Morfîm
Ji Wîkîpediya
Di zimanzanistî da, morfîm biçûktirîn yekîna zimanzanistî ye ko ji aliyê ramanzanistî anko sîmantîkê ve xwedî ramaneka xweser e. Di zimanê axivtinê da, morfîm ji fonîman anko biçûktirîn parên denganî yên ko dihên vavartin pêk dihên.
Têgeha morfîmê ji têgeha peyvê cida ye. Morfîm hindek caran bi tena serê xwe nahên (morfîma vebestî) û hindek caran bi tena serê xwe dihên (morfîma azad). Di koka xwe da, morfîm bi morf-an xwe nîşa didin. Her ramana ko bi morfîmekê dihêt pêşberkirin mumkîn e bi çend morf an şiklekan bit. Her yek ji van morfan alomorf anko alîmorfekê ji morfîma xwe pêkdiînin. Jibo mînak, di zimanê Inglîzî da, morfîma s ko raman komê didit, carina wekî -s dihêt (mîna peyva cats [kets]), carina wekî -es (mîna peyva dishes [dîşiz]) û carina jî wekî -z (mîna peyva dogs [dagz]) dihêt. Hindek caran jî bi awayekê bitivavî guhartî wekî -ren (mîna peyva Children [çîldrin]) dihêt. Ev hemî (-s, -es, -z û -ren) alomorfên morfîma s ya ramana komê di Inglîzî da ne.
[biguherîne] Coreyên morfîman
- morfîma azad, ko bi tena serê xwe dihêt û piranî wekî peyvan dixoyin, mîna bajar, stran.
- morfîma vebestî ko bi tena serê xwe çi ramanan nadit û dibê digel morfîmeka dî bihêt, mîna -van di peyva bajarvan da û -bêj di peyva stranbêj da.
- morfîma gerdandinê ko jibo gerdankirina peyvan anko çêkirina peyvên nû ji peveka heyî bikardihên, mîna -î di peyva ciwanî da.
- morfîma tewandinê ko jibo tewandina peyvekê bikardihêt, mîna dema ko mirov demên karî di zimanî da nîşa didit an hijmarê. Di zimanê Kurdî da, jibo mînak di- morfîmeka tewandinê ye ko jibo îfadekirina ramana dema niha an dema ko gotin qala wê dikit dihêt bikaranîn (mîna diçim ko ramana dema niha didit karê çûnê û diçûm ramana dema heyî li dema qalkirinê didit karê çûnê). Mînakeka dî ji morfîmên tewandinê di zimanê Kurdî da morfîma -an e ko jibo ramana komê li kar e (mîna mirovan, welatan, morfîman).
- Alomorf ko rengên cida yên morfîmeka zimanî ne (mîna morfîma ramana komê di zimanê Inglîzî da).
Ev gotar şitlek e.
- Ev gotar hîn nû ye, ne temam e. Wekî şitleke darê ye. Heke tu binivîsî, tu yê vê darê mezin bikî û dê gelek guliyên nû xwe jê berdin. Çawa?
- Eger tu bixwazî binivîsî, biçe ser « biguherîne».