Қазақ әліппесі
Уикипедияның мағлұматы
Қазақ әліппесі — қазақша жазу әлліппесі, бұл үшін келесі жүйелер пайдаланылады:
- Қазақстан Республикасында — кирил жазуы негізінде, ресми түрде Қазақстан бүкіл жерінде және Моңғолияның Баян-Өлгей аймағында. Тағы да көршілес Қырғызстан, Ресей, Түрікменстан және Өзбекстан елдерін бірынғай мекендеген қазақ жұрты пайдаланады, сонымен бірге басқа ыдраған КСРО республикаларында да пайдаланылады.
- Қытай Халық Республикасында — араб жазуы негізінде, ресми түрде Шынжан Ұйғыр автономиялық районындағы Іле Қазақ автономиялық облысында. Тағы да Ауғанстан, Иран және Пәкістан елдеріндегі қазақ диаспорасы да пайдаланады.
- Түрік Республиксасында — қазақ диаспорасы ресми емес түрде латын жазуы негізіндегі түрік әліппесін пайдаланады. Сонымен бірге Алмания, АҚШ т.б. батыс елдерінде қазақ диаспорасы әртүрлі қалыпты емес латын жазуын пайдаланады.
Қазақ кирил әліппесі | |||||||||||||
---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
А | Ә | Б | В | Г | Ғ | Д | |||||||
Е | Ё | Ж | З | И | Й | К | |||||||
Қ | Л | М | Н | Ң | О | Ө | |||||||
П | Р | С | Т | У | Ұ | Ү | |||||||
Ф | Х | Һ | Ц | Ч | Ш | Щ | |||||||
Ъ | Ы | І | Ь | Э | Ю | Я |
Мазмұны |
[өңдеу] Ресми әліппелер
[өңдеу] Кирил жазуы негізінде
Қазақ кирил әліппесі — көбінесе Қазақстан мен Моңғолияда пайданалатын әліппесі. Бұл Сарсен Аманжолұлы ұсынған әліппе 1940 қабылданған, 42 әріп енген: 33 орыс әліппесінің әрпі және 9 өзіндік қазақша әріп Ә, Ғ, Қ, Ң, Ө, Ұ (1947 ж. дейін бұрын осы әріп орнына Ӯӯ пайдаланылған), Ү, Һ, І. Ертеде қазақ әріптері орыс әліппесі әріптерінің сонында қойылған, сосын дыбысы жақын орыс әрптерінің артына жылжытылған.
Келесі әрптер: В, Ё (1957), ф, Х, Һ, Ц, Ч, Щ, Ъ, Ь, Э, қазақтың төл сөздерінде пайдаланылмайды. Бұл әрптер: Ё, Ц, Ч, Щ, Ъ, Ь, Э, тек кеңестік дәуірінде орыс тілінен, немесе орыс тілі арқылы енген сөздерде орыс емле нұсқауларымен пайдаланылған (1990 жж. бері ресми және жеке жария ақпараттарда әдебі шығармаларда пайдалануы азая түсуде, сиректеніп кетті). Х әрпі қазақ фонетикасында Қ түрінде айтылады. Һ әрпі тек сиреген араб-пары кіріс сөздерде кездеседі, және де Х немесе Қ сияқты айтылады. Е сөздің нағыз басында [ʲe] дифтонгоиды боп сөйленеді. Э әрпі әрдайым Е боп айтылады. О сөздің нағыз басында может [ʷo] дифтонгоиды боп айтылуға мүмкін. У әрпі буын жасамайтын дыбысты белгілейді, және де ҰУ, ҮУ, ЫУ, ІУ псевдодифтонгтерді алмастыру үшін пайдаланылады.
Келесі әрптер алдынғы және артқы ретті дыбысты жұпты белгілейде (әдетте жіңішке мен қалын деп аталады):
- Е — А
- Ө — О
- Ү — Ұ
- І — Ы
Арабо-парсы кіріс сөздерінде Ә — А қарама-қарсы коюы көрінеді.
Қазақ екпіні тек соңғы буынға әрдайым келетін болғаныдан жазуда белгіленбейді.
[өңдеу] Белгішелеу
Жақында өткен заманда қазақ мәтінін теру көбнесе қиыншылыққа ұшрасатын еді. Оның себебі, амал жүйелерде мен мәтінтергіштерте Юникод арқауы жоқтықтан, қалыпты түрде қазақша 8 бит белгішелеу парақ болмағандан және қалыпты компьютер қаріптері жетіспеушліктен де. Осыған орай қазақ кирил әліппесін компьютерлерде белгішелеу үшін 20-дан аса әртүрлі нұсқалалары[1] ұсынылған.
Кезінде Қазақстанда DOS үшін ҚР МҚ 920-91 мемлекеттік қалыпы қабылданған. Бұл қалып CP866 8 бит кирил (славян) белгішелеу парақтың негізінде жетілдірілген. Енді бірталай көп кідіргіп Windows жүйесіне арнап ҚР МҚ 1048—2002 қалыпы бекітілген. Осы қалыптың қолдануы өте шектеуілі болды, себебі ол Юникод басқа ескірген 8 бит белгішелеу ығыстырып шығаруы қызған кезі болды. Сонымен, тек кейбір мемлекетттік, және өкіметке жақын ұйымдар, соның ішінде «ҚазАқпарат» ақпарат агентігі де, соңғы кезге дейін қолданған. Ағымда барлық жерде де UTF-8 белгішелеу істе.
[өңдеу] Пернетақта жаймасы
Қазақ пернетақта жаймасы орыс теруіш жаймасы негізінде дамытылған және де РСТ ҚКСР 903-90 қалыпында бекітілген. Осы жайма Юникодпен қуатталған: Windows (NT тұқымдасындағы 2000, XP, Server 2003, Vista одан жоғары нұсқалары да) және Linux амал жүйелерімен жеткізіледі.
Қазақтын өзіндік әріптері пернетақтаның жоғарғы тізбегіндегі сан аясы орнында орналасады. Ал, сан және басқа нышандар (/, *, –, +) енгізу үшін көмекші сан пернетақтасы пайдаланылады. Осы себебінен қалыпты жаймада әріп емес нышандарға, және Ё әрпіне де, тиісті орны табылмаған.
[өңдеу] Араб жазуы негізінде
Араб әліппесінде — 29 әріп және бір белгіше бар (ٴ) — «жоғарғы һәмзә», бүкіл сөздегі жіңішке дауысты дыбысты белгілеу үшін, сөздің басына қосылады (тек жіңішке дауыстыларымен әрдайым үйлесетін Г және К әріптерінен тыс). Жазу әдісі парсы мәнерінде негізделінген. Жазу бағыты оңнан солға.
Қарахан әулеті мезгілінен (10 ғ.) бастап Қазақстан жерінде түркі тіліндегі мәтіндерді жазып алу үшін пайдаланылған.
Көп мезгілде абжад түрінде боп қалды, яғни тек дауыссыз дыбыстарды белгілеуі мен. 1924 жылы қазақ фонетикасындағы дауысты дыбыстарын дұрыс белгілеу үшін қайта құрастырылған. Жобаны дамытқан Ахмет Байтұрсынұлы «төте жазу» деп атаған (тағы да «Жаңа емле» деп де аталған). 1929 жылы латын жазуы негізіндегі «Жаңәліп» әліппесімен ауыстырылған.
Қазір де Шығыс Түркістан қазақтарымен (сонымен бірге, кейбір ұлттық ерекше өзгешеліктермін, қырғыздармен, ұйғырлармен) қолданылады. Тағы да араб жазуын пайдаланылатын Ауғанстан, Иран Пәкістан және Қиыр Шығыс елдерінде қазақ шетжұртымен қолданылады.
[өңдеу] Төте жазу үлгіттері
Төменгі кестеде қазақ төте жазуының әліппесі берілген. Әр әріптің дара жазылу нұсқасы, сөздің басында, ортасында[2] және аяғында жазылу нұсқалары берілген. Тек қазақ тіліне тән әріптердің астында сыртқы сілтеме[3] түрінде сәйкесті юникод кодтары[4] берілген.
дара түрі |
сөз басына |
сөз ортасында |
сөз аяғында |
атауы | кирил |
---|---|---|---|---|---|
ا | ﺎ | әліп | а | ||
ٵ 0675 |
ﺎ | һәмзә-әліп | ә | ||
ب | ﺑ | ﺒ | ﺐ | ба | б |
ۆ 06C6 |
ﯚ FBDA |
уе | в | ||
گ FB92 |
ﮔ FB94 |
ﮕ FB95 |
ﮓ FB93 |
гәф | г |
ع | ﻋ | ﻌ | ﻊ | аин | ғ |
د | ﺪ | дәл | д | ||
ە 06D5 |
ﻪ | ае | е | ||
ё | |||||
ج | ﺟ | ﺠ | ﺞ | жим | ж |
ز | ﺰ | заин | з | ||
ي | ﻳ | ﻴ | ﻲ | я екі нұқат | и |
ي | ﻳ | ﻴ | ﻲ | я екі нұқат | й |
ك | ﻛ | ﻜ | ﻚ | кәф | к |
ق | ﻗ | ﻘ | ﻖ | қаф | қ |
ل | ﻟ | ﻠ | ﻞ | ләм | л |
م | ﻣ | ﻤ | ﻢ | мим | м |
ن | ﻧ | ﻨ | ﻦ | нун | н |
ڭ 06AD |
ﯕ FBD5 |
ﯖ FBD6 |
ﯔ FBD4 |
еңге / кәф үш нұқат | ң |
و | ﻮ | уау | о | ||
ٶ 0676 |
ٴو | һәмзә-уау | ө | ||
پ FB56 |
ﭘ FB58 |
ﭙ FB59 |
ﭗ FB57 |
па | п |
ر | ﺮ | ра | р | ||
س | ﺳ | ﺴ | ﺲ | син | с |
ت | ﺗ | ﺘ | ﺖ | та | т |
ۋ 06CB |
ﯟ FBDF |
уа / уау үш нұқат | у | ||
ۇ FBD7 |
ﯘ FBD8 |
дамма-уа /дамма-уау | ұ | ||
ٷ 0677 |
ﯘ FBD8 |
һәмзә-уа / һәмзә-дамма-уау | ү | ||
ف | ﻓ | ﻔ | ﻒ | фа | ф |
ح | ﺣ | ﺤ | ﺢ | ха | х |
ھ | ﮬ | ﻬ | һә | һ | |
چ FB7A |
ﭼ FB7C |
ﭽ FB7D |
ﭻ FB7B |
ча | ч |
ش | ﺷ | ﺸ | ﺶ | шин | ш |
щ | |||||
ъ | |||||
ﯼ | ﯨ FBE8 |
ﯩ FBE9 |
ﯽ | я | ы |
ٸ 0678 |
ﯨ FBE8 |
ﯩ FBE9 |
ﯽ | һәмзә-я | і |
ь | |||||
э | |||||
ۉ 06C9 |
ю | ||||
я | |||||
ٴ 0674 |
һәмзә | ||||
ﻻ | ﻼ | ләм-әліп | ла |
[өңдеу] Тарихи әліппелер
[өңдеу] Қазақтан бұрынғы замандағы әліппелер
[өңдеу] Есікті жазбасы
Есікті жазбасы түрі бірнеше археология мұрасымен таныстырады, соның ішінде ең ежелгісі — Есікті қорғанындан табылған күміс легендегі жазба (5 ғ. (БЗб) шамасы). Сол қорған әйгілі Алтын адамның жаназа орны болыпты. Жазуы Орхон және Енесай бойындағы көнетүркі жазуына ұқсас. Кейбір зерттеушілер леген жазуын Солттүстік Үндістандағы кһарошти жазу түрі деп шығарады. Жазба мұқамы әлде де анықталмаған.
[өңдеу] Орхон жазуы
Көнетүркі әліппесі — тағы Орхон-Енесай жазуы деп те, руникалық жазу деп те аталады. Оның себебі германдық халықтары өзінің ертедегі пайдаланған руна жазуына ұқсастығынан (бірнеше руналарда бірдей дыбыстық және кескіндік тығыз ұқсастығы бар).
Көнетүркі жазуы қалыпы Қазақстан жерінде тұрған, сосын қазақ этносына сіңірілген, көшпелі түркі тайпаларымен (5—10 ғғ.) қолданған. Моңғол шапқыншылық заманында (12 ғ.) көнетүркі жазуы Исләм қысымы астында әбден араб жазуымен ысырылған.

[өңдеу] Жебірей жазуы
Қазар (хазар) қағандары бүкіл ел діні есебінде йеһуди дінінің қараим масхабын қабылдаған. Жебірей дінімен қолдасып жебірей жазуы да бірге келді. Сол қазарлар тайпаларының ішінде Украина және Солтүстік Қауқаз жер атауларында көп ізі қалған беріш тайпасы болған. Қазір беріш Кіші жүздің руы. Қарайлар (кейде масхаб атауымен шатастырып қараим деп те атайды), 2-ші Бүкіл Әлем соғысынан бұрын Қырымда тұрған, 1920 жж. дейін дәстүрлі жебірей жазуын қолданған. Қарайлар өздерін түркі халқымыз деп танады, қазарлардың тікелей ұрпақтары боп саналады.
Тағы да қырымшақтар деген — қыпшақ тілінде (бұрын өздері шағатай тілі деп те атаған) жебірейлер тобы белгілі. 1941—45 жж. соғыс кезінде фашистік Алмания қырымшақтар жұртың түгелге жуық қырған.
[өңдеу] Юнан-қыпшақ жазуы
Юнан (грек) жазуын Қырымда тұрған ұрымдар (қыпшақ тілінде сөйлейтін юнандар) 1917 ж. дейін пайдаланған.
[өңдеу] Әрмен-қыпшақ жазуы
Переселившимися в Армянское царство на рубеже XII—XIII веков кыпчаками была создана обширная богслужебная, юридическая и иная литература на кыпчакском языке, отличавшемся от староказахского только обилием армяно-христианской лексики. Для записи этих текстов использовался армянский алфавит. Их потомками, расселившимися по всему свету, практически до конца XIX века, велись армяно-кыпчакской письменностью хозяйственные записи, личная переписка и т. п.
[өңдеу] Латын қыпшақ жазуы
Католическими миссионерами в Крыму выпускались на кыпчакском языке — предке казахского языка, Евангелия, другая богослужебная литература. Крупнейший памятник — латино-персо-куманский словарь конца XIII века латынша: «Codex Cumanicus». При этом были использованы итальянская и южногерманская нотации.
[өңдеу] Басқа жазу жүйелері
Известны эпиграфические памятники тюркских племен (в основном до периода исламизации) выполненные также уйгурской, согдийской, манихейской, сирийской, тибетской письменностью, а также письмом брахми.
[өңдеу] Қазақ әліппелері
[өңдеу] Шоқындырушылардың жазуы
Первый кириллический алфавит был разработан ещё в XIX веке Ибраем (Ыбраем) Алтынсариным. Православными миссионерами для религиозных изданийҮлгі:Ref и для т. н. «русско-туземных» школ была разработана казахская «миссионерская» азбука на кириллице c включением специфических лигатурных и диакритизированных символов. «Миссионерский алфавит» ограниченно применялся до 1917 года.
[өңдеу] Латындық Жаңәліп
Комитетом по новому алфавиту при ЦИК ССР был разработан т.н. «Единый Тюркский Алфавит» (Яналиф или қазақша: Жаңаліп) на базе латиницы. Алфавит, с некоторыми модификациями, специфичными для казахского языка, официально использовался с 1929 по 1940 год, когда был заменен кириллицей.
[өңдеу] Пинйін латыны
Во времена «Великой пролетарской культурной революции» 1960-ых, в Китае предпринимались попытки перевести письменность национальных меньшинств, в том числе казахов, на китайское иероглифическое письмо. После ряда неудач, для казахов — жителей трех автономных аймаков в Синьцзян-Уйгурском автономном районе, была директивно введена письменность на основе пиньинь — варианте китайской латиницы, разработанной по приказу Центрального правительства еще в 1950-ых годах. К концу 1980-ых годов уступила место реставрированной арабице.
[өңдеу] Проекты реформирования письменности
С начала 1990-ых годов предлагались различные варианты реформирования письменности:
- исключение из кириллического алфавита букв отсутствующих в казахской фонетике (Ё, Һ, Ц, Ч, Щ, Ъ, Ь, Э), с отказом от одновременного применения принципов казахской и русской орфографии и переход к последовательно морфо-фонематическому, введение буквы Ў для звука /w/, и соответственно, применение в исконных казахских (и ассимилированных арабо-персидских) словах вместо буквы У сочетаний ҮЎ, ҰЎ, ЫЎ ІЎ (как в каракалпакской орфографии), применение в большинстве случаев вместо буквы И сочетаний ІЙ ЫЙ;
- переход на латиницу с одновременным применением вышеуказанных новых орфографических принципов, либо с возвратом к довоенной латинице полностью или частично (как в официальном татарском алфавите), либо на латиницу основанную на турецком алфавите (как в крымскотатарском, гагаузском и сетевом татарском алфавитах), либо на английский алфавит (как в узбекском);
- реставрация арабицы Байтурсынова;
- возрождение орхоно-енисейской письменности.
Все дискуссии по реформе, в конце концов, свелись к выбору: либо оставить кириллицу в неизменном виде, либо перейти на латиницу на базе турецкого алфавита (в версии академика А. Хайдари). Споры не утихли и после заявления президента Н.А. Назарбаева о желательности перехода на латиницу. В стане противников латиницы весьма влиятельны представители литературных кругов, с понятными опасениями, что в будущем будет более строгий отбор произведений для переиздания, и новым поколением они не будут востребованы.
[өңдеу] Кирил және латын негізіндегі әліппелердің салыстыруы
[өңдеу] Әліппелердің салыстырмалы кестесі
Кирил | Христиан дін таратушылық |
Жәңәліп | Қытайдағы латын |
IPA транскрипциясы |
---|---|---|---|---|
Аa | Аa | Aa | Аa | /a/ |
Әә | Аa | Əə | Əə | /æ/ |
Бб | Бб | Bʙ | Bb | /b/ |
Вв | Уу | Vv | Vv | /v/ |
Гг | Гг | Gg | Gg | /ɡ/ |
Ғғ | Гг | Ƣƣ | Ƣƣ | /ɣ/ |
Дд | Дд | Dd | Dd | /d/ |
Ее | Ее | Ее | Êê | /e/, /je/ |
Ёё | Йо йо | /jo/, /jø/ | ||
Жж | Жж | Çç | Jj | /ʒ/ |
Зз | Зз | Zz | Zz | /z/ |
Ии | Ии | Yy | /ɯj/, /ɪj/ | |
Йй | Йй | Jj | Yy | /j/ |
Кк | Кк | Kk | Kk | /k/ |
Ққ | Кк | Ⱪⱪ | /q/ | |
Лл | Лл | Lʟ | Ll | /l/ |
Мм | Мм | Mm | Mm | /m/ |
Нн | Нн | Nn | Nn | /n/ |
Ңң | Ҥҥ | Ŋŋ | Ng ng | /ŋ/ |
Оо | Оо | Оо | Oo | /o/, /o/ |
Өө | Ӧӧ | Ɵɵ | Ɵɵ | /ø/ |
Пп | Пп | Pp | Pp | /p/ |
Рр | Рр | Rr | Rr | /r/ |
Сс | Сс | Ss | Ss | /s/ |
Тт | Тт | Tt | Tt | /t/ |
Уу | Уу | Vv | Ww | /w, /ɤw/, /yw/, /ɯw/, /ɪw/ |
Ұұ | Уу | Uu | Uu | /ɤ/ |
Үү | Ӱӱ | Yy | Üü | /y/ |
Фф | Ff | Ff | /f/ | |
Хх | Хх | Hh | Hh | /x/ |
Һһ | Хх | Ⱨⱨ | /h/ | |
Цц | Тс тс | /ts/ | ||
Чч | Тш тш | /tʃ/ | ||
Шш | Шш | Cc | Xx | /ʃ/ |
Щщ | Шш шш | /ʃʃ/ | ||
Ъъ | ||||
Ыы | Ыы | Ƅƅ | Ee | /ɯ/ |
Іі | Ии | Ii | Ii | /ɪ/ |
Ьь | ||||
Ээ | Ее | /e/ | ||
Юю | Йу йу | /jɤ/, /jy/ | ||
Яя | Йа йа | /ja, /jæ/ |
[өңдеу] Түсініктемелер
- ^ http://www.sci.kz/~sairan/kazcode/kazcode_kk.html Қазақ тілінің кодтамалармен көрген бейнетіміз, себебі — стандартты бұзған оңбайды]
- ^ Кейбір әріптердің араб жазуының ерекшеліктері салдарынан сөз басындағы не ортасындағы нұсқалары болмауы мүмкін.
- ^ Сілтемелер [1] сайтының тиісті бетіне нұсқайды. Бұл жерде әріпке қатысты анықтама ақпаратпен таныса аласыз
- ^ Бұл код арқылы MS Word секілді кейбір мәтін редакторларында тиісті әріпті теруіңізге болады, ол үшін кодты жазып, «Alt» және «X» пернелерін қоса басыңыз
[өңдеу] Тағы қараңыз
- Қазақ тілі
- Әліппе
- Қазақ транслитерациясы
[өңдеу] Сыртқы сілтемелер
- Қазақ-Орыс-Қазақ сөздігі (виртуалды пернетақтасы бар)
- Казахско-Русско-Английский словарь на казновице
- Ғылым — Ашық Тізімдеме Жобасы (ODP)
- Электронная коллекция тюркских рукописей А. Н. Гаркавца (Орысша)
- «Святое Евангеліе» на казахском языке (Ағылшынша)
- Köktürkische Schrift, Türkische Runen Үлгі:De icon