Sîstema hezmê

Ji Wîkîpediya

1 Soricik, 2 mîde, 3 rûviya zirav
1 Soricik, 2 mîde, 3 rûviya zirav
1 rûviya zirav, 2 rûviya kur, 3 appendîks, 4 rûviya stûr ya berwarkî, 5 rûviya stûr ya dawî (tortorik)
1 rûviya zirav, 2 rûviya kur, 3 appendîks, 4 rûviya stûr ya berwarkî, 5 rûviya stûr ya dawî (tortorik)

Sîstema hezmê (rêjîma givêrdarê), ji organên ku ji bo hezmkirina (givêrandin) xwarinan û vexwarinan berpirsiyar in, pêk tê. Bi taybetî sîstema hezmê (givêrdarê) ji dev destpêdike. Di dêv da zimên, dirên û di gewriya me da ji qirik, parçeye wê sistemê ne. Qirik ber bi jer diçe û dighêjê mîde (aşik). Mide di zike mirovan da cih digre. Mîde derbasî rûviya zirav dibe. Avên ku li pankreas û kezeba reş çêdibin, dighejin ruviya zirav û li vir diçin sistema hezme yen mayin. Rûviya zirav derbasî rûviya stûr dibe. Rûviyaq stûr tê û digihêje zutikê (Anûs).

Diranên paş ji bo cutina xwarine ne. Bi alikariya ziman, mirov dikarin tam bigrin û xwarina ku dicun, daqultinin. Ji bo hezimkirine, tuk pewîst e. Tuk li liviken (tospiyen) tuke li dor deve mirovan u li bine cenike da tê çêkirin.

Xwarin di dev da te cutin û paşê tê daqultandin. Gava daqultandinê, li qirika zimên piçûk xwe dide jor u reye ku dice poz, digre. Zimane kirkiroke ji deriye qilqancikê digre u xwarin dikeve sorsorike (soricike). Bi vi awayi xwarin nakeve qilqancike.

Bi alikariya soricike xwarin dighêje mîde. Soricik nêzikî 40 cm dirêj e. Di made da xwarin, bi alikariya ava madê, ku bi asîd(tirşî) pêkhatiye û bi alikariya enzîman (li liviken -tospiyen- bedene mirovan da ten cekirin u ji bo hezme u pir tiştên din hewce ne) te hezimkirin. Made karekî wek ambar pêktînê u xwarinê perçe perçe dide rûviya danzdeh(diwanzdeh (12) gire, him ji destpêka hezma(givêrîna) xwarinê dike. Dawiya we rûviya zirav te, ku 3 mêtro direjiya xwe heye. Dawi ruviya zirav xwarin te u digiheje ruviye stur. Ruviye stur neziki 1,5 metro direj e.

Rûviya stûr (zeblotka stûr) ji çar parçeyan pêkte. Ji parçeye pesin ra bi Latînî dibêjin kolon ascendens, ango ruviya stur ye hilkesayi. Du wi ra kolon transversum te (ruviya stur ya pan). Kolon descendens li aliye zike cepe ye u mana wi ji ruviye stur ya dakesayi ye. Dawiya wi, kolon sigmoideum, an ji ruviye stur ye berwarki te. Ji perca hin dawi ra dibejin rektum, bi Kurdi dibejin ruviya stur ye dawi an ji tortorik. Rektum digheje zutike (anuse).

Cihe destpekirina rûviya stûr e hilkişayî (kolon ascendens) ruviyeki kûr heye. Bi Latînî ji wî ra dibejin appendiks. Ew ji bo jiyina hin heywanan, wek hesp u misk gelek giring e. Le ji bo mirovan ne giring e. Appendika mirovan pir iltihap digre, we deme pewist e mirov bi ameliyate wi jebike. Ger ameliyat nebe, mirove we bimire.

Piştî ku xwarin di rûviya mirovan da hat hezimkirin, protîn, şekir (karbonhidrat), rûn, av û hwd. dighejin nav xwinê. Ew xwîna ji li ser sindemara rûviya jerîn (v. mesenterica inferior) û ya jorîn (v. mesenterica superior u vena portea) digheje kezeba reş. Kezeba reş wekî laborekî mezin disuxule û hemû madeyên, ku ji bo jînê pewîst in, çêdike an ji werdigerîne nav tiştên din.

Me çawa li jor got, kezeba reş wekî karxaneyekî (fabrîkayekî) mezin a kimyewî ye. Hemû tiştên ku em dixwin, di kezebe da tên paqijkirin an ji ji bo bedene tên amadekirin. Tisten ku ji bo bedenê xeter in, kezeb wana vedigerîne û dike tiştên ne bi xeter (oveyî) û ji bedenê(leşê_ davê der.

Wezîfeyekî din ya kezebe ew e ku, zefran çêbike. Zefran ji bo hezma tisten bi run, tiştên bi alkol hewce ye. Be zefran mirov nikare run hezm bike. Piştî ku zefran di kezebe da hat çêkirin, ew digheje reya zefrane u dawiye da tev ava pankrease digheje ruviya donzdehgirek. Hindek zefran di kisika zefrane da te komkirin. erka(wezîfa) kîsika zefrane ew e ku, zefrane depo bike u dema ku bi zedeyi hewcedari cebu (dema xwarinen bi run bixwin, an ji alkol vexwin) be dayin.

Pankreas li zikê mirovan, di paş made û paş ruviya stûr ye pan da cih digre. Wezîfa wê bi du awa ye: Ji aliyekî wek giniyekî hormonan çêdike (endokrin), ji aliye din dan ji ji bo hezimkirina(givêrîna) xwarinê enziman çêdike (eksokrin). Ji bo ve yeke ji pankreasa endokrin u pankreasa eksokrin ji hev ten cudakirin: Hormona hin giring, ku di pankrease de cedibe, insulin e. Ew hormona, ji daxistina şekir di xwina mirovan da gelek giring e. Tene bi alikariya însulîn şane dikarin sekir (karbonhidrat) bigrin hundire xwe u ji bo xebata xwe bikarbinin. Gava pankireas ji ber nexwesiyan insulin ceneke, nexweşiya sekir (Diabetes mellitus) di mirovan da peyda dibe. Xêncî insûlîn gelek hormonên din ji di pankrease da çêdibin. Ew ji ji bo jiyine giring in.

Enzîm ji wek hormonan di pankrease da çêdibin. Mirov ji bo hezmkirina(givêrkirina) xwarinê hewceyî wan e. Ew enzîma li ser riya pankreas dighejin ruviya donzdegirek.


Organên mirovan

Sîstema gera xwînê - Sîstema hezmê - Sîstema hormonan - Sîstema parastinê - Organên sehkirinê - Sîstema lenfa - Sîstema livînê - Sîstema birikan - Organên cinsiyetî - Sîstema bêhngirtinê - Sîstema mîzê