Бабырнама
Уикипедияның мағлұматы
![]() |
Бұл мақаланы не бөлімді Уикипедия сапа қалыптарына лайықты болу үшін уикилендіруі қажет. Осы мақаланы асылдандыру үшін лайықты ішкі сілтемелерді еңгізіп көмек беріңіз. |
«Бабырнама» (шағатайша: بابر نامہ) - Бабырдың өзі және өз қолымен жазған атақты еңбегі.
Бабыр тек жалаң саясатшы, жауынгер қолбасшы ғана болмаған, сонмыен бірге ол XVI ғасырдың атақты ойшылдарының бірі. Бабыр жазушы-ғалым ретінде өз артынан едәуір әдеби мұра қалдырған адам. Оның біздің заманымызға жеткен еңбектерінің ішінен «Бабырнаманы», «Мубайин» атты өлеңдер жинағын, «Хәтти Бабри» атты өзі жасаған жаңа алфавитті, махаббат тақырыбына жазылған көптеген газелдер мен төрт жолдық өлең шумақтарын ерекше атуға болады. Бабыр сонымен бірге музыка, поэзия және соғыс туралы да көптеген трактаттар жазған. Бірақ өкінішке қарай, оның бұл еңбектері біздің заманымызға жетпеген.
Бабыр еңбектерінің іішінде «Бабырнаманың» алатын орны ерекше. Бабыр парсы тілін жақсы білгенімен, «Бабырнаманы» өзінің ана тілі — түркі тілінде жазған. Бұл шығарма Бабырдың есейген шағында, патша болып тұрған кезінде, Үндістанда жазылған. Сондықтан да автор мұнда көбінесе өзінің жастық шағын, өзі туып өскен жерлерді сағынышпен еске түсіреді. Кітап сол кездің әдебиетіне тән сөзуарлық, тақуалық, тілмарлықтан аулақ, халыққа түсінікті қарапайым тілмен жазылған. Шығарманың басты кейіпкері автордың өзі. Шығармада, ол бір жағынан, айлакер, саясатшы, қатал қолбасшы ретінде көрінсе, екінші жағынан, әдебиетке, өнерге, ғылымға ерекше ықыласпен қараған, қамқорлық жасаған кісі болып танылады.
Бірақ «Бабырнама» — тек түрік монархының ғана өмірбаяны емес, сонымен бірге ол өз заманының тамаша тарихы. Бұдан XV ғасырдың аяғы мен XVI ғасырдың басында Орта Азия, Хорасан, Ауғансытан және Үндістанда болан саяси оқиғалар мен ұрыстар тарихын анық көресін. Автор сонымен бірге өз замандастырының — әмірлері мен бектердің, ақындар мен ғалымдардың, суретшілер мен зергелердің тамаша бейнесін бере білген. Олардың түрі, киімі, әдет-ғұрпы, талғамына дейін бастан аяқ суреттеген. Сол сияқты өзі жүрген елдің географиялық жағдайын, ауа райы, шаруашылығын, кәсіпшілігін де жазып отырған.
«Бабырнамада» суреттелетін үстем өкілдерінің ішінен Омар Шайхы, Сұлтан Ахмет, Сұлатн Махмұд, Хұсайын Байқара бейнелері ерекше орын алады. Бұлардың іс әрекеттері үлкен тарихи оқиғаларға байланысты берілген. Мәселен, Бабыр бір кездегі әрі ақылды, әрі батыр Хусайын-Байқараның кейін азғындыққа салынып, қоян жүрек қорқақ адамға айналғанын әсем суреттейді. Міне соның нәтижесінде Хусайын Бақара билеген Герат хандығы азып тохып кеткен. Кітапта сонымен бірге падишах пен әмірлерге, әскер басыларымен тарихандарға да елеулі орын берілген. Өйткені бұлар Орта Азия мен Хорасанның XV-XVI ғасырладағы тарихында елеулі роль атқарған. Бабыр тархандар мен әскер басылардың қорқаулығын, сарандығын, мансапқорлығын шебер суреттейді. Олардың қандай жолмен болса да, басып алуға тырысқан әрекеттерін әшкерелейді.
Бабыр өз кітабында тек әмірлер мен тархандардың ғана бейнелерін жасамаған, сонмыен бірге ол заманда өмір сүрген Орта Азияның аса ірі мәдениет және әдебиет қайраткерлерінің де бейнелерін бере білген. Ол тәжік әдебиетінің ұлы классигі Абдрахман Жәми, түркі әдеби тілінің негізін салушы Әлішер Науаи, XVI ғасырдың атақты суретшілері Камаладдин Бекзад, Шах-Музаффар және басқалар туралы өте жоғары пікір айтады. Мәселен, Бабыр Әлішер Науаи жөнінде былай деп жазады: «Әлішер бек теңдесі жоқ адам еді. Түркі тілінде өлең жазғандардың ішінде одан көп және одан жақсы жазғаны жоқ. Әлішер бек сияқты ғылым мен өнерге қамқорлық жасаған адам бұран-сонды болды ма? Ұста бекзад пен Шах Музаффар да Әлішердің қамқорлығы мен көмегінің арқасында өз өнерлерін өрістетіп, үлкен атаққа ие болды. Ол салдыран пайдалы құрылыстар сияқты жүргізген адам кемдекем»
«Бабырнамадан» бұдан басқа да көптеген құнды материалдар табуға боады. Жалпы Орта Азияны, Ауғаныстанның және Үндістанның XV-XVI ғасырлардағы тарихы жөнінде мәлімет алғысы келгендердің қай-қайсысы болса да «Бабырнамаға» соқпай кете алмайды.