دیموكراسی
Ji Wîkîpediya
Ev nivîsar bi kurmancî: Demokrasî
دهستواژهی دیموكراسی بۆ ویَنهكردنی شیَوازیَكی حوكمكردن بهكاردیَت كه تیایاندا برِیارهكان به پیَی ریَنماییهكانی زۆرینهی هاولاَتیان بههۆی پرۆسهیهكی ههڵبژاردنی بیَگهرد وردهگیریَن. ئهم دهستهواژهیه دهكریَ بۆ كۆمهڵیَك سیستهمی حوكمكردن بهكار بیَ، نهخاسمه كه چهمكهكانی جاری وا ههیه لهشیَوهكانی تر تیدهپهرِیَنی و زۆر جاریش لهگهڵیان روو دهدات. وشهی دیموكراسی له وشهی یۆنانی (دیموكراتیا= demokratia) وهرگیراوه. وشهی یۆنانیهكه له دوو بهش پیَكهاتووه(demos) كهواته گهل و (kratein) كهواته حوكم لهگهڵ پاشگری (ia). كهواته وشهكه مانای "حوكمی گهله".
مانا و پیَناسهی دیموكراسی له ژیاندا
پهرهسهندنی دیموكراسی
وتاری سهرهكی: میژووی دیموكراسی
دهستهواژهی "دیموكراسی" – یاخود با بڵیَین وشه رهسهنه (یۆنانیه كۆنهكه)- له ئهسینای كۆن له سهدهی پیَنجهمی پیَش زایندا داتاشراوه. ئهو دهوڵهتهی ئهسیناش به كۆنترین نمونهی سیستهمی حوكم دادهنریَت كه لهگهڵ ههندیَ له هزرهكانی حوكمی دیموكراسیی ئیَستا دهگونجیَ. بهلاَم لهگهڵ ئهوهشدا زۆر كهس ههن كه ئهسینای كۆن به دیموكراسی ناژمیَرن چونكه تهنها كهمینهیهكی دانیشتوانهكهی مافی دهنگدانیان ههبوو و ئافرهت و كۆیله و بیَگانهكان لهو مافه بیَبهش كرابوونو، تهنها 16% دانیشتنوانانی مافی دهنگدانیان ههبوو. بهلاَم سهرهرِای ئهوه دهنگدان له ئهسینای كۆن لهگهڵ بیرۆكهی دروستكردنی راستهوخۆی برِیار دهگونجیَ له جیاتی ئهوهی لهگهڵ دهنگدان بۆ ههڵبژاردنی نویَنهران وهك ئیَستا له سیستهمی دیموكراسیدا پیاده دهكریَ. به تیَپهرِبوونی كات واتای "دیموكراسی" گۆرِانی بهسهردا هات، و پیَناسه نویَكهی له سهدهی 18 ههمهوه تا ئیَستا له لهگهڵ هاتنه كایهوهی سیستهمی "دیموكراسی" له چهندین ولاَت پهرهسهندندایه. لیكۆڵینهوهكانی دهزگای Freedom House باس لهو دهكهن كه له ساڵی 1900 دا تهنها یهك سیستهمیَكی دیموكراسی لیبراڵی خاوهن مافی دهنگدانی گشتگیر له جیهان نهبوو، بهلاَم ئهمرِۆ 120 (62.5%) له 192 ولاَتهكهی جیهان دیموكراسی لیبراڵن. لهساڵی 1900 دا 25 دهوڵهت (19.2%) خاوهنی نهریتیَكی سنورداری دیموكراسی بوون و ئیَستا ژمارهیان 16 دهوڵته (8.3%). ههر لهو ساڵهدا 19 یاخود (14.6%) دهوڵهتان خاوهن سیستهمی پادشایهتی دهستوری بوون كه تیایاندا دهستور دهسهلاَتهكانی پاشا كهم دهكاتهوه و دهیدا به پهرلهمان، بهلاَم ئیمرِۆ دهوڵهتی لهمجۆره نییه. دهوڵهتانی تر شیَوهی جۆراوجۆری حوكمی نادیموكراسیان ههبوو و ههیه. ئیمرِۆ چهندین پۆڵینكردنی پوختهی تایبهت به دهستهواژهی "دیموكراسی" ههن، ههندیَكیان وهك تیَۆر و ههندیَكیشیان جیَبهجیَ كراون.
ههڵبژاردن وهك نهریتیَك
ههبوونی ههڵبژاردن وهك مهرجیَك بۆ بوونی دیموكراسی بهس نییه. زۆرجار ههڵبژاردن له لایهن رژیَمه تۆتالیتارهكان و دیكتاتۆرهكان بۆ خۆشاردنهو لهژیَر پهردهی دیموكراسی بهكارهیَنراوه. ئهمهش به چهندین ریَگهی جۆراوجۆره روو دهدات: • كۆتكردنی لیستی ئهوانهی بۆیان ههیه له ههڵبژاردنا بهشدار بن. • كۆتكردنی برِی راستهقینهی دهسهلاَت كه بۆ نویَنهره ههڵبژیَردراوهكان ههیه وهریبگرن، یاخود ئهو سیاسهتانهی بۆیان ههیه لهكاتی بوونیان له پۆستهكانیان ههڵیانبژیَرن. • دهنگدان به راستی ئازاد و بیَگهرد نهبیَ (بۆ نمونه بههۆی ترساندنی ئهو كهسانهی دهنگ به كاندیدیَكی تر دهدهن). • ئهنجامدانی ساختهكاری له ئهنجامهكانی ههڵبژاردنهكه. نمونه میَژوویهكانی ئهم حاڵهته یهكیَتی سۆڤیهتی پیَشوو بهر له روخانی حوكمی حیزبی كۆمۆنیستی له 1991 دهگریَتهوهعیراقی سهدام حوسیَن بهر له روخانی و فلیپین لهژیَر حوكمی فردیناند ماركۆسدا.
دیموكراسی لیبراڵ
وهك باوه دیموكراسی زۆر بهمه لیَك دهدریَتهوه كه وهك دیموكراسی لیبراڵه. كهچی له راستیدا دیموكراسی بهخۆی سیستهمیكی حوكمكردنه و بههۆی ههڵبژاردنهوه پیَناسهكراوه وشهرعیهتی پیَ بهخشراوهَ، له كاتیَكدا دیموكراسی لیبراڵ بریتیه لهخۆگرتنهوهی لیبرالیزمی دهستوری، یاخود پاراستنی ژمارهیهك مافی تاكه كهسی له دهنگدانی زۆرینهوه و، پیَچهوانهی ئهمهش له دیموكراسی نالیبراڵدا دهبینریَ كه هیچ كۆت و بهندیَكی لهمجۆرهدا تیا نییه. خهسڵهتهكانی زۆربهی سیستهمه دیموكراته لیبراڵهكان بریتین له: • بوونی دهستوریَك كه دهسهلاَتی حكومهت سنوردار دهكات و زۆر له مافه سڤیلیهكان دهپاریَزیَ • مافی دهنگدانی جیهانی، كه ههموو هاولاَتیان مافی دهنگدانیان ههبیَ بیَ ئهوهی رهچاوی رهگهز یا توخم یا برِ سهروهت و سامان بكریَ • ئازادی رادهربرِین و لهوانه ئازادی قسهكردن و كۆبونهوه و خۆپیشاندان • ئازادی رۆژنامهوانی و سودوهرگرتن له سهرچاوهكانی تری زانیاریهكان • ئازادی پیَكهیَنانی كۆمهڵهكان • یهكسانی لهبهردهم یاسا و یاسا سهروهر بیَ و رۆڵی خۆی ببینیَ • مافی ههبوونی سهروهت و سامان و سهربهخۆیی كهسایهتی (privacy) • مافی خویَندن و زانینی ماف و ئهركه مهدهنییهكان • بوونی كۆمهڵگهیهكی مهدهنی جیَگیر و فراوان • دادگهری سهربهخۆ • بوونی سیستهمیَكی كۆت و هاوسهنگیهكان له نیَوان لقهكانی حكومهتدا
بهشیَوهیهكی گشتی ئهم پیَناسهیه چهند پیَویستییهكی لهگهڵدایه. ئهو برِیارانهی له ریَگهی ههڵبژاردن وهردهگیریَن ههموو هاولاَتیان وهرناگیریَن، بهڵكو له لایهن ئهوانهی له ههڵبژاردن بهشداربن وهردهگیریَن. جگه لهوهش خۆ ههموو هاولاَتیان مافی دهنگدانیان نییه. زۆربهی ولاَته دیموكراسیهكان تهمهنی دهنگدان گروپیَكی دیاریكراوی هاولاَتیان دهگریَتهوه و بهزۆری تهمهنی 18 سالاَنه. ههندیَ ولاَت چهند گروپیَكی تری هاولاَتیان له دهنگدان بیَبهش دهكهن وهك( زیندانیانی تاوانباركراو چ ئیَستا بیَ چ له رابردوودا). ههندیَ جار دیموكراسی لیبراڵ دهبیَته دیفاكتۆی حكومهت لهكاتیَكدا شیَوهكانی تری دیموكراسی دهبیَ ئهو شویَنه بگرن، بۆ نمونه كهنهدا پادشای ههیه بهلاَم له واقیعدا له پهرلهمانیَكی ههڵبژیَردراو بهریَوهی دهبات. ههندیَ كهس بهكورتی دیموكراسی بهوه پیَناسه دهكات كه "حوكمی زۆرینهیه لهگهڵ پاراستنی مافی كهمینه".
"دیموكراسی" لهبهرامبهر "كۆماری"
پیَناسهی وشهی "دیموكراسی له سهردهمی كۆنی یۆنانی و تا ئیَستا ههر له گۆرِاندا بووه. له بهكارهیَنانی ئیَستا دهستهواژهی "دیموكراسی" واتای حكومهتیَكی ههڵبژیَردراو چ راستهوخۆ یاخود نویَنهرایهتی دهدات. له نیَو تیۆری دهستوری و، له بهكارهیَنانی میَژووی به تایبهتی كاتیَك سهیری كردهوهكانی "باوكه دامهزریَنهرهكان"ی ئهمریكا دهكهین پیَناسهیكی تری دیموكراسی ههیه. بهپیَی ئهو بهكارهیَنانه وشهی "دیموكراسی" تهنها مانای دیموكراسی راستهخۆ دهگهیهنیَت، له كاتیَكدا دیموكراسی نویَنهرایهتی تیایدا نویَنهرانی گهل بهپیَی دهستور حوكم دهكهن و ئهمهیانپیَ دهگوتریَ "كۆماری".ئهم بهكارهیَنانه تا رادهیهك له ویلایهته یهكگرتووهكانی ئهمریكا و گفتوگۆ ئهكادیمیاییهكاندا باو ماوه. دانهره سهرهكییهكانی دهستوری ویلایهته یهكگرتووهكانی ئهمریكا بهشیَوهیهكی بهرچاو لهمهترسیهكانی حوكمی زۆرینه لهسهر ئازادیهكانی تاك گهیشتبوون. (بروانه زۆرداری زۆرینه له خوارهوه). بۆ نمونه جهیمس مادیسۆن له رۆژنامهی فیدرالی ژماره 10 بانگهشه بۆ كۆمار دهكات و له دیموكراسی به باشتری دهزانیَ ئهویش بۆ پاراستنی شیَوهی تاقانهی زۆرینه. لهگهڵ ئهوهشدا له ههمان كاتدا دانهرانی دهستور وشیارانه دامهزراوهی دیموكراسیان دامهزراند و چاكسازی سهرهكی بهرهو كۆمهڵگهی كراوهیان له دوتۆی دهستور و بهڵكهنامهی مافهكان چاند. ئهوان بهمهزندهی خۆیان باشترین پیَكهاتهكانی دیموكراسیان هیَشتهوه و بههاوسهنگییهكی دهسهلاَتهكان و سیستهمیَكی فیدراڵی چهند ئاستیی پاراستیان. پیَناسه مۆدیَرنهكانی زاراوهی "كۆماری" ئاماژه بۆ ههر ولاَتیَك دهكهن كه سهرۆكهكهی ههڵبژیَردراو بیَ و بۆ ماوهیهكی دیاریكراو حوكم بكات و، به پیَچهوانهی زۆربهی پادشایهتییه بۆماوهییهكان كه خاوهن سیستهمی دیموكراسی نویَنهرایهتین و پادشایهتی دهستوری كه پابهندی سیستهمی پهرلهمانین. (سیستهمه كۆنترهكانی پادشایهتی ههڵبژیَردراو به سیستهمی كۆماری ناژمیَردریَن).
دیموكراسی سۆسیالیستی
بیَ دهوڵهتی Anarchy و كۆمۆنیزم (وهك قۆناغی كۆتایی پهرهسهندنی كۆمهلاَیهوتی به پیَی تیۆری ماركسی) تیۆری سیاسین كه (له تیۆردا) شیَوهیهكی دیموكراسی راستهوخۆ بهكاردیَنیَ و دهوڵهتی نییه كه پشت به گهل ببهستیَ. لهگهڵ ئهوهشدا زۆربهی دهوڵهتان كه له لایهن پارتی كۆمۆنیست حوكم دهكران بوونه دهوڵهتی دیكتاتۆری و ئاوهاش مانهوه ههتا پارتهكه لهسهر حوكم مابیَتهوه. تیۆردانهرانی سۆشیالیستی وهك Tony Cliff دهیانگوت كه زۆربهی دهوڵهته كۆمۆنیستهكان بوونه دهوڵهتی دیكتاتۆری چونكه ئهو ولاَتانه كۆمۆنیستهكان تیایاندا هاتنه سهر كورسی دهسهلاَت بهگشتی ئهو ولاَتانه بوون كه هیَشتا هیَزه بهرههمهیَنهرهكانی پهرهسهندن نهگهیشتبوونه ئهو ئاستهی كه تیایدا پشتیوانی له سۆشیالیزم بكهن.
كلتوری دیموكراسی
بۆ ئهو ولاتانهی نهریتیَكی رهسهنی حوكمی زۆرینهیان نهبیَ بهدهگمهن ههڵ رهخساندن بۆ ئهنجامدانی ههڵبژاردنی ئازاد دهبیَته مایهی گواستنهوهی راستهقینه له دیكتاتۆریهتهوه بۆ دیموكراسی: بهڵكو گواستنهوهیهكی فراوانتر له كلتوری سیاسی و دارِشتنیَكی پله به پلهی دهزگاكانی حكومهتی دیموكراتی ولاَت پیَویسته. لهمبارهیهشهوه نمونهی جۆراوجۆرمای وهك (فهرهنسای شۆرِشگیَری، ئۆگهندای ئیَستا و ئیَران) مان ههیه كه ولاَتی خاوهنه توانای دریَژهپیَدانی دیموكراسی به شیَوه سنوردارهكهیهوه تاوهكو گۆرِانیَكی كلتوری فراوانتر دههاتنه كایهوه كه بواریان بۆ حوكمی زۆرینه دهرِهخساند. لایهنیَكی سهرهكی كلتوری دیموكراسی چهمكی "ئۆپۆزسیۆنی دڵسۆز=Loyal Opposition". ئهمهیان گۆرِانیَكی كلتوری زهحمهته به تایبهتی لهو ولاَتانهی دهستا و دهستی دهسهلاَت به ریَگهی توند و تیژی بووه. زاراوهكه له ناوهرۆكدا مانای ئهوهیه كه ههموو لایهنهكانی سیستهمی دیموكراسی پابهندبوونیَكی گشتی به بهها بنچینهییهكان كۆیان دهكاتهوه. رهنگه نهیارانی سیاسی لهگهڵ یهكتر كۆك نهبن بهلاَم دهبیَ لیَبوردهیی لهگهڵ یهكتری بنویَنن و دان به شهرعیهتی و گرنگی رۆڵی یهكتری بنیَن. ریَسا سهرهكییهكانی ئهم كۆمهڵگهیه پیَویسته هانی لیَبوردهیی و نهرمی نواندن له دانوستانی میللی بدهن. له كۆمهڵگهیهكی لهمجۆرهدا دۆرِاوهكان به حوكمی دهنگدهران قایل دهبن له پاش كۆتایی ههڵبژاردنهكان و، بوار به دهستاودهستی ئاشتیانهی دهسهلاَت دهكهن. دۆرِاوهكان دڵیان بهوه ئارامه كه ژیان و ئازادیی خۆیان لهدهست نادهن و لهبهشداریكردن له ژیانی رۆژانهی كۆمهڵگه بهردهوام دهبن. ئهوان دلسۆزی سیاسهتهكانی حكومهت نین، بهلاَم دڵسۆزی شهرعیهتی بنچینهیی دهوڵهت و خودی پرۆسه دیموكراسیهكهن.
زۆرینهی ریَژهیی بهرامبهر زۆرینهی نویَنهرایهتی
ههندیَ سیستهمی ههڵبژاردن – وهك جۆرهها شیَوهی نویَنهرایهتی ریَژهیی- ههوڵ دهدهن (لهوانه گروپهكانی كهمینه كه دهنگ بۆ پارته بچوكهكان دهدهن) ئهوه زامن بكهن كه ههموو گروپه سیاسییهكان به شیَوهیهكی "دادپهروهرانه" له دهسته پهرلهمانییهكانی ولاَت نویَنهریان ههیه، ئهویش به پیَی ریَژهی دهنگهكانیان له جیاتی ئهوهی به پیَی ریَژهی دهنگدهرانیان كه بههۆیدا دهتوانن زۆرینهیهكی ناوچهیی زامن بكهن (نویَنهرایهتی زۆرینهیی). ئهم نویَنهرایهتیه له بهرامبهر جیاكردنهوه تهنها كیَشهیهكی تیۆری نییه، چونكه ههردوو شیَوهی سیستهمی ههڵبژاردن له جیهاندا باون و ههریهكهیان جۆره حكومهتیَكی جیاواز له ئهویتر دیَنیَته كایهوه. یهكیَ له خاڵه سهرهكییهكانی ناكۆكی ئهوهیه تۆ كهسیَكت ههبیَ راستهوخۆ نویَنهرایهتی ناوچه بچوكهكهی تۆ بكات له ولاَتهكهت، لهبهرامبهر شیَوازهكهی تر كه تیایدا دهنگی ههموو ههموو كهسیَك سهنگی خۆی ههیه بیَ رهچاوكردنی شویَنی نیشتهجیَبوونی تۆ له ولاَتدا. ههندیَ ولاَت وهك ئهڵمانیا و نیزلهندا خوازیارن ههردوو جۆری نویَنهرایهتی ناوچهیی و ریَژهییان ههبیَ بهلاَم بهشیَوهیهك پیَشیَلی یهكتر نهكهن. ئهم سیستهمهش بهناوی ئهندامیَتی تیَكهلاَوی ریَژهیی (mixed Member Proportional ناسراوه.
سوود و خراپیهكانی دیموكراسی
حوكمی دهوڵهمندهكان Plutocracy
رهنگه تیَچوونی ئهنجامدانی ههڵمهتی سیاسی له سیستهمه دیموكراسیهكان واتای ئهوه بدات كه سیستهمهكه ههڤیازی كهسانی دهوڵهمهند دهكات، یاخود كاندیدهكان هاندهدات سهفقه لهگهڵ كهسانی دهوڵمهند ببهستن بۆ وهدیهیَنانی پهرلهمانیَك به دڵی ئهوجۆره پشتیوانانه پاش سهركهوتنی كاندیدهكانیان دیَته كایهوه. له لایهكی ترهوه دهوڵهمهندهكان تهنها كهمینهیهكی بچوكن له نیَو دهنگدهراندا. پیچویسته میدیكان له سیستهمی دیموكراسی سهربه هیچ پارتیَك نهبن. میدیای بیستراوی پارتهكان – له ریَگهی پهخش یا بلاَوكراوهكان- زۆربهیان سهربه كۆمپانیاكانی كهرتی تایبهتن. ههندیَ له رهخنهگران دهڵیَن كه رهخنهی رهوای دژی سهرمایهداری له لایهن ئهمجۆره كۆمپانیانه بۆ پاراستنی بهرژهوهندیه تایبهتییهكانیان كپ دهكریَنهوه. بهلاچم لایهنگرانی ئهو كۆمپانیا بهوه وهلاَم دهدهنهوه كه ئازادی رادهربرِین كه دهستور دهیپاریَزی بوار ریَكخراوی بازرگانی و ریَكخراوی خۆبهخش میدیا خۆیان دامهزریَنن و رهخنه له سهرمایهداری بگرن. ههروهها دهڵیَن سهرنهكهوتنی ئهوجۆره میدیایانه رهنگدانهوهی ویستی جهماوهره نهك سانسۆره له سهر میدیاكان.
جهختكردنی كورتخایهن
ئهو ماوه كورتهی بهر لهوهی حكومهت رووبهرووی ههڵبژاردنیَكی نویَ ببیَتهوه رهنگه هاندهریَك بن بۆ ئهوهی ئهو سیاسهتانه دابرِیژریَن و جیَبهجیَ بكریَن كه سودی كورتخایهنیان بۆ دهنگدهران ههبیَ، نهك جیَبهجیَكردنی سیاسهتیبَك له ماوهی كورتدا زهحمهت بیَ بهلاَم بهرههمی پاش چهندین دهیه یان سهدهیهك دهبیَ.
زۆرداری حوكمی زۆرینه
ئهم پرسه له بابهتی زۆرینهییش باس كراوه. حوكمی زۆرینه چ مافیَكی فراوان و گشتگیری تیابیَ یان نهْ مهترسی "زۆرداری زۆرینهی" ههیه. ئهمهش به واتای ئهو ئهگهرهی كه سیستهمی دیموكراسی نویَنهری ههڵبژیَردراو دهسهلاَتدار دهكات به ناو و بۆچونی زۆرینه كهمینهیهك بچهوسیَنیَتهوه. ئهمهش بیَگومان لهبهینبردنی ئاواتی دیموكراسییه كه بریتیه له دهسهلاَتپیَدانی هاولاَتیانه بهگشتی. بۆ نمونه له سیستهمی دیموكراسی دهكریَ دهستهیهكی نویَنهران ههلبژیَردریَ دهسهلاَتی ههبیَ كهمینهیهك (ئاینی، سیاسی ....تاد) تاوانبار بكات (چ بهشیَوهیهكی راستهوخۆ یا ناراستهوخۆ بیَ). ئهمهی خوارهوه چهند نمونهیهكن كه تیایاندا زۆرینه بهشیَوهیهكی گۆمانلیَكراو لهبهرامبهر ویستهكانی كهمینهیهك ههڵس و كهوتی كردووه: • له فهرهنسا ههندیَ كهس پیَیان وایه قهدهغهكردنی هیَما ئاینییه كهسایهتییهكان له قوتابخانهكانی میری پیَشیَلكاری مافه ئاینیهكانی مرۆڤه. • له ویلایهته یهكگرتووهكانی ئهمریكا: • بلاَوكردنهوهی بلاَوكراوهی سیَكسی به نایاسایی دادهنریَ ئهگهر بابهتهكه "پیَوهرهكانی كۆمهڵگه" بۆ ئابرِووی ببهزیَنیَ. • چالاَككارانی بواری"پشتیوانی ژیان" (دژی لهباربردن) منداڵی لهدایك نهبوو له سكی دایكیان به كهمینهیهكی چهوساوه و بیَ ئومیَد و مافخوراو ناو دهبهن. • له ئهمریكا رهشنوهسی یاسای شهرِی ڤیَتنام ئهو رهخنهیهی لیَگیرا كه كهمینهیهكی مافخوراو كه گهنجانی تهمهن نیَوان 18 – 21 سالاَنن دهچهوسیَنیَتهوه. وهك وهلاَمدانهوهیهكیش بۆ ئهمه تهمهن ناونوسكردن بۆ خزمهتی سهربازی بۆ 19 ساڵ بهرز كرایهوه و تهمهنی ئهوانهی مافی دهنگدانیان ههیه كهمنتر كرایهوه (لهگهڵ ئهوهشدا لهههندیَ ویلایهت تهمهنی دهستپیَكردنی مهی خواردن كهمتر كرایهوه). ههرچهنده ئهوانهی بۆ سوپا ناونوهس دهكران ههرچهنده مافخوراو نهمانهوه بهلاَم هیَشتا ژمارهكانیان بهقهد ئهانی تر نهبو. • زۆربهی جار زۆرینه باج بهسهر كهمینه دهسهپیَنیَ كه دهوڵهمهنده بهریَژهیهكی بهرز و ههردهم له زیادبووندایه، ئهمهش به نیهتی ئهوهی دهوڵهمهندهكانی باجیَكی زۆرتر بدهن بۆ خزمهتكردنی مهبهستی كۆمهلاَیهتی. • ئهوانهی بۆ رابواردن ماده سرِكهرهكان بهكاردههیَنن ههندیَ كهس به كهمینهیهكی بهرچاویان دهبینی كه له لایهن زۆرداری زۆرینهوه له چهندین ولاَت به ریَگهی تاوانباركردن به بهكارهیَنانی ماده سرِكهرهكان دهچهوسیَندریَنهوه. له زۆر ولاَت ئهوانهی به تۆمهتای بهكارهیَنانی ماده سرَكهرهكان مافی دهنگدان لهدهست دهدهن • رهفتاری كۆمهڵگه لهگهڵ لوتی و نیَربازهكانیش لهم روانگهیهوه سهیر دهكریَ. نمونهیهكیش لیَرهدا به تاوان دانانی نیَربازیه له بهریتانیا له سهدهی نۆزدهههم و بهشیَك لهسهدهی بیستهمدا، كه تیشكی خرایه سهر به هۆی دادگایكردنی ههرهیهك له ئۆسكار وایڵد و ئاڵن تورینگ. • رچیَمه دیموكراسۆیهكهی ئهسینا سوقراتی به تۆمهتی بیَئاینی له سیَدارهدا یاخود بههۆی رای جیاوازدا. ئینجا چ ئهمه بۆ مهترسیهكانی دیموكراسی سهردهم بشیَن یا نهْ تا ئیَستاش بابهتی ناكۆكیهكی بهردهوامه. • ئهدۆڵف هیتلهر كه بهرزترین ریَژهی كهمینهی له میَژووی كۆماری ڤایمار له ساڵی 1933 وهدهستهیَنا. رهنگه ههندیَ كهس وای بۆ بچیَ كه ئهمه نمونهیهكی زۆرداری كهمینه بیَ چونكه هیتلهر لقهت زۆرینهی دهنگی وهدهست نههیَنا. بهلاَم له لایهكی تر خوی سیستهمه دیموكراسیهكان (رهنكه پیَویستیش بیَ) رهنگه له كۆتاییدا دهسهلاَت بدهنه دهستی كهسیَك یا لایهنیَك كه سهركردایهتی گهورهترین كهمینه دهكات، ههر بۆیهش بهرزبوونی هیتلهر ناكریَ لهو لیَهاتووییهی دیموكراسی بهدوور بگیریَ. لهگهڵ ئهوهشدا پیَشیَلكاری فراوانی مافی مروڤـ پاش لهناوبردنی سیستهمه دیكوكراسیهكهی ئهڵمانیا سهریان ههلًَدا. و ههروهها دهستوری كۆماری ڤایمار و له حاڵهتیَكی "بارای نائاساییدا" بواری به دهسهلاَته دیكتاتۆریهكاندا و ههڵپهساردنی بنهماكانی دهستور بهبیَ هیچ دهنگدان یاخود ههڵبژاردنیَك، كه ئهمهیان كاریَكی ئهستهمه له زۆربهی سیستهمه دیموكرات لیبراڵهكاندا. پشتیوانانی دیموكراسی بهم شیَوهیه بهرپهرچی ئهم رهخنانه دهدهنهوه: یهكهم: بوونی دهستور له زۆر لهو ولاَته دیموكراتهكان وهك پاراستنیَكه له دژی زۆرداری زۆرینهدا. به شیَوهیهكی گشتی ئهنجامدانی گۆرِانكاری لهو دهستورانه پیَویستی به دهنگی زۆرینهی نویَنهره ههڵبژیَردراوهكان ههیه، یاخود پیَویستی به دادوهریَك و دهستهی سویَندخواردوان ههیه بۆ ئهوهی پهسندی بكهن كه دهوڵهت پیَوهری بهڵگهیی و ریَوشویَنی جیَبهجیَكردووه، یاخود پیَویستی بهدوو دهنگدانی جیاواز ههیه له لایهن دوو گبوپی نویَنهران كه بههۆی ههڵبژاردنیَكدا جیاكراون، یاخود له حالچهتی دهگمهندا پیَویستی به ریفراندۆم ههیه. زۆر ئهم پیَداویستیانه تیَكهڵ دهكریَن. ههروهها جیاكردنهوه دهسهلاَتهكان بۆ دهسهلاَتی یاسادانان و راپهرِاندن و دادگهری ئهمهش ریَگهیهكی تره بۆ زهحمهتكردنی سهپاندنی ویستی زۆرینهیهكی كهم بهسهر بهشهكانی تری هاولاَتیاندا. ئهمهش بهو واتایه دیَت كه زۆرینه ئیَستاش دهتوانی شت بهزۆر بهسهر كهمینه بسهپیَنیَ (كه تاَستاش له رووی ئهخلاقییهوه مایهی ناكۆكیه)، بهلاَم ئهمجۆره كهمینهیه دیاره زۆر بچوك دهبیَ، بهلاَم بهگشتی زۆر زهحمهتتره ریچژهیهكی زیاتری خهڵك بهمجۆره كردارانه قایل بكهی. دووهم: لهمبارهیهوه كه زۆرینه و كهمینه ههڵویَستی جیاجیان ههیه لهمهرِ كیَشه ههمهجۆرهكان. زۆر جار خهڵكی دهگهڵ زۆرینه لهبارهی ههندیَ پرس كۆك دهبن و لهگهڵ كهمینه لهبارهی ههندیَ پرسی تر كۆك دهبن. بۆچونی مرۆڤیش رهنگه بگۆرِیَ. بۆیه رهنگه ئهندامانی زءۆرینهیهك سنوریَك بۆ چهوساندنی كهمینه دابنیَن نهخاسمه كه ئهگهری ئهوه ههیه بهخۆیان له ئایندهدا ببنه ئهندام له كهمینهیهكدا. سیَیهم: قسهیهكی باو ههیه كه دهڵیَی سهرهرِای مهترسیهكان حوكمی زۆرینه له جۆرهكانی تری حوكم باشتره و "زۆرداری زۆرینه" بهههر حاڵ پیَشڤهچونیَكه بهسهر "زۆرداری كهمینهدا" هاتووه. پشتیوانانی دیموكراسی دهڵیَن كه ههموو بهڵگه زانستیهكان پیشان دهدهن دیموكراسی زیاتر دهبیَته هۆی كهمبوونی توند وتیژی و ولهناوچوونی دیموكراسی. ئهمهشیان ههندی جار به "یاسای رومل" ناودهبریَ كه دهڵیَ خهڵك چهند ئازادیه دیموكراسیهكانیان كهم بن ئهوهندهش ئهگهری ئهوه ههیه دهسهلاَتدارهكان ئازادیهكانیان لهناو ببهن.
سهقامگیری سیاسی
لهبارهی دیموكراسی قسهیهك ههیه كه هینانه كایهوهی سیستهمیَك كه تیایدا خهڵك دهتوانن ئیدارهكان لاببهن، بیَ ئهوهی بناغه یاساییهكانی حكومهت بگۆرِن و حكومهتی دیموكراسییه مهبهستی كهمكردنهوهی نادیاری و ناسهقامگیری سیاسی و دڵنیاكردنی هاولاَتیان كه ههرچهنده ئهوان لهگهڵ سیاسهتهكانی ئیَستا كۆك نین بهلاَم دهرفهتیان پیَ دهدریَ بهشیَوهیهكی ریَك وپیَك ئهو دهسهلاَتدارانه بگورِن یاخود ئهو سیاسهتانه كه جیَگهی نارهزاییبونیانه بگۆرِن. ئهم سیستهمهش لهو سیستهمه باشتره كه گگۆرِانكاریی سیاسیی تیایدا بههۆی توند و تیژی دهبیَ. ههژاری زیادبوونی ریَژهی دیموكراسی له ولاتیَك به بهرزبوونی ریَژهی كۆی گشتی بهرههمی نیشتیمانییهوه بهنده، كهواته كهمبوونی ریَژهی ههژاری لهو ولاَتهدا. بهلاَم ئهو بۆچونه تا ئیَستا ههموو كهس لهسهری كۆك نهبوون، چونكه كهسانیَك ههن دهڵیَین كه بهڵگهكان پشتیوانی لهو بۆچونه دهكهن كه سهرمایهداری زیاتر -كه بههۆی ئازادی ئابوری پیَوانه دهكریَ- پهرهسهندنی ئابوری زیاد دهكات و ئهویش خۆشگوزهرانیی هاولاَتیان زیاتر دهكات و لهئهنجامدا دیموكراسی دیَنیَته كایهوه. ئابوریناسی ناودار ئهمارتیا سن ئاماژه بهوه دهدات كه هیچ دیموكراسییهكی كارا دووچاری گرانییهكی فراوان نهبووه. ئهم قسهیهش به پیَی بهڵگهی میَژووی ئهو دیموكراسیانهش دهگریَتهوه كه زۆر دهوڵهمهند نهبوون وهك هیندستان كه دواترین گرانیی له ساڵی 1943 و چهندین گرانیی تری فراوان له سالاَنی كۆتایی سهدهی نۆزدهیهم له سهردهمی حوكمی بهریتانی بینیوه. لهگهڵ ئهوهشدا به بۆچونی ههندیَ تویَژهران گرانییهكی ساڵی 1943 كه بهنگلادیشی گرتهوه هۆیهكهی بۆ شورِی جیهانیی یهكهم دهگهرِیَتهوه. (پیَویسته بگوتریَت حكومهتی هیندستان بهردهوام پیَشڤهچوونی دیموكراسی بهخۆوه دهبینی و ئهو رهوشه حكومهته ههریَمیهكانیشی گرتهوه له وهتهی دهرچونی یاسای ساڵی 1935 دا).
شهرِهكان
به پیَی تیۆری ئاشتی دیموكراسی بهڵگه زانستیهكان دهیسهلمیَنن كه سیستهمه دیموكراسیهكان ههرگیز شهرِ دژ به یهكتری ناكهن. نمونهش لیَرهدا لیَكۆڵینهوهیهكی زانستیانه كه شهرِهكانی نیَوان سالاَنی 1816 تا 1919 ی گرتهوه، شهرِ به پیَی لیَكۆڵینهوهكه بهوه پیَناسه دهكرا كه كرداریَكی سهربازیه و له شهرِیكدا (1000) كهسی تیا دهكوژریَ و، دیموكراسیش بهوه پیَناسه دهكرا كه سیستهمیَكه تیایدا ریَژهی دوو لهسهر سیَی دهنگدهرانی نیَرینه مافی دهنگدانیان ههیه. ئهنجامی لیَكۆڵینهوه دهریان خست كه 198 لهو شهرِانه شهرِی نیَوان ولاَتانی نادیموكراسی بوون و، 155 شهرِیش له نیَوان ولاَتانی دیموكراسی و نادیموكراسی بوونه و، هیچ شهرِیِك له نیَوان دوو ولاَتی دیموكراسیدا رووی نهداوه لهو ماوهی. (www.hawaii.edu/powerkills/MIRACLE.HTM). بهلاَم ئهم تیَۆره مایهی ناكۆكیه و پیَویستی به لیَكۆڵینهوهی زیاتر لهو بارهیهوه ههیه.
ههندیَ جار سیستهمه دیموكراسیهكان وهلاَمدانهوهیان بۆ بارودۆخی شهرِ زیرهكانه نییه. هۆیه ئهمهش بۆ بیۆرۆكراسی و دهسهلاَتی پهرلهمان بۆ برِیاروهرگرتن دهگهرِیَتهوه، چونكه له سیستهمی دیموكراسی پهرلهمان دهسهلاَتی جارِدانی شهرِی ههیه، ههرچهنده جار وا ههیه حكومهت كرداری شهرِ دهستپیَدهكات و له ههمان كاتیش ئاگاداری پهرلهمانیش دهكات. ئهگهر بهسهربازكرنی زۆرهمیلی یاسایی بیَت ئهوه بۆ هاولاَتیان ههیه پرۆتیستۆی ئهو بهسهربازكردنه بۆ شهرِ بكهن.له تیۆردا سیستهمهكانی پادشایهتی و دیكتاتۆری دهتوانن یهكهوسهر جارِ شهرِ بدهن بهلاَم زۆرجار وا ناكهن. بهگشتی و به پیَی بهڵگه میَژووییهكانیش سیستهمه دیموكراسیهكان له بهاری پاراستین ئاسایشی خۆیاندا له سیستهمهكانی تردا به تواناتر بوونه.