سه‌روه‌رى یاسا

Ji Wîkîpediya


Ev gotar bi zaravayê soranî hatiye nivîsandin.
Ji bo malpera soranî, binêre: ماڵه‌وه, ji bo lîsteya gotarên bi soranî, binêre Kategorî:کوردی.



سه‌روه‌رى یاسا سه‌روه‌رى یاسا مانى وایه‌ حكومه‌ت ناتوانیَت ده‌سه‌ڵاته‌كانى خۆى پیاده‌بكات ته‌نها به‌ گویَره‌ى یاساى نووسراو نه‌بیَت كه‌ به‌ تیَپه‌رِبوونى به‌ ریَوشویَنى توندوتۆڵدا دارِیَژرابن. ئامانجیش له‌مه‌ گه‌یشتنه‌ به‌ پره‌نسیپى پاریَزگاریكردن له‌ دژى برِیاره‌ زۆرداره‌كیه‌كان له‌ حاڵه‌ته‌ تاكه‌كه‌سیه‌كاندا. بنه‌ما گشتیه‌كان ره‌نگه‌ روونترین لیَكدانه‌وه‌ بۆ چه‌مكى سه‌روه‌رى یاسا بدۆزینه‌وه‌ له‌و یاساى كۆمۆنویَڵز،كه‌ البرت فین دایسى له‌ ده‌روازه‌ى یاساى ده‌ستوردا له‌ ساڵى 1958 نووسیویه‌تى ده‌ڵیَت: "هه‌موو به‌رپرسیَك له‌ سه‌رۆك وه‌زیرانه‌وه‌ بگره‌ تا ده‌گاته‌ پۆلیس یان فه‌رمانبه‌ریَكى ئاسایى كۆكه‌ره‌وه‌ى باج هه‌مان به‌رپرسیاریتیان هه‌یه‌ وه‌ك هه‌ر هاوڵاتیه‌كى تر له‌به‌رامبه‌ر هه‌ر كرده‌وه‌یه‌ك كه‌ ئه‌نجامى ده‌ده‌ن به‌بىَ بوونى پاساویَكى یاسایى. و راپۆرته‌كان پرِن له‌و حاڵه‌تانه‌ى كه‌ تیایدا به‌رپرسان په‌لكیَشى به‌رده‌م دادگاكراون و سزایان به‌سه‌ردا سه‌پیَندراوه‌—وه‌ك تاكه‌كه‌س--- له‌ئه‌نجامى ئه‌و كارانه‌ى كه‌ ئه‌نجامیانداوه‌ به‌ سیفه‌تى فه‌رمى تیایدا ده‌سه‌ڵاته‌ یاساییه‌كانى خۆیان به‌زاندووه‌." -- یاساى ده‌ستورى (لندن، ماكمیلان، 1950) له‌به‌ر ئه‌وه‌، ئه‌وانه‌ى كه‌ یاساكان داده‌نیَن و جیَبه‌جیَیانده‌كه‌ن بۆ خۆیان ناچار پیَیانه‌وه‌ په‌یوه‌ست بن و له‌ یاساى ئه‌مه‌ریكى به‌ ناوبانگترین شرۆڤه‌ بۆ هه‌مان پره‌نسیپ جۆن ئاده‌مز دایناوه‌ له‌ ده‌ستورى كۆمنویَڵز ماساشوسیتس ئه‌مه‌ش له‌ ده‌روازه‌ى روونكردنه‌وه‌ پره‌نسیپى جیاكردنه‌وه‌ى ده‌سه‌ڵاته‌كان: "لقى یاسادانان له‌م حكومه‌تى كۆمۆنویَڵز هه‌رگیز ده‌سه‌ڵاته‌ جیبه‌جیَكاریه‌كان و دادگه‌ریه‌كان یان هه‌ردووكیان پیاده‌ناكات: و به‌ هه‌مان شیَوه‌ش لقى جیَبه‌جیَكردن هه‌رگیز ده‌سه‌ڵاته‌ یاسادانانیه‌كان و دادگه‌ریه‌كان یان هه‌ر كامیَكیان پیاده‌ ناكات: و لقى دادگه‌رى هه‌رگیز ده‌سه‌ڵاته‌كانى یاسادانان و جیَبه‌جیَكردن پیاده‌ناكات: ئامانج له‌مه‌ ئه‌وه‌یه‌ كه‌ حكومه‌ت حكومه‌تى یاسا بیَت نه‌وه‌ك حكومه‌تى تاكه‌كه‌سه‌كان بیَت." دستور ماساشوسیتس، به‌شى یه‌كه‌م، مادده‌ XXX (1780) ده‌سته‌واژه‌ى دواهه‌مین " ئامانج له‌مه‌ ئه‌وه‌یه‌ كه‌ حكومه‌ت حكومه‌تى یاسا بیَت نه‌وه‌ك حكومه‌تى تاكه‌كه‌سه‌كان بیَت" دادگاى باڵاى ئه‌مه‌ریكى و دادگا باڵاكانى هه‌ریه‌ك له‌ ویلایه‌ته‌كان پیَیان وه‌رگرتووه‌. چه‌مكى سه‌روه‌رى یاسا به‌گشتى په‌یوه‌ندیداره‌ به‌ هه‌ندیَك چه‌مكى تره‌وه‌ وه‌ك: Nullum crimen، Nulla poena sine praeia lege poenali، دانه‌رِتنى یاسایه‌ك كه‌ كاریگه‌رى له‌سه‌ر ئه‌و رووداوانه‌ى پیَش ده‌رچوونى خۆى هه‌بیَت (اپر رجعى). گریمانه‌كردنى بىَ تاوانى – " هه‌موو كه‌سیَك بىَ تاوانه‌ تاوه‌كو پیَچه‌وانه‌ى ئه‌مه‌ نه‌سه‌لمیَندریَت." هه‌نگاونانى دووجا – تاكه‌كه‌سه‌كان ته‌نها یه‌كجار سزاده‌دریَن بۆ هه‌ر تاونیَكى دیاریكراو. ده‌كریَت ریَگه‌ به‌ دووباره‌ دادگاییكردنه‌وه‌ بدریَت یان نه‌دریَت له‌سه‌ر بنه‌ماى به‌رده‌ستبوونى به‌ڵگه‌ى ترى نوىَ. یه‌كسانى یاسایى—هه‌موو تاكه‌كان هه‌مان مافیان هه‌یه‌ به‌بىَ جیاوازیكردن له‌سه‌ر بنه‌ماى پیَگه‌ى كۆمه‌لایه‌تى، ئایین، هه‌ڵویستى سیاسى و شتى له‌م شیَوه‌یه‌. و به‌م شیَوه‌یه‌ وه‌ك چۆن مۆنتسكیۆ گووتى واته‌ " پیَویسته‌ یاسا وه‌ك مردن وابیَت كه‌ له‌كه‌س نابوریَت." Habeas Corpus – زاراوه‌یه‌كى لاتینیه‌ ماناى و داواى چاوخشاندنه‌وه‌ بكات به‌ "پیَویسته‌ جه‌سته‌یه‌كت هه‌بیَت" ده‌گه‌یه‌نیَت. مافى هه‌موو كه‌سیَكه‌ كه‌ ده‌ستگیرده‌كریَت پیَى رابگه‌یه‌نریَت كه‌ ئه‌و تاوانه‌ چیه‌ كه‌ پیَى تۆمه‌تباركراوه‌. و مافى ئه‌وه‌ى هه‌یه‌ داوابكات له‌لایه‌ن ده‌سه‌ڵاتیَكى دادگه‌ریه‌وه‌ چاو به‌ زیندانیكردنه‌كه‌یدا بخشیَنریَته‌وه‌. پیَویسته‌ ئه‌و ده‌ستگیركراوانه‌ى كه‌ به‌ شیَوه‌یه‌كى نایاسایى ده‌سگیركراون ئازادبكریَن. چه‌مكه‌ "سه‌روه‌رى یاسا" بۆ خودى خۆى هیچ شتیَك له‌خۆوه‌ ناگریَت له‌باره‌ى دادپه‌روه‌رى یاساكان، به‌ڵكو زۆر به‌ ساده‌یى ئه‌وه‌ روونده‌كاته‌وه‌ چۆن سیسته‌مى یاسایى پاریَزگارى له‌ یاساكان ده‌كات. و له‌ ده‌رئه‌نجامى ئه‌وه‌ش ده‌كریَت ولاتانیَك هه‌بن كه‌ نا دیموكراسه‌ى بن ریَز له‌ مافه‌كانى مرۆڤ نه‌نیَن و سه‌روه‌رى یاساش تیایاندا هه‌بیَت و ده‌كریَت تیاشیاندا نه‌بیَت، ئه‌مه‌ش حاڵه‌تیَكه‌ كه‌ زۆران ده‌ڵیَن ده‌كریَت به‌سه‌ر سیسته‌مه‌ دیكتاتۆریه‌ نویَكاندا جیَبه‌جیَبكریَت. سه‌ره‌رِاى ئه‌وه‌ش " سه‌روه‌رى یاسا" به‌ مه‌رجیَكى پیَشینه‌ داده‌نریَت بۆ دیموكراسیه‌ت، سه‌روه‌رى یاسا بووه‌ به‌ بنه‌مایه‌كى باو بۆ مامه‌ڵه‌كردن له‌گه‌ڵ مافه‌كانى مرۆڤ له‌ نیَوان ئه‌ وڵاتانه‌ى وه‌ك كۆمارى چین و رۆژئاوا. سه‌روه‌رى یاسا نمونه‌یه‌كى باڵاى (مپل اعلى) كۆنه‌ و ئه‌رستۆ یه‌كه‌م كه‌س بووه‌ كه‌ وه‌ك سیسته‌میَك له‌ یاساى ره‌سه‌ن له‌ سیسته‌مى سروشتى باسى كردووه‌. و تا ئیَستاش ئه‌م نمونه‌ باڵایه‌ گرنگیه‌كه‌ى خۆى له‌ده‌ست نه‌داوه‌ وه‌ك نمونه‌یه‌كى باڵاى پیَوه‌ریانه‌، هه‌تاوه‌كو له‌گه‌ڵ به‌رده‌وامبوونى هه‌وڵى نه‌پچرِاوه‌ى رۆشه‌نبیران بۆ دانانى پیَناسه‌یه‌كى دیاریكراو بۆى. له‌ فه‌لسه‌فه‌ى سیاسى چینى له‌ باره‌ى سه‌روه‌رى بیَلایه‌نانه‌ى یاسا تایبه‌ت به‌ په‌یوه‌ست بوون به‌ یاساكانه‌وه‌ هاتووه‌، سروشتى گشتگیریانه‌ى ئه‌و سیسته‌مانه‌ى كه‌ بووه‌ هۆى هیَنانه‌ كایه‌وه‌ى ئه‌م فه‌لسه‌فه‌یه‌ كاریگه‌ریه‌كى زۆرى له‌سه‌ر بیرى سیاسى چینى به‌جیَهیَشت كه‌ به‌ لایه‌نى كه‌م به‌رجه‌سته‌ى په‌یوه‌ندیه‌ ره‌وشتیه‌ تاكه‌كه‌سیه‌كان له‌سه‌ر په‌یوه‌ندیه‌ یاساییه‌ بابه‌تى و نا تاكه‌كسیه‌كاندا به‌رجه‌سته‌ده‌كاته‌وه‌. سه‌ره‌رِاى ئه‌وه‌ى ئیمبراتۆره‌كانى چین ملكه‌چى یاساكان نه‌بوون، به‌ڵام بینیان كه‌ پیَویسته‌ به‌ گویَره‌ى ریَوشویَنى ریَكخراو كاربكه‌ن له‌به‌ر چه‌ند هۆیه‌ك په‌یوه‌ندیدار به‌ سیاسه‌تى به‌رِیَوه‌بردنى ده‌وڵه‌ت. و له‌ نه‌ریتى ئه‌نگله‌ئه‌مه‌ریكیدا سه‌روه‌رى یاسا به‌ پاریَزگاریه‌ك ره‌چاوكراوه‌ به‌ رووى زۆرداره‌كى وه‌ك پیَناویَك بۆ سه‌پاندنى پیَوه‌نده‌كان به‌سه‌ر ده‌سه‌لاته‌كانى حكومه‌تدا. هه‌رچى له‌ كۆمارى چینى میللیدا شتى نوىَ له‌باره‌ى سه‌روه‌رى له‌سه‌ر ئه‌و بیرۆكه‌یه‌ چرِده‌بیَته‌وه‌ كه‌ سه‌روه‌رى یاسا له‌ كۆتاییدا هه‌ر ده‌سه‌ڵاتى ده‌وڵه‌ت به‌سه‌ر گه‌لدا به‌هیَزتر ده‌كاته‌وه‌. ره‌خنه‌كان له‌و كاته‌ى كه‌ ده‌بینین كۆك بوونیَك له‌ نیَوان چین و رۆژئاوادا هه‌یه‌ له‌سه‌ر ئه‌وه‌ى كه‌ سه‌روه‌رى یاسا شتیَكى باشه‌، ناكریَت ئه‌وه‌ به‌ راستیه‌كى سه‌لمیَندراو و وه‌رگیراو له‌سه‌ر ئاستى جیهانى وه‌ربگرین. هه‌ندیَك حكومه‌تى شیویعى، له‌ ناویشیاندا چین له‌سه‌رده‌مى شۆرِشى رۆشنبیریدا، تا راده‌یه‌ك نیَگه‌تیڤانه‌ بوون سه‌باره‌ت به‌ بیرۆكه‌ى سه‌روه‌رى یاسا و پاساوه‌كانى ئه‌مه‌ش له‌به‌ر ئه‌وه‌ى گوایه‌ بیرۆكه‌ى سه‌روه‌رى یاسا له‌گه‌ڵ ململانیَى چینایه‌تیدا دژیه‌كه‌. سه‌ربارى ئه‌وه‌ش به‌رهه‌ڵستیكردنى سه‌روه‌رى یاسا له‌ زۆر له‌ ده‌وڵه‌ته‌ گشتگیر (شمولى) و فاشیسته‌كان هه‌یه‌. سیاسه‌تى ئاشكراى ئه‌م حكومه‌تانه‌، وه‌ك چۆن له‌ ئه‌ڵمانیاى نازى وابوو، خۆى له‌ هیَشتنه‌وه‌ى گه‌ڵ له‌ ترسیَكى به‌رده‌وام ده‌بینیَته‌وه‌ له‌ حكومه‌ت. چه‌ند ره‌خنه‌یه‌ك بۆ سه‌روه‌رى یاسا سه‌ریان هه‌ڵدا. یه‌كه‌میان بریتیه‌ له‌وه‌ى كه‌ جه‌ختكردنه‌وه‌ى مرۆڤ له‌سه‌ر ئه‌و ریَوشویَنه‌ په‌یرِه‌وكراوانه‌ى دروستكردنى یاساكان واى لیَده‌كات ئاگاى له‌ سه‌یركردنى ناوه‌رِۆكى یاساكان و ده‌رئه‌نجامه‌كانى نه‌بیَت. ره‌خنه‌كه‌ى تر، كه‌ بیرمه‌نده‌ ناسراوه‌كان باسیان لیَوه‌كردووه‌، بریتیه‌ له‌وه‌ى به‌ پیَى گووته‌ى ئه‌وان چه‌مكى سه‌روه‌رى یاسا شتیَكه‌ زیاتر نیه‌ له‌ په‌یرِه‌ویَك كه‌ چینه‌ فه‌رمانرِه‌واكان به‌كاریده‌هیَنن بۆ پاساو هیَنانه‌وه‌ بۆ فه‌رمانرِه‌وایه‌تیه‌كانیان، چونكه‌ ئه‌و چینه‌ فه‌رمانرِه‌وایانه‌ن كه‌ برِیارده‌ده‌ن كه‌ چ یاسایه‌ك ده‌بچیَت و چ یاسایه‌كیش ده‌رنه‌چیَت ( واته‌ به‌ مانایه‌كى تر پاساواى ره‌خنه‌گران له‌وه‌ خۆى ده‌بینیته‌وه‌ كه‌ سه‌روه‌رى یاسا له‌ راستیدا بریتیه‌ له‌ سه‌روه‌رى ئه‌و كه‌سانه‌ى كه‌ یاسایه‌كان ده‌رده‌كه‌ن یان ده‌یانگۆرِن. ) ره‌خنه‌یه‌كى تریش هه‌یه‌ ده‌ڵیت سه‌روه‌رى یاسا جه‌خت له‌سه‌ر نه‌هیَشتنى كرداره‌ زۆرداره‌كیه‌كان ده‌كاته‌وه‌، و له‌ هه‌مانكاتیشدا ره‌وایه‌تى به‌ هموو ئه‌و شتانه‌ش ده‌دات كه‌ بۆ ئه‌م مه‌به‌سته‌ جیَبه‌جیَده‌كریَن " به‌گویَره‌ى یاسا" هه‌تاوه‌كو زۆرینه‌ى خه‌ڵكیش دژ به‌م ریَوشویًَنانه‌ بن.

ديموكراسي

ئازادي قسه كردن

ئازادي رادهبرين

ئازادي رۆزنامةواني

سه‌ربه‌خۆیى دادگه‌رى