Қазақ әліппесі

Уикипедияның мағлұматы


Қазақ әліппесі — қазақша жазу әлліппесі, бұл үшін келесі жүйелер пайдаланылады:

  Қазақ кирил әліппесі  
А Ә Б В Г Ғ Д
Е Ё Ж З И Й К
Қ Л М Н Ң О Ө
П Р С Т У Ұ Ү
Ф Х Һ Ц Ч Ш Щ
Ъ Ы І Ь Э Ю Я


Мазмұны

[өңдеу] Ресми әліппелер

[өңдеу] Кирил жазуы негізінде

Қазақ кирил әліппесі — көбінесе Қазақстан мен Моңғолияда пайданалатын әліппесі. Бұл Сарсен Аманжолұлы ұсынған әліппе 1940 қабылданған, 42 әріп енген: 33 орыс әліппесінің әрпі және 9 өзіндік қазақша әріп Ә, Ғ, Қ, Ң, Ө, Ұ (1947 ж. дейін бұрын осы әріп орнына Ӯӯ пайдаланылған), Ү, Һ, І. Ертеде қазақ әріптері орыс әліппесі әріптерінің сонында қойылған, сосын дыбысы жақын орыс әрптерінің артына жылжытылған.

Келесі әрптер: В, Ё (1957), ф, Х, Һ, Ц, Ч, Щ, Ъ, Ь, Э, қазақтың төл сөздерінде пайдаланылмайды. Бұл әрптер: Ё, Ц, Ч, Щ, Ъ, Ь, Э, тек кеңестік дәуірінде орыс тілінен, немесе орыс тілі арқылы енген сөздерде орыс емле нұсқауларымен пайдаланылған (1990 жж. бері ресми және жеке жария ақпараттарда әдебі шығармаларда пайдалануы азая түсуде, сиректеніп кетті). Х әрпі қазақ фонетикасында Қ түрінде айтылады. Һ әрпі тек сиреген араб-пары кіріс сөздерде кездеседі, және де Х немесе Қ сияқты айтылады. Е сөздің нағыз басында [ʲe] дифтонгоиды боп сөйленеді. Э әрпі әрдайым Е боп айтылады. О сөздің нағыз басында может [ʷo] дифтонгоиды боп айтылуға мүмкін. У әрпі буын жасамайтын дыбысты белгілейді, және де ҰУ, ҮУ, ЫУ, ІУ псевдодифтонгтерді алмастыру үшін пайдаланылады.

Келесі әрптер алдынғы және артқы ретті дыбысты жұпты белгілейде (әдетте жіңішке мен қалын деп аталады):

  • Е — А
  • Ө — О
  • Ү — Ұ
  • І — Ы

Арабо-парсы кіріс сөздерінде Ә — А қарама-қарсы коюы көрінеді.

Қазақ екпіні тек соңғы буынға әрдайым келетін болғаныдан жазуда белгіленбейді.

[өңдеу] Белгішелеу

Жақында өткен заманда қазақ мәтінін теру көбнесе қиыншылыққа ұшрасатын еді. Оның себебі, амал жүйелерде мен мәтінтергіштерте Юникод арқауы жоқтықтан, қалыпты түрде қазақша 8 бит белгішелеу парақ болмағандан және қалыпты компьютер қаріптері жетіспеушліктен де. Осыған орай қазақ кирил әліппесін компьютерлерде белгішелеу үшін 20-дан аса әртүрлі нұсқалалары[1] ұсынылған.

Кезінде Қазақстанда DOS үшін ҚР МҚ 920-91 мемлекеттік қалыпы қабылданған. Бұл қалып CP866 8 бит кирил (славян) белгішелеу парақтың негізінде жетілдірілген. Енді бірталай көп кідіргіп Windows жүйесіне арнап ҚР МҚ 1048—2002 қалыпы бекітілген. Осы қалыптың қолдануы өте шектеуілі болды, себебі ол Юникод басқа ескірген 8 бит белгішелеу ығыстырып шығаруы қызған кезі болды. Сонымен, тек кейбір мемлекетттік, және өкіметке жақын ұйымдар, соның ішінде «ҚазАқпарат» ақпарат агентігі де, соңғы кезге дейін қолданған. Ағымда барлық жерде де UTF-8 белгішелеу істе.

[өңдеу] Пернетақта жаймасы

Қазақ пернетақта жаймасы (Ё әрпі әдетте орыс жаймасында көшіп теріледі)
Қазақ пернетақта жаймасы (Ё әрпі әдетте орыс жаймасында көшіп теріледі)

Қазақ пернетақта жаймасы орыс теруіш жаймасы негізінде дамытылған және де РСТ ҚКСР 903-90 қалыпында бекітілген. Осы жайма Юникодпен қуатталған: Windows (NT тұқымдасындағы 2000, XP, Server 2003, Vista одан жоғары нұсқалары да) және Linux амал жүйелерімен жеткізіледі.

Қазақтын өзіндік әріптері пернетақтаның жоғарғы тізбегіндегі сан аясы орнында орналасады. Ал, сан және басқа нышандар (/, *, –, +) енгізу үшін көмекші сан пернетақтасы пайдаланылады. Осы себебінен қалыпты жаймада әріп емес нышандарға, және Ё әрпіне де, тиісті орны табылмаған.

[өңдеу] Араб жазуы негізінде

Араб әліппесінде — 29 әріп және бір белгіше бар (ٴ) — «жоғарғы һәмзә», бүкіл сөздегі жіңішке дауысты дыбысты белгілеу үшін, сөздің басына қосылады (тек жіңішке дауыстыларымен әрдайым үйлесетін Г және К әріптерінен тыс). Жазу әдісі парсы мәнерінде негізделінген. Жазу бағыты оңнан солға.

Қарахан әулеті мезгілінен (10 ғ.) бастап Қазақстан жерінде түркі тіліндегі мәтіндерді жазып алу үшін пайдаланылған.

Көп мезгілде абжад түрінде боп қалды, яғни тек дауыссыз дыбыстарды белгілеуі мен. 1924 жылы қазақ фонетикасындағы дауысты дыбыстарын дұрыс белгілеу үшін қайта құрастырылған. Жобаны дамытқан Ахмет Байтұрсынұлы «төте жазу» деп атаған (тағы да «Жаңа емле» деп де аталған). 1929 жылы латын жазуы негізіндегі «Жаңәліп» әліппесімен ауыстырылған.

Қазір де Шығыс Түркістан қазақтарымен (сонымен бірге, кейбір ұлттық ерекше өзгешеліктермін, қырғыздармен, ұйғырлармен) қолданылады. Тағы да араб жазуын пайдаланылатын Ауғанстан, Иран Пәкістан және Қиыр Шығыс елдерінде қазақ шетжұртымен қолданылады.

[өңдеу] Төте жазу үлгіттері

Төменгі кестеде қазақ төте жазуының әліппесі берілген. Әр әріптің дара жазылу нұсқасы, сөздің басында, ортасында[2] және аяғында жазылу нұсқалары берілген. Тек қазақ тіліне тән әріптердің астында сыртқы сілтеме[3] түрінде сәйкесті юникод кодтары[4] берілген.

Басқа тілдерде