter hoc ipsum iuratus, dubiis omnibus confitetur.
« Redeat iam peregrina in patriam, prerogativa gratie decorata, et nos post Sancti mortem, ad alia transeamus ». (Da un Ms. contenente la quarta parte inedita della seconda leggenda del Celanese, che tratta dei miracoli di San Francesco.)
Racconto di Frate Bernardo da Bessa (anno 1290).
« Venit autem matrona illustrissima ex Romanis, Domina Jacoba de Septemsoliis, devotissima viri Dei, ad visitandum eum cum magno, ut tantum decebat Dominum, comitato, quae apparatum multum, prout tanto videbatur funeri, ministravit. Eum ipse, quam in Christo docuerat, quamque pro virilitate virtutum Fratrem Jacobam nominabat, ante transitum suum videre volens, mandaverat iam vocari. Sed cum iturus praesto esset, ecce ad Fratrum ostium multus equorum et famulorum strepitus devotae discipulae ad doctorem et patrem praeclarissimum sibi venientis. Ipsam ergo Sanctus missam a Domino, ut optabat, vidit et gavisus est. Cumque aliquantulum respirans prae gaudio visionis ipsius, plus vivere putaretur, voluit ipsa partem suae comitivae remittere, ut Sancti finem cum paucioribus expectaret. Quod prohibens dixit: Ego sabbato in sero recedam; tu die sequenti poteris cum societate reverti.
«Die igitur et hora, qua dixerat, collectus est Sanctus ad Dominum, aeterna secum mansione moraturus. » (De Laudibus negli Analecta Franciscana, vol. iii p. 687, Quaracchi, 1897).
Racconto dello Speculum vitae (13??).
Cum autem pervenisset ad Sanctam Mariam et depositus esset in infirmaria, vocavit unum de sociis et dixit illi: clarissime, Dominus revelavit mihi quod in ista intirmitate atque ad talem diem moriar, et scis quod Domina Jacoba de Septemsoliis devota carissima Ordinis nostri est. Si mortem meam sciret et non interesset, valde inconsolabiliter tristaretur. Ne ergo turbetur, significemus sibi quod si vult me videre vivum, statim Assisium veniat. Respondit ille: Bene dicis, Pater, quia propter magnam devotionem, quam ad te habet, esset valde inconveniens, quod ipsa non esset in morte tua. Dixit ergo beatus Franciscus: Porta mihi chartam et pennam, et scribe mihi, sicut ego dicam tibi. Et ille incepit scribere: Domine Jacobe, serve Altissimi, Frater Franciscus pauperculus Jesu Christi, salutem et societatem Spiritus Sancti in Domino Jesu Christo. Scias, charissima, quod mihi Christus benedictus, per suam gratiam vite mee terminum futurum in proximo revelavit: quapropter, si vis invenire me vivum, visis litteris, ad Mariam de Angelis venire festina; nam si usque ad talem diem non veneris, me vivum invenire non poteris. Et porta tecum pannum et cilitium, in quo corpus inclini involvas et ceram pro sepultura. Rogo etiam, quod portes de illis commestionibus, que mihi consuevisti dare, quando infirmabar Rome. Dum ergo hoc scriberentur, ostensum est, in spiritu, Sancto Francisco, quod Domina Jacoba veniret ad eum, et secum omnia predicta portaret. Unde statim dixit scribenti: Non scribas amplius, quia non oportet, et litteram ipsam reponas. Et mirati sunt universi, quare litteram non dimittebat compleri. Et ecce facto medio temporis intervallo, Domina Jacoba sonavit ad portam, ad quam cum ivisset portarius, invenit Dominam Jacobam, nobilissimam romanam, cum duobus filiis senatorum et militum comitum, qui veniebant ad Sanctum Franciscum, et portabant secum omnia illa, que Sanctus Franciscus scribebat in littera. Revelaverat enim Dominus ipsi Domine Jacobe, dum oraret Rome, iam mortem Sancti Francisci futuram in proximo, cum res illas quas poscebat in littera portavit in tantam cere [quantitatem], quod non solum ad sepulturam, sed et in missis et supra corpus eius per multos dies omnibus copiosi ministravit. Cum vero dieta Domina intravit ad Sanctum Franciscum adhuc viventem, maximam consolationem ex visione mutua perceperunt. Procidens autem illa ad illos pedes divinis caracteribus insignitos, tantam ibi accepit consolationem et gratiam et copiam lacrimarum, quod sicut Magdalena, oscula circumquaque, quasi alterius Coristi pedibus, fidelia labia imprimebat, ita quod fratres pedibus Sancti non poterant illam evellere. Tandem vero ducta seorsum et interrogata quomodo sic venisset ordinate, respondit: Quia cum Rome orarem in nocte, audivi vocem de coelo dicentem mihi: Si vis Sanctum Franciscum invenire viventem, statim absque mora, vadas Assisium, et porta tecum illa que infirmanti dare solebas, et que erunt etiam necessaria sepulture. Domina vero Jacoba stetit ibi, donec Sanctus Franciscus migravit ad Dominum, et ad corpus eius mirabilem honorem exibuit, et post modicum tempus, ob devotionem Sancti Assisium venit, et ibidem in sancta poenitentia et virtuosa conversatione dies finiens, fecit se apud ecclesiam Sancti Francisci sepeliri. » (Speculum vitae, fol. 137; Venetiis, 1504.)
Dal confronto di questi racconti si vede che il Celanese narrò il fatto della visita di Giacoma, per consolazione e, senza forse, dietro la narrativa di lei; e quantunque non sia in contraddizione coi tre Compagni, non si servì né della loro narrativa, né di quella identica, dello Speculum.
Il Da Bessa si servì dei due racconti; e con più minute particolarità, desunte forse da Frate Leone, nelle sue confabulazioni e corrispondenze col beato Corrado d’Offida, viene largamente narrato il fatto nello Speculum vitae. Fu con molta acrimonia negato quest’episodio da quella critica, cui più che il fare piace il disfare; ma oggi niuno potrebbe seriamente ostinarsi in queste negazioni, che sarebbero come chi a mezzogiorno negasse la luce del sole.
[411] La ricostruzione di questo testo è stata molto più laboriosa che l’ordinario, perchè i membretti che lo compongono si trovano dispersi in molti capitoli dello Speculum, delle Conformità, del Celanese ; e rispetto ad alcune parole bisognò contentarsi di una approssimazione, e di una certa elasticità nel raccoglierle; cosa di cui nei precedenti capitoli non abbiamo sentito il bisogno.
È notevole che il racconto termini con il trasporto del corpo del Santo a San Damiano, presso le Clarisse, senz’aggiungere verbo della provvisoria deposizione a San Giorgio, della canonizzazione e della definitiva tumulazione nella chiesa di San Francesco; ed è ancor più notevole che lo stesso faccia nella seconda sua leggenda il Celanese (Vedi p. iii, c. xxxix). Che il Celanese nello scrivere la sua seconda leggenda avesse sott’occhio questo capitolo, ultre la notevolissima corrispondenza soprannotata, si raccoglie anche da un’altra circostanza, in cui, certo non fortuitamente, concordano: cioè che prima di morire si fece spogliare e deporre in terra dai Frati; mentre secondo il Pisano (Conform. xxxii, sec. p.) si spogliò da sè (se... denudavit); e così aveva insinuato anche San Bonaventura (se totum nudatum... prostravit). La versione dei tre Compagni e del Celanese è assai più verosimile, e tal concordanza conferma la genuinità del capitolo di questa leggenda, a cui evidentemente si conformò nella seconda sua leggenda Tommaso.
Chi ripensa ai tempi che corsero dal 1239 sino alla morte di frate Elia, il quale con tutti gli sforzi mirava a ripigliare il governo dell’Ordine, e non sapeva persuadersi che ormai n’era escluso per sempre, capisce subito la ragione del silenzio dei tre Compagni e del Celanese, intorno alla deposizione del cadavere di San Francesco a San Giorgio, alla canonizzazione ed al trasporto alla Basilica di San Francesco. Di questi fatti il protagonista, o almeno uno degli agenti principali ne era il famoso frate Elia, di cui sarebbe stato inopportuno tanto il ricordarne quanto il preterirne il nome, trattandosi di cose notissime. Perciò le due leggende tacciono del tutto di tali memorabilissimi avvenimenti. Di tale silenzio, fuor del tempo sopraddetto, non potremmo assegnarne una ragione plausibile, e fornisce un forte indizio della genuinità di questa leggenda, al modo che noi la diamo e ci viene indicata dalla versione italiana, e ci mostra che i due capitoli aggiunti ai testi latini conosciuti sin qui, debbono essere di certo interpolazioni posteriori.
Non possiamo qui astenerci dal riportare uno splendido sonetto del Carducci, che conformandosi alla pura verità storica, con parole di scultoria evidenza, ne ha tratto immagini di poesia efficace ed altissima, dimostrando ancora una volta che poesia suprema è la rappresentazione fedelissima della viva realtà. Questi versi di un alto e qui veramente inspirato poeta, ci paiono bella chiusura all’umile e semplice narrazione dei compagni di San Francesco. Il sonetto è questo che segue:
Santa Maria degli Angioli.
Frate Francesco, quanto d’aere abbraccia,
Questa cupola bella de ’l Vignola,
Dove incrociando all’agonia le braccia,
Nudo giacesti sulla terra sola!
E luglio ferve, e il canto d’amor vola
Ne ’l piano laborioso. Oh che una traccia
Diami il canto umbro della tua parola,
L’umbro cielo mi dia della tua faccia!
Su l’orizzonte de ’l montan paese,
Ne ’l mite solitario alto splendore,
Qual de ’l tuo paradiso in su le porte,
Ti vegga io dritto con le braccia tese,
Cantando a Dio: Laudato sia, Signore,
Per nostra corporal sorella morte!
[412] Testo del Sab. c. 134, pag. 343.
[413] Id. ibid.
[414] Id. ibid.
[415] Id. c. 113, pag. 320.
[416] Id. ibid. c. 121; solo invece di fecit il testo ha faciebat.
[417] Testo del Celanese, II Leg., p. 3, c. 159.
[418] Testo del Sab., c. 122, p. 239.
[419] Da vari testi del Sab., Celanese, etc.
[420] Testo del Sab. c. 108, pag. 216, che aggiunge qui: de voluntate Domini.
[421] Id. ibid. che aggiunge: ut impleretur sermo quem dixerat Dominus per Beatum Franciscum.
[422] Id. ibid. che aggiunge: et audire verbum Dei.
[423] Id. ibid. che aggiunge: inter brachici ad fenestram per magnum spatium.
![]() |
![]() |
© 1996 - Tutti i diritti sono riservati Biblioteca dei Classici italiani di Giuseppe Bonghi Ultimo aggiornamento: 07 febbraio 2011 |