بۆکان

Ji Wîkîpediya

Bokan
Bokan

Tabloya Naverokê

[biguherîne] باژارێ بۆکان

باژێری بۆکان له‌ 13 ده‌قیقه‌ و 46 ده‌ره‌جه‌ی درێژایی رۆژهه‌ڵاتی و 32 ده‌قیقه‌ و 36 ده‌ره‌جه‌ی پانایی باکورییه‌. به‌ پێی دوایین دابه‌شکردنه‌کانی ئێران به‌رینایی بۆکان 2541.306 کیلومه‌تری چوارگۆشه‌یه‌ و له‌ باشوری رۆژهه‌ڵاتی پارێزگای ئازه‌ربایجانی رۆژئاوا هه‌ڵکه‌وتووه‌. 1340 مه‌تر له‌ ئاستی ده‌ریا به‌رزه‌. شاری بۆکان له‌ باکوره‌وه‌ له‌ گه‌ڵ میاندواو، له‌ رۆژهه‌ڵاته‌وه‌ له‌گه‌ڵ سایین قه‌ڵا، له‌ باشوره‌وه‌ له‌گه‌ڵ سه‌قز و له‌ رۆژئاواوه‌ له‌گه‌ڵ مه‌هاباد هاوسنووره‌.

یه‌که‌م سه‌رژمێری که‌ له‌ ساڵی 1269 ی کۆچی مانگی ئه‌نجام دراوه‌‌ رێژه‌ی دانیشتوانی شاری بۆکان 100 که‌س بووه و‌ له‌ سه‌رده‌مای ناسره‌دین شای قاجار و کاتێ سه‌ردار عه‌زیز خانی موکری خاوه‌نی بۆکان بوو‌ 100 بنه‌ماڵه‌ له‌ بۆکان نیشته‌جێ بوون. دوایین سه‌رژمێریش که‌ ساڵی 2006 له‌ لایه‌ن دایره‌ی ئاماری زێرانه‌وه‌ بڵاو بۆته‌وه‌ رێژه‌ی دانیشتوانی بۆکان گه‌یشتۆته‌ 204308 که‌س و له‌ نێو شاره‌ کوردییه‌کانی رۆژهه‌ڵاتی کوردستاندا دوای کرماشان و ورمێ و سنه‌ گه‌وره‌ترین شاری رۆژهه‌ڵاتی کوردستانه‌، ئه‌مه‌ش به‌ هۆی هه‌ڵکه‌وتنی بۆکان له‌ سه‌ر شاڕێی سه‌ره‌کی باکور و باشووری رۆژئاوای ئێران گرینگییه‌کی ئه‌وتۆی به‌م شاره‌ به‌خشیوه‌ و بۆته ‌هۆی کۆچی زۆر له‌ گونده‌کان و شاره‌کانی ده‌وروبه‌ره‌وه‌ بۆ ئه‌م شاره‌.

ئه‌م شاره‌ به‌ پێی دوایین ئاماری ئیداری و سیاسی کۆماری ئیسلامی ئێران که‌ ساڵی 2005 بڵاو بۆته‌وه‌ له دوو قه‌زا پێکهاتووه‌ که‌ بریتین له‌ قه‌زای سیمینه‌ که‌ 1093 کیلومه‌تری چوارگۆشه‌یه‌ و له‌ سێ ناحیه‌ی ئاختاچی رۆژهه‌ڵاتی و ئاختاچی باکوری و بێهی دێبوکری پێکهاتووه‌. قه‌زای ناوه‌ندیی بۆکان‌ له‌ چوار ناحییه‌ پێکهاتووه‌ و بریتین له‌ ئاختاچی و ئێلی ته‌یمور و گه‌ورک و فه‌یزووڵابه‌گی. خه‌ڵکی بۆکان به‌ زمانی کوردی و زاراوه‌ی موکری یان موکریانی‌ ده‌په‌یڤن. به‌م زاراوه‌یه‌ ئه‌ده‌بیاتێکی فراوان نوسراوه‌ . دانیشتووانی بۆکان له‌ سه‌داسه‌د هه‌موو کوردن و ئایینی زۆربه‌یان ئیسلام و ئایین زای سوننه‌ی شافعی یه‌ که‌ له‌ با‌ب و باپیرانیانه‌وه‌ وه‌ک میرات پێیان گه‌یشتووه‌.

[biguherîne] له‌ باری سروشتییه‌وه‌

شاری بۆکان به‌ هۆی هه‌ڵکه‌وتنی له‌ نێوان دوو چۆمی گه‌وره‌ (ته‌ته‌هو) که‌ به‌ ناوه‌ڕاست و (جه‌غه‌تو) که‌ به‌ رۆژهه‌ڵاتی شاردا تێپه‌ڕ ده‌بن ، به‌ جه‌مسه‌رێکی گرینگی کشتوکاڵی له‌ رۆژئاوای ئێران له‌قه‌ڵه‌م ده‌درێ. جه‌غه‌تو له‌ کوێستانه‌کانی چل چه‌مه‌ و شاخه‌کانی زاگرۆس و کوێستانی ماین بڵاغ سه‌رچاوه‌ ده‌گرێ و که‌ ده‌ڕژێته‌ به‌نداوی شه‌هید کازمی له‌ 35 کیلۆمه‌تری باشوری رۆژهه‌ڵاتی بۆکانه‌وه‌‌. چۆمی ته‌ته‌هوش له‌ کوێستانه‌کانی ده‌ڤه‌ری مهاباد و سه‌قز و بانه‌ و کوێستانه‌کانی باشوری کوردستانه‌وه‌ سه‌رچاوه‌ ده‌گرێ و ده‌ڕژێته‌ زه‌ریاچه‌ی ورمێ وه‌. له‌ باری ئاو و هه‌واوه‌ زستانی سارد و پڕ به‌فری هه‌یه‌ و هه‌وینانیشی گه‌رمه‌. مامناوه‌ندی بارین له‌ بۆکان 500 میلی مه‌تره‌ له‌ ساڵدا‌. زیاترین به‌فر و باران له‌ ناوچه‌ی رۆژهاڵات و باشوری شاردا له‌ دوو وه‌رزی زستان و به‌هاردا ده‌بارێن. هاوینی تا ڕاده‌یه‌ک گه‌رم و زستانی سارد‌ تایبه‌تمه‌ندیی به‌رچاوی که‌ش و هه‌وای بۆکانن. شاره‌زایان سه‌باره‌ت به‌ تۆپۆگرافی شاری بۆکان ئاوا ده‌ڵێن که‌ زنجیره‌ کێوه‌کانی با‌ژێڕی بۆکان درێژه‌ی زنجیره‌ کێوه‌کانی ئه‌ڵپ و کوێستانه‌کانی ئه‌رمه‌نستان و ئازه‌ربایجانه‌ و ئه‌مه‌ش به‌ هه‌رێمی جه‌غه‌توو و چۆمی له‌یلان چایه‌وه‌ دیاری ده‌کرێ. پێکهاته‌ی جیۆلۆگی له‌ ده‌ڤه‌ری بۆکان له‌ پێکهاته‌کانی جیۆلۆژی باکوری رۆژئاوای ئێرانه‌. بورکانه‌کانی سه‌ره‌تای ئیئوسن و هه‌روه‌ها کۆتاییه‌کانی قۆناغی سێیه‌م‌ ده‌وروبه‌ری شار و به‌تایبه‌تی باشور و باشوری رۆژهه‌ڵاتی بۆکان بۆکانیان پێکهێناوه‌.


[biguherîne] ناوی شار:

ناوی بۆکان هه‌ر وه‌کوو مێژووه‌که‌ی و زۆربه‌ی شاره‌کانی کوردستان لێکۆڵینه‌وه‌یه‌کی ئه‌وتۆی له‌سه‌ر نه‌کراوه‌، به‌ڵام ئه‌و باسانه‌ی له‌ مه‌ڕ لێکدانه‌وه‌ی ناوی بۆکان بڵاو بوونه‌ته‌وه‌ تا به‌ئێستا چه‌ند گریمانه‌یه‌کی ساده‌ و ساکار بوون به‌ بێ ئه‌وی پشت به‌ میتۆدی لێکۆڵینه‌وه‌یه‌کی زانستی ببه‌ستن لێکدانه‌وه‌ی سه‌لیقه‌یی خۆیان ئاراسته‌ کردووه‌ ، بۆ نموونه‌ ده‌توانین ئاماژه‌ بکه‌ین به‌ یه‌کێک له‌و گریمانه‌ سه‌قه‌تانه‌ی که‌ له‌ سه‌ر زاری خه‌ڵکی ئاسایی ناوچه‌کانی کوردستاندا بڵاو بۆته‌وه‌ ئه‌م گریمانه‌یه‌ ده‌ڵێ که‌ به‌هۆی هه‌بوونی کانی به‌خوڕ و پڕ ئاوی حه‌وزه‌گه‌وره‌ له‌ ناوه‌ندی شار، هه‌ر له‌ کۆنه‌وه‌ له‌ لایه‌ن خه‌ڵکی ناوچه‌که‌وه‌ سه‌رنجی پێدراوه‌ و له‌ کاتی شایی و زه‌ماوه‌ندی خه‌ڵکیدا بوکیان بۆ ئه‌م شوێنه‌ هێناوه‌ و دوای گرتنی دیلان و گۆڤه‌ندێکی مه‌زن بوک بۆ ماڵی زاوا نێردراوه‌، ئه‌مه‌ش له‌ به‌ر ئه‌وه‌ی که‌ خه‌ڵکی ناوچه‌که‌ له‌ پێشینه‌ی مێژوویی خۆیان و زێده‌که‌یان بێ ئاگا بوون بۆته‌ هۆی ئه‌وه‌ی که‌سانێک وشه‌ی بۆکان به‌ کورت کراوه‌ی وشه‌ی (بووکه‌کان) دابنێن، که‌چی فۆنۆتیک یان هێنانه‌ سه‌ر زاری وشه‌ی بۆکان (بووکه‌کان) نییه‌ به‌ڵکو به‌ (ئۆ) واته‌ بۆکان ده‌رده‌بڕدرێ. هه‌مووی ئه‌م گریمانانه‌ به‌ سه‌رنجدان به‌ کۆن بوونی ناوچه‌که‌ و ئه‌و شوێنه‌وارانه‌ی ناو شار به‌ ته‌واوی دوور له‌ راستی ده‌نوێنن، به‌ڵام له‌م چه‌ند ساڵه‌ی دواتردا کۆمه‌ڵێک لێکۆڵینه‌وه‌ ئه‌نجام دراوه‌ که‌ ئێمه‌ لێره‌دا ئاماژه‌ به‌ گرنگترین لێکۆڵینه‌وه‌ی زانستی له‌ سه‌ر ناوی بۆکان و مێژووی شاره‌که‌ ده‌که‌ین که‌ یه‌که‌م جار له‌ گۆڤاری مامۆستای کورد بڵاو بۆته‌وه‌ و له‌ لایه‌ن نوسه‌ر و لێکۆڵه‌ری کورد ئه‌نوه‌ر سوڵتانی له‌ له‌نده‌ن ئه‌نجام دراوه‌. ناوبراو له‌ به‌شێک له‌ نوسراوه‌که‌یدا ده‌ڵێ که‌ به‌ پێی هه‌بوونی رێژه‌یه‌کی به‌رچاو و گرینگی شوێنه‌واره‌ مێژووییه‌کانی نێو شاری بۆکان و ده‌ڤه‌ره‌که‌ی پێشینه‌یه‌کی مێژوویی و کۆنی شارستانییه‌تێکی زێڕین له‌ رابوردووی ئه‌م شاره‌دا ده‌رده‌که‌وێ که‌ ئاماژه‌ به‌ شوێنی نیشته‌جێ بوونی هه‌زاران ساڵه‌ی مرۆڤ له‌م ده‌ڤه‌ره‌ هه‌ر وه‌کو باقی شوێنه‌کانی دیکه‌ی کوردستان ده‌که‌ن. ئه‌مانه‌ش بۆخۆیان رێخۆشکه‌رێکی باشن بۆ لێکۆڵینه‌وه‌یه‌کی زانستی و جێ متمانه‌ له‌ سه‌ر نێوی بۆکان که‌ په‌یوه‌ندییه‌کی راسته‌وخۆی به‌ مێژووی ناوچه‌که‌وه‌ هه‌یه‌. به‌ڕێز ئه‌نوه‌ر سوڵتانی له‌ لێکۆڵینه‌وه‌که‌یدا وشه‌ی بۆکان ده‌گه‌ڕێنێته‌وه‌ سه‌ر وشه‌ی به‌غ و به‌گ. به‌غ خودای هه‌موو قه‌بیله‌کانی پێش هاتنی ئایینی زه‌رده‌شت بووه‌ به‌ڵام زه‌رده‌شت نێوه‌کانی رابوردووی گۆڕی و به‌ خودای گوت ئه‌هورامه‌زدا. وشه‌ی به‌غ یان به‌گ واتای خۆی هه‌رماوه‌. هه‌ر وه‌ک پاشای هه‌خامنشی له‌ به‌ردنوسی بێستون دا ئاماژه‌ به‌ ناوی ئه‌هورامه‌زدا و به‌غ وه‌ک خودا ده‌کا، هه‌روه‌ها چه‌ندین مێژوونوس و لێکۆڵه‌ری ناسراوی جیهانی و ئێرانی وه‌ک ئیبراهیم پورداوود، خاتو ماری بویس، دکتۆر فه‌رهوشی و ئه‌حمه‌دی که‌سره‌وی ئه‌م ناوه‌ پشت راست ده‌که‌نه‌وه‌. به‌ پێی ئه‌م به‌ڵگه‌ و لێکۆڵینه‌وانه‌ و هه‌روه‌ها به‌ پێی ئاورگه‌کانی ناو شار و ده‌وروبه‌ری بۆکان وه‌ک گرده‌ کۆنه‌کانی قه‌ڵایچی، بی بیکه‌ند، بۆگه‌به‌سی، گه‌ڕه‌کی کولته‌په‌ و گردی ناوه‌ندی شار واته‌ قه‌ڵای سه‌ردار، که‌ خه‌ڵکی ناوچه‌که‌ بۆ خودای به‌گیان دروست کردووه‌. خه‌ڵکی ئه‌م باژێره‌ خودای به‌غ یان به‌گ –یان ستایش کردووه‌ و شوێنێکی ئاوه‌دان و ئایینی بووه‌ و نێوی خودای به‌گی له‌سه‌ر دانراوه‌. به‌ پێی ئه‌م لێکۆڵینه‌وه‌یه‌ وشه‌ی بۆکان له‌ پێش دا به‌کان یان به‌گه‌کان بووه‌ واته‌ شاری خودای به‌گه‌کان یان شوێنی خودای به‌گه‌کان و گۆڕانی وشه‌ی به‌کان له‌ ماوه‌ی چه‌ند هه‌زار ساڵ شتێکی سروشتی و ئاسایی بووه‌ که‌ زانستی زمان ناسی ئه‌م چه‌شنه‌ گۆڕانه‌ی پیته‌کانی پشت راست کردۆته‌وه‌.

[biguherîne] له‌باری مێژووییه‌وه‌

به‌ خوێندنه‌وه‌ و سه‌رنجدان به‌ حکومه‌تی لۆلۆبی و گوتییه‌کان و باقی قه‌ومه‌کانی ناوچه‌که‌ و هه‌روه‌ها ئه‌و شوێنه‌وارانه‌ی که‌‌ له‌ گه‌ڕان و پشکنینه‌ شوێنه‌وارناسییه‌کان و ئه‌و به‌ردنووسانه‌ی که‌ دۆزراونه‌ته‌وه‌ و گرینگترینیان به‌ردنوسی قه‌ڵایچی که‌ مێژووه‌که‌ی ده‌گه‌ڕێته‌وه‌ 800 ساڵی پێش زایین و قه‌ڵاکۆنه‌کانی گونده‌کانی ئاغجێوان و ئه‌ربه‌نوسی بۆکان ئاماژه‌ به‌ مێژوو و شارستانیه‌تی کۆنی ئه‌م ناوچه‌یه‌ی وڵاتی بۆکان ده‌که‌ن. به‌ ڵام سه‌باره‌ت به‌ خودی شاری بۆکان ، هه‌ر وه‌ک پێشتریش ئاماژه‌مان پێکرد که‌ سه‌ردار عه‌زیزخانی موکری سه‌رداری گشتی سوپای ئێران له‌ سه‌رده‌مای ناسره‌دین شای قاجار بۆکانی به‌ 900 تمه‌ن له‌ ئێلی خاکی کڕی. پێش ئه‌وه‌ی‌ سه‌ردارانی موکری ببنه‌ ده‌سه‌ڵاتداری بۆکان و ناوچه‌کانی ده‌وروبه‌ری ئێلی خاکی ده‌سه‌ڵاتی ئه‌م ناوچه‌یه‌یان به‌ ده‌سته‌وه‌ بوو و به‌ ده‌ستپێکردنی حکومه‌تی سه‌ردارانی موکری ئێلی خاکی کۆچیان کرد و ئه‌م گۆڕانکارییانه‌ی ده‌سه‌ڵات له‌ ده‌ڤه‌ره‌که‌دا بوو به‌ هۆی ئه‌وه‌ی که‌ گوندی ئینگیجه‌ له‌ 3 کیلۆمه‌تری باشوری رۆژهه‌ڵاتی بۆکان وێران بێت و گوندی سه‌ردارئاباد ئاوه‌دان بکرێت. هه‌روه‌ها گوندی عه‌لیاباد که‌ ئیشتاکه‌ یه‌کێکه‌ له‌ گه‌ڕه‌که‌کانی شاری بۆکان پێشتر نێوی چاوان بووه‌ به‌ پێوقه‌ده‌مای عه‌لی خانی کوڕی سه‌ردار عه‌زیز خان ناوه‌که‌ی ده‌گۆڕن. دوای کۆچی دوایی سه‌ردار عزیز خان سه‌یفه‌دینخانی کوڕی سه‌ردار به‌ ده‌سه‌ڵاتی ناوچه‌که‌ ده‌گا. سه‌ردار سه‌یفه‌دین خان بۆ - کانی به‌خوڕی بۆکان حه‌وزێک دروست ده‌کا. به‌ هۆی گه‌وره‌یی کانییه‌که‌ له‌و کاته‌وه‌ تا به‌ ئێستا ناوی حه‌وزه‌گه‌وره‌ی پێ بڕاوه‌. سه‌یفه‌دین خان به‌ فرۆشتنی چه‌ند گوندێک له‌ مڵکه‌کانی خۆی له‌ سه‌ر گردی په‌نا حه‌وزه‌گه‌وره‌ قه‌ڵایه‌ک داده‌مه‌زرێنێ و ئێستاکه‌ یه‌کێک له‌ کۆنترین گه‌ڕه‌که‌کانی شار که‌ حه‌وزه‌گه‌وره‌ و قه‌ڵای وێرانکراوی لێ ‌هه‌ڵکه‌وتووه‌ ناوی قه‌ڵای سه‌رداری له‌ سه‌ر دانراوه‌. به‌داخه‌وه ئه‌مێستاکه‌ قه‌ڵای سه‌ردار رووخێندراوه‌ و له‌ لایان به‌رپرسانه‌وه‌ پاش گوێ خراوه‌. له‌ کاره‌کانی دیکه‌ی سه‌ردار سه‌یفه‌دین خان دروستکردنی مزگه‌وتێک بوو که‌ ئێستاکه‌ مزگه‌وتی گه‌وره‌ی شاره‌ له‌ په‌نای حه‌وزه‌گه‌وره‌ و قه‌ڵاوه‌ که‌ ناوه‌ندی شاری بۆکانیان پێکهێنا.

به‌ هاتنی روس و عوسمانییه‌کان بۆ ناچه‌که‌ بۆکانیش له‌ شه‌ڕی یه‌که‌نی جیهانی نه‌پارێزرا، هێرشی روسه‌کان بووه‌ هۆی ئه‌وه‌ی که‌ ناوچه‌که‌ وێران بێت و زۆر خه‌ڵکی بێتاوان کوژران و له‌ کاتی کشانه‌وه‌ی هێزه‌کانی روسیش شاری بۆکان له‌ لایان عوسمانییه‌کانه‌وه‌ تاڵان کرا ته‌نانه‌ت هێزه‌کانی ئێرانیش هاوڕێ له‌گه‌ڵ عوسمانییه‌کان ده‌ستیان کرد به‌ تاڵانی بۆکان و ناوچه‌که‌ و بووه‌ هۆی خه‌سار و زه‌برێکی زیاتر له‌ پرسی کۆمه‌ڵایه‌تی و سیاسی کورد. له‌ سه‌رده‌مای ره‌زاشا دا بۆ جارێکی دیکه‌ بۆکان به‌ که‌سێک به‌ نێوی (حه‌بیب ئاغای په‌ناهی تاجر باشی) که‌ دانیشتووی ته‌ورێز بوو فرۆشرا. له‌ گه‌رماوگه‌رمی شه‌ڕی دووه‌می جیهانی و سه‌ره‌تاکانی حکومه‌تی محه‌ممه‌د ره‌زاشا بنه‌ماڵه‌ی ئیلخانی زاده‌ و موهته‌دی به‌ حه‌وسه‌د هه‌زار تمه‌ن‌ی ئه‌وکات بۆکانیان له‌ تاجرباشی ستانده‌وه‌.‌ ساڵی 1936 یه‌که‌م قائم مه‌قامی بۆکان به‌ ناوی عه‌زیز خانی حه‌یده‌ری ده‌ستنیشان کرا. بۆکانی ئه‌وکات بریتی بوو له‌ 300 بنه‌ماڵه‌ و 2 کاروانسه‌را و چه‌ند دووکان و قوتابخانه و‌ سه‌ربازگه‌ که‌ گشتیان له‌ نێو قه‌ڵای سه‌ردار و ده‌وروبه‌ری بوون. هه‌تا ساڵی 1960 نزیکه‌ی 100 بنه‌ماڵه‌ی که‌لیمی و جوله‌که‌ له‌ بۆکان و گونده‌کانی ده‌وروبه‌ر‌یدا ده‌ژیان. که‌لیمی و جوله‌که‌کان له‌ نێو خۆیاندا به‌ زمانی عیبری ده‌دوان و به‌ دروست بوونی ده‌وڵه‌تی ئیسراییل هه‌موویان بۆ ئه‌و وڵاته‌ کۆچیان کرد.


[biguherîne] له‌ باری فه‌رهه‌نگییه‌وه‌:

یه‌که‌م قوتابخانه‌ی بۆکان له‌ ساڵی 1928 دامه‌زرا و یه‌که‌م مودیره‌که‌ی نێوی مه‌هدی شه‌یبانی خه‌ڵکی ته‌ورێز بوو . یه‌که‌م مامۆستای ئه‌و قوتابخانه‌یه‌ش‌ (شێخ حه‌سه‌نی کازمی) بۆکانی بوو.

هه‌روه‌ها لێره‌دا جێی خۆیه‌تی که‌ ئاماژه‌ به‌ یه‌که‌م مامۆستای ژنی قوتابخانه‌ له‌ بۆکان بکه‌ین ، هه‌موومان ناوی چوار ئه‌فسه‌ره‌ شه‌هیده‌ کورده‌که‌ی باشوری کوردستان ده‌زانین‌ که‌ بۆ یارمه‌تی کۆماری کوردستان له‌ ساڵی 1946 دا هاتنه‌ مه‌هاباد و بۆکان و پاش گه‌ڕانه‌وه‌یان بۆ عیراق، به‌ده‌ست حکوومه‌تی پاشایه‌تی عیراق ئیعدام کران : قودسی، خه‌یروڵڵا، مسته‌فا خۆشناو و عزه‌ت عه‌بدولعزیز، یادیان به‌خێر بێت!

به‌ڵام واهه‌یه‌ که‌م له‌ ئێمه‌ بزانین که‌ هاوسه‌ری یه‌ک له‌و چوار ئه‌فسه‌ره‌ قاره‌مانه‌، خانمێکه‌ به‌ ناوی میسری خانم که‌ یه‌که‌مین مامۆستای ژن بوه‌ له‌ بۆکان ! میسری خانم خه‌ڵکی مه‌هاباد بوه‌ و پێشه‌وا قازی محه‌ممه‌د له‌ سه‌رده‌می کۆمار دا ناردوویه‌ته‌ بۆکان و بۆته‌ مامۆستای قوتابخانه‌. ناوی ته‌واوی "میسری حه‌سه‌ن زاده"‌ بوه‌ و پاشان له‌ بۆکان شووی به‌ شه‌هید"محه‌ممه‌د ئه‌حمه‌د قودسی" ئه‌فسه‌ری کوردی خه‌ڵکی سلێمانی کردوه‌ و چۆته‌ سلێمانی . دوای شه‌هید بوونی قودسیش گه‌ڕاوه‌ته‌وه‌ رۆژهه‌ڵاتی کوردستان و له‌ بۆکان شوی کردۆته‌وه‌. میسری خانم به‌خته‌وه‌رانه‌ ئێستا له‌ حه‌یات دایه‌ و له‌ ته‌مه‌نی 76 ساڵیدا له‌ بۆکان ده‌ژی.

ئێستاکه‌ شاری بۆکان زیاتر له‌ 50 هه‌زار قوتابی و خوێندکاری هه‌یه‌. دوو زانکۆی خوێندنی باڵای به‌ ناوه‌کانی په‌یامی نوور به‌ نزیک 2000 خوێندکار و زانکۆی ئازادی ئیسلامی به نزیک 1000 خوێندکار ده‌وی گرینگی زانستی و کولتوری له‌ ناوچه‌که‌دا ده‌گێڕن.

له‌ کاتی سه‌رده‌مای کۆماری کوردستان بۆکان له‌ دوای ناوه‌ندی کۆمار واته‌ مهاباد گرینگترین شوێنی ده‌سه‌ڵاتی کۆمار بوو. جا له‌به‌ر ئه‌مه‌ به‌ڕێوه‌به‌رانی کۆمار به‌شێک له‌ کار و چالاکیه‌کانیان بۆ بۆکان گوێسته‌وه‌ و بۆ ئه‌م مه‌به‌سته‌ یه‌کێک له‌ چاپخانه‌کانیان هێنایه‌ بۆکان و ده‌ستیان به‌ چاپی گۆڤار و کتێب کرد. یه‌که‌م گۆڤارێکی که‌ له‌ بۆکان چاپ کرا 21 مارسی 1946 و به‌ پێی ئامانجه‌کانی کۆمار ده‌ست به‌ بڵاوکرانه‌وه‌ی کرا. گۆڤاری هه‌ڵاڵه‌‌ گۆڤارێکی ئه‌ده‌بی سیاسی بوو به‌ سه‌رنوسه‌ریی نوسه‌ری ناسراوی کورد حه‌سه‌ن قزڵجی و به‌ یارمه‌تی بلیمه‌تی ناودار هه‌ژار موکریانی، هه‌روه‌ها عه‌باسی حه‌قیقی شاعیر و هێمن موکریانی چاپ و بڵاو ده‌بۆوه‌. ساڵی 1947 له‌ باشوری ئه‌و کاتی شار یه‌که‌م بنکه‌ی ته‌ندروستی ده‌مه‌زرا و یه‌که‌م دکتۆر و نه‌شته‌رگه‌ری ئه‌و نه‌خۆشخانه‌یه‌ فریدریشی ئه‌ڵمانی و به‌ هاوکاری خانمه‌که‌ی نه‌خۆشه‌کانیان چاره‌سه‌ر ده‌کرد.

[biguherîne] شوێنه‌واره‌ مێژووییه‌کان

سه‌باره‌ت به‌ شوێنه‌واره‌ مێژوویی و کولتورییه‌کان ده‌بێ بڵێین که‌ گه‌نجینه‌یه‌کی مه‌زنی مێژوویی له‌م شاره‌ و ده‌ڤه‌ره‌که‌ی هه‌ڵکه‌وتووه‌ که‌ ته‌نیا به‌شێکی که‌م له‌م شوێنه‌وارانه‌ له‌ لایه‌ن ناوه‌ندی شوێنه‌واری کولتووری ئێرانه‌وه‌ ناسراو و تۆمار کراوه‌ و به‌ هۆی نه‌بوونی مۆزه‌خانه‌ یان ته‌نانه‌ت لقێکی ناوه‌ندی شوێنه‌واری کولتوری زۆربه‌ی شوێنه‌واره‌ کولتوری و مێژووییه‌کانی بۆکان تۆزی فه‌رامۆشییان له‌ سه‌ر نیشتووه‌ و یان دزراوه‌، ئێمه‌ لێره‌دا ته‌نیا ئاماژه‌ به‌ به‌شێک له‌م شوێنه‌واره‌ مێژوویانه‌ ده‌که‌ین که‌ له‌ لایه‌ن ناوه‌ندی شوێنه‌واری مێژوویی و کولتوری ئێرانه‌وه‌ به‌ ره‌سمی ناسراون: قه‌ڵای سه‌ردار هه‌ڵکه‌وتوو له‌ ناوه‌ندی شار که‌ شوێنی فه‌رمانڕه‌وایی سه‌ردارانی موکری بووه‌ و دوای شۆڕشی گه‌لانی ئێران و هاتنه‌ سه‌رکاری کۆماری ئیسلامی وێرانکرا و ئێستاکه‌ شوێنێکی سه‌ربازییه‌. ئه‌م قه‌ڵایه‌ کاتی خۆی له‌ ناوه‌ڕاستی شار له‌ سه‌ر گردێکی به‌رز و‌ به‌ به‌رزایی 50مه‌تر و نزیک به‌ هیکتارێک دامه‌زرا. که‌ره‌سته‌کانی قه‌ڵای ناوبراو به‌رد و خشت بووه‌‌. له‌ به‌شی رۆژهه‌ڵات و رۆژئاوای قه‌ڵاکه‌ دوو بورجی نیگابانی دروست کرابوون. گردی مێژوویی هه‌ڵکه‌وتوو له‌ گه‌ڕه‌کی کولته‌په‌ که‌ شوێنه‌واری کولتووری مرۆڤه‌کانی هه‌زاره‌ی یه‌که‌می پێش زایینی لێ دۆزراوه‌ته‌وه‌ و یه‌کێکه‌ له‌ ئاورگه‌ مێژوییه‌کانی شار. گردی تابانی له‌ گوندی ئه‌حمه‌داوا مێژووه‌که‌ی ده‌گه‌ڕێته‌وه‌ سه‌رده‌مای پارتی و ساسانی. گردی رۆژبه‌یانی له‌ گوندی عه‌زیزکه‌ند ده‌گه‌ڕێته‌وه‌ چاخی زێو – پێش زایین. گردی خه‌زێنه‌ له‌ گوندی سه‌راو، سه‌رده‌مای مرۆڤه‌کانی کالگوتیک.

قه‌ڵای فه‌رهاد تاش له‌ گوندی سماقان که‌ نۆ هۆده‌ی به‌ردینی تێدا تاشراوه‌. زیاتر له‌ 50 شوێنه‌وار‌ی گرینگی مێژوویی تر که‌ مێژووی زۆربه‌یان ده‌گه‌ڕێته‌وه‌ سه‌رده‌ماکانی هه‌زاره‌ی یه‌که‌می پێش زایین. به‌ڵام گرینگترین شوێنه‌وارێکی مێژوویی که‌ شوێنه‌وارناسانی ئێرانی و بیانی ئاماژه‌ی پێده‌که‌ن و وه‌ک پێته‌ختی ماناکان ناساندویانه‌ قه‌ڵایچی یه‌ هه‌ڵکه‌وتوو له‌ 8 کیلۆمه‌تری باکوری رۆژهه‌ڵاتی بۆکانه‌وه‌. قه‌ڵایچی له‌ په‌نای گوندێکه‌ هه‌ر به‌و ناوه.‌ له‌م گرده‌دا سه‌رده‌ما کۆنه‌کانی چاخی 2 ی ئاسن (1200 تا 850ی پێش زایین) و چاخی سێ ی ئاسن (850 تا 550 ی به‌ر له‌ زایین)ی لێ بیندراوه‌. قۆناغێکی مێژوویی و سێ ده‌وره‌ بینا سازی و هه‌روه‌ها ده‌یان خشتی نه‌خشێندراو به‌ ئاژه‌ڵه‌ ئه‌فسانه‌ییه‌کان دۆزراونه‌ته‌وه‌ که‌ له‌ لایه‌ن تاڵنچی و قاچاخچییه‌کانه‌وه‌ ساتوسه‌ودایان پێکراوه‌ که‌ ده‌توانین ئاماژه‌ بکه‌ین به‌ 300 دانه‌ له‌و خشته‌ نه‌خشێندراوانه‌ که‌ ئێستاکه‌ له‌ مۆزه‌خانه‌ی تۆکیۆی ژاپۆن پارێزراون. له‌ گرینگترین شوێنه‌واره‌ دۆزراوه‌کانی ئه‌م گرده‌ن. وه‌فدی شوێنه‌وار ناسی گردی قه‌ڵایچی ئاماژه‌یان به‌وه‌ کردوه‌ که‌ به‌ هۆی جۆری میعماریی ئه‌و سه‌رده‌م و که‌ڵک وه‌رگرتن له‌ له‌ته‌ خشت و چاره‌گه‌ خشت ئه‌وه‌ ده‌رده‌که‌وێ که‌ شارستانییه‌تێکی کۆن و گرینگ له‌ نێو ماناکاندا هه‌بووه‌، هه‌روه‌ها دۆزرانه‌وه‌ی به‌ردنووسێک به‌ خه‌تی ئارامی که‌ 13 رسته‌ی لێنوسراوه‌ ژماره‌یه‌کی به‌رچاو له‌ خشتی نه‌خشێندراو به‌ ئاژه‌ڵه‌ ئه‌فسانه‌ییه‌کان هه‌موویان ئاماژه‌یان به‌ شاری ئیزیرتوو واته‌ پێته‌ختی ئه‌فسانه‌یی ماناکان کردووه‌. تا به‌ ئێستا که‌ 9 ده‌وره‌ی گه‌ڕان و پشکنین له‌ لایان شوێنه‌وارناسانه‌وه‌ ئه‌نجام دراوه‌ قوربانگه‌ی سه‌رکی و هه‌روه‌ها کارخانه‌ی خشته‌کانی شاری ئیزیرتوو له‌ قه‌راخ شاری بۆکان دۆزراوه‌ته‌وه‌.

له‌ ده‌وروبه‌ری قه‌ڵایچی چه‌ند قه‌ڵایه‌کی سه‌ربازی له‌ گونده‌کانی وه‌ک ئه‌ربه‌نوس و ساروقامیش و ئاغجێوان که‌ بۆ پارێزگاری کردن له‌ پێته‌ختی ده‌وڵه‌ت شاره‌که‌یان ده‌یانمه‌زراندووه‌. هه‌روه‌ها به‌ دۆزرانه‌وه‌ی پێته‌ختی ماناکان له‌ قه‌ڵایچی بۆکان شوێنه‌وارناسان له‌ ساڵی 1988 دا رایانگه‌یاند که‌ هیگمه‌تانه‌ واته‌ پێته‌ختی ماده‌کان له‌ هه‌مه‌دان نییه‌ و به‌ پێی دوایین لێکۆڵینه‌وه‌ی ئیحسان یه‌غمایی، شوێنه‌وارناسی ناسراوی فارس که‌ بۆ جارێکی دیکه‌ له‌ ساڵی 2006 له‌ وتوێژێکی ره‌سمیدا داکۆکی له‌سه‌ر ده‌کرد، ئه‌وه‌ راگه‌یه‌ندرا که‌ هێگمه‌تانه‌ قه‌ڵایچی بۆکانه‌ و ئه‌گر ئه‌م وته‌یه‌ بسه‌لمێندرێ ده‌بێ مێژووی ئێران که‌ بنچینه‌که‌ی له‌ سه‌ر هیگمه‌تانه‌ دامه‌زراوه‌ سه‌رله‌ نوێ بنوسرێته‌وه ‌.

[biguherîne] سه‌یرانگا و شوێنه‌ گه‌شت و گوزارییه‌کان:

بێجگه‌له‌ ئه‌و شوێنه‌واره‌ مێژووییانه‌ی که‌ ئاماژه‌مان پێکردن ده‌یان شوێنی سیاحی و گه‌شتوگوزاری سه‌رنج راکێش له‌ بۆکان و ده‌وروبه‌ری بۆکان هه‌ن که‌ ده‌توانین ئاماژه‌ به‌ هێندێکیان بکه‌ین: باخی میراوا و پارکی ساحیلی و سه‌یرانگه‌ی کێوه ره‌ش هه‌ڵکه‌وتوو له‌ رۆژئاوای شار که‌ به‌ درێژایی چۆمی ته‌ته‌هوو له‌ ناوه‌ڕاستی شارن بۆته‌ سه‌یرانگه‌ی زۆر خه‌ڵکی شار و ناوچه‌کانی تر. سه‌یرانگه‌ی حه‌سه‌ن زیره‌ک له‌ باشووری شار که‌ وه‌ک رێزگرتن بۆ ئه‌م هونه‌رمه‌نده‌ مه‌زنه‌ی کورد ئاوه‌دان و جێی سه‌یرانی عاسقانی ئه‌م ده‌نگه‌ ئه‌فسانه‌ییه‌. پارکی ناڵه‌شکێنه‌ به‌ قه‌د پاڵی کێوی ناڵه‌شکێنه‌ و باخی گشتی له‌ ناوه‌ندی شار. هه‌روه‌ها پارکی گه‌ڕه‌کی فه‌رهه‌نگیانی تازه‌ هه‌ڵکه‌وتوو له‌ باشووری بۆکان له‌ سه‌یرانگاکانی شاری بۆکانن. به‌نداوی شه‌هید کازمی له‌ 35 کیلومه‌تری باشوری رۆژهه‌ڵاتیی بۆکان له‌ شوێنه‌ گه‌شتوگوزارییه‌کانی گرینگی بۆکانه‌ که‌ ساڵانه‌ میوانداری له‌ هه‌زارن خه‌ڵکی ئێران و ده‌ره‌وه‌ی ئێران ده‌کا. هه‌روه‌ها ده‌بێ ئاماژه‌ به‌ ده‌یان ئه‌شکه‌وت بکرێ که‌ تایبه‌تمه‌نی و سه‌رنجڕاکێشی بۆکان ده‌رده‌خه‌ن که‌ لێره‌دا ده‌توانین ئاماژه‌ بکه‌ین به‌ ئاشکه‌وتی کول ئاباد له‌ 35 کیلۆمه‌تری باکوری بۆکان له‌ سه‌ر جاده‌ی بۆکان میاندواو، ئه‌شکه‌وتی کونه‌کۆتری قه‌ڵایچی له‌ 8 کیلۆمه‌تری باکوری رۆژهه‌ڵاتی بۆکان.

ئه‌شکه‌وتی موکری قڕان له‌ نزیک گوندی خۆراسانه‌ی بۆکان که له‌ سه‌رده‌می شاعه‌باسی سه‌فه‌وی‌ له‌م ئه‌شکه‌وته‌دا کاره‌ساتێکی مرۆڤی روویداوه‌ و سه‌دان مرۆڤی کوردی ناوچه‌ی موکریان له‌و ئه‌شکه‌وته‌ خزاندووه‌ و به‌ دووکه‌ڵ هه‌موویان قڕ کراون‌. ئه‌مه‌ش بۆته‌ هۆی ئه‌وه‌ی که‌ بیره‌وه‌ری ئه‌م کاره‌ساته‌ مرۆڤییه‌ له‌ زه‌ینی مێژوویی خه‌ڵکی ئه‌م ناوچه‌یه‌ دا بمێنێته‌وه‌ و وه‌ک ژینوساید له‌ مێژووی کورد دا سه‌یر ده‌کرێ.

[biguherîne] بۆکان له‌ بیره‌وه‌ری و نوسینه‌کانی گه‌شتیاراندا

سه‌رچاوه‌یه‌کی ئوروپی سه‌ده‌ی نۆزده‌هه‌م که‌ باسی بۆکان و ناوچه‌ی موکریانی کردبێت، کتێبێکه‌ به‌ ناوی 'مه‌ئموورییه‌تی زانستی له‌ ئێران' که‌ 'ژاک دو مۆرگان'ی فه‌ره‌نسی نووسیویه‌تی و له‌ ساڵی 1895 دا له‌ پاریس بڵاوی کردۆته‌وه‌. ژاک دو مۆرگان و هاوسه‌ره‌که‌ی وه‌ک زانا و پسپۆڕی بواری زه‌ویناسی له‌ کۆتاییه‌کانی سه‌ده‌ی نۆزده‌هه‌مدا سه‌ردانی به‌شێکی زۆری ئێرانیان کردوه‌ و له‌ ئازه‌ربایجانه‌وه‌ گه‌یشتوونه‌ته‌ موکریان، ئینجا به‌ره‌و سنه‌ وکرماشان رۆیشتوون و سه‌ریان له‌ خوزستان ده‌ر هێناوه‌. به ‌ دریژایی رێگاش وێنه‌ و نه‌قشه‌ی چیا و رووبار و شوێنه‌واره‌ سروشتیه کانیان کێشاوه‌، بو نموونه‌، کێوی ته‌ره‌غه‌ وئه‌شکه‌وتی سه‌هۆڵانی نێوان بۆکان و مه‌هاباد. ، ژاک دو مۆرگان له‌ ماوه‌ی مانه‌وه‌ له‌ موکریان، سه‌ردانی مه‌هاباد و ناوچه‌ی مه‌نگوڕایه‌تی کردوه‌، پاشان به‌ رێگای بورهاندا گه‌یشتۆته‌ گوندی سه‌رده‌رابادی بۆکان و له‌وێ بوه‌ که‌ هه‌والی مردنی سه‌یفه‌ددین خانی سه‌رداری بۆکانی پێ گه‌یشتوه‌. دواتریش چوه‌ بۆ بۆکان و له‌وێوه‌ به‌ره‌و باشوورواته کوردستانی ئه‌رده‌ڵان و کرماشان و ئیلام بۆته‌وه‌. که‌سایه‌تییه‌کی بیانی دیکه‌ که‌ ئاماژه‌ی به‌ بۆکان و ده‌ڤه‌ره‌که‌ی کردووه‌ پرۆفیسۆر ڤلادیمیر مینورسکی توێژه‌ری ناسراوی رووسه‌ که‌ ساڵی 1915 له‌ پیترۆگراد وتارێکی به‌ زمانی رووسی به‌ ناوی (کورد تێبینی و وردبوونه‌وه‌) بڵاو کردۆته‌وه‌، له‌م وتاره‌دا باسی سه‌فه‌رێکی مینۆرسکی و هاوڕێکانی بۆ بۆکان ده‌کرێت. سه‌فه‌ره‌که‌ له‌ ساڵی 1911 و له‌ سه‌رده‌مێکدا به‌رێوه‌ چوه‌، که‌ مینۆرسکی کاربه‌ده‌ست و جێگری کۆنسوولی روسیای قه‌یسه‌ری بوو له‌ شاری ورمێ و دره‌نگتر، له‌ چه‌ند مانگ پێش سه‌رهه‌ڵدانی شه‌ڕی یه‌که‌می جیهانی(1914-18)دا وه‌ک ئه‌ندامی لێژنه‌یه‌ک بۆ دیاری کردنی سنووری تورک و ئێرانی، سه‌ردانی ناوچه‌ کوردنشینه‌کانی سه‌رسنووری ده‌کرد.


[biguherîne] کێوه‌کانی بۆکان

کێوه‌کانی ناوچه‌ی بۆکان که‌ له‌گه‌ڵ زه‌ینی مێژووی ئه‌م نه‌ته‌وه‌یه‌ بۆ تاهه‌تایی گرێدراوه‌ بریتین له‌ ناڵه‌شکێنه‌، به‌رده‌زه‌رد، ته‌ره‌غه‌، که‌ڵده‌گه‌ و وه‌ستا مسته‌فا. له‌ نێو ئه‌مانه‌دا ده‌توانین ئاماژه‌ به‌ کێوی ته‌ره‌غه‌ بکه‌ین که‌ له‌ 25 کیلۆمه‌تری رۆژئاوای بۆکانه‌ و شوێنه‌واری چه‌ندین سه‌نگه‌ری سه‌رده‌مای شه‌ڕی روسی تیزاری و قه‌ڕاڵی عوسمانی لێ به‌جێماوه‌، هه‌روه‌ها سنگی ئه‌م کێوه تا ئه‌م دوایانه‌ پارێزه‌ری به‌ردنوسێکی گرینگی مێژوویی هی پاشای ئۆرارتۆ بوو که‌ ساڵی 2006 به‌ شێوه‌یه‌کی گوماناوی له‌ کێوه‌که‌ هه‌ڵکه‌ندرا و دزرا.‌


[biguherîne] ئیشی ده‌ست

ئیشی ده‌ستی ناوچه‌ی بۆکان به‌ گشتی بریتین له‌ چنینی فه‌ڕش ، به‌رماڵ ، قوماش ، چنینی حه‌سیر ، خه‌ڕاتی، بوزوو و رانک و چۆغه‌. سه‌رباره‌ت به‌ مێژووی چنینی فه‌ڕش له‌ ناوچه‌ی بۆکان . زانیارییه‌کی ورد به‌ده‌سته‌وه‌ نییه‌ به‌ڵام به‌ سه‌رنجدان به‌ تان و پۆی شته‌ چندراوه‌ کۆنه‌کان و خشته‌ نه‌خشێندراوه‌کانی قه‌ڵای مێژووی قه‌ڵایچی ته‌مه‌نی مێژوویی چنینی فه‌ڕشی ئه‌م ناوچه‌یه‌ ده‌رده‌خه‌ن. هه‌بوونی کارگه‌ سوننه‌تیه‌کان ده‌گه‌ڕێته‌وه‌ ده‌یان ساڵ به‌ر له‌ ئێستا. له‌م کارگه‌یانه‌دا جاجم ، به‌ڕه‌ ، به‌ڕماڵ ، کڵاو ، گۆره‌وی ، بوزوو و فه‌ڕش چندراون. دیارترین به‌ڵگه‌ی گرینگ و به‌رده‌ست بۆ چنینی فه‌ڕش له‌ ناوچه‌ی بۆکان ده‌گه‌ڕێته‌وه‌ سه‌رده‌مای سه‌ردار سه‌یفه‌دین خانی موکری له‌ ساڵانی 1915 که‌ نزیک به‌ 32 ته‌خته‌ فه‌ڕش بوون که‌ هه‌موویان له‌ بۆکان چندراون و دواتر به‌ خواستی سه‌ردار هه‌موو ئه‌م فه‌ڕشانه‌ گوێزرانه‌وه‌ بۆ قه‌ڵای سه‌ردار. ئێستاکه‌ فه‌ڕشی بۆکان ناوبانگی جیهانی هه‌یه‌ و بۆ زۆربه‌ی وڵاتانی دنیا ده‌نێردرێ.


[biguherîne] ناودارانی بۆکان

گه‌ر بمانه‌وێ باسی که‌سایه‌تی و ناودارانی ئه‌م شاره‌ی موکریانی کوردستان بکه‌ین ره‌نگبێ کاتێکی زۆر و تاقه‌تێکی پشوو درێژانه‌ی بوێ جا بۆیه‌ ئێمه‌ هه‌ر ته‌نیا باسی چه‌ند که‌سایه‌تییه‌کی ئام ناوچه‌یه‌ ده‌که‌ین که‌ هه‌ر کامیان‌ که‌سانی دیار و ناسراون له‌ سه‌ر ئاستی گشت کوردستان دا. له‌ هه‌ر شوێنێکی کوردستان هه‌رکه‌ ناوی بۆکان بێت ده‌ستبه‌جێ ناوی حه‌سه‌ن زیره‌ک و ناڵه‌شکێنه‌ و حه‌وزه‌گه‌وره‌ و قه‌ڵای سه‌ردار وه‌ک شوێنه‌واری دانه‌بڕاو ئاوێته‌ی ناو و ناوچه‌و و خه‌ڵکی بۆکان ده‌بێت. هونه‌رمه‌ندی ناسراو و لوتکه‌ی گۆرانی کوردی نه‌مر حه‌سه‌ن زیره‌ک له‌ دوای گه‌ڕانێکی زۆر و چه‌رمه‌سه‌رییه‌کی سه‌خت و دژوار و تۆمارکردنی ژیانێکی تاهه‌تایی هونه‌رمه‌ندانه‌ له‌ سه‌ر وه‌سێتی خۆی دهێندرێته‌وه‌ بۆ زێدی خۆی و له‌ داوێنی کێوی ناڵه‌شکێنه‌ ده‌نێژرێ.

قادر عه‌بدوڵڵا زاده‌ ناسراو به‌ قاله‌مه‌ڕه‌ شمشاڵ ژه‌نی ناسراو ده‌نگی شمشاڵه‌ سیحراوییه‌که‌ی له‌ هه‌موو که‌لێن و قوژبن و کۆڵانێکی شاردا ئاوێته‌یه‌. به‌ پێی گوته‌ی شاره‌زایانی بواری مۆسیقا به‌تایبه‌تی مامۆستا حسێن یوسف زه‌مانی و مامۆستا ئه‌نوه‌ر قه‌ره‌داخی و مامۆستا عه‌بدوڵڵا جه‌مال سه‌گرمه‌ هونه‌ری قاله‌ مه‌ڕه هونه‌رێکی نوخبانه‌یه‌ و له‌ ئاستێکی زۆر به‌رزدایه‌ و وه‌ک ژه‌نیاری سه‌ده‌ی بیسته‌می کورد ناساندوویانه‌.‌

سواره‌ی ئیلخانی زاده‌ شاعیری ناسراو و پێشڕه‌وی شیعری نوێی کوردی له‌ رۆژهه‌ڵاتی کوردستان‌ ساڵی 1937 له‌ دێی تورجانی موکریان له‌ دایك بووه‌. سواره‌ خوێندنی سه‌ره‌تایی له‌ لای ماموستای تایبه‌تی ده‌ست پێ كردووه‌ و پاشان له‌ بۆكان و ته‌ورێز درێژه‌ی به‌ خوێندن داوه‌ و له‌ زانستگای تاران بڕوانامه‌ی له‌ بواری ماف دا وه‌رگرتووه‌. له‌ سه‌رده‌می حکومه‌تی پاشایه‌تی دا چه‌ند جارێک گیرا و له‌ به‌ندیخانه‌ی وه‌ک قزڵقه‌ڵای تاران شکه‌نجه‌ کرا. له‌ به‌رهه‌مه‌کانی ئه‌م بلیمه‌ته‌ی کورد واته‌ سواره‌ی ئیلخانی زاده‌ ده‌توانین ئاماژه‌ بکه‌ین به‌ (خه‌وه‌به‌ردینه)‌ کۆی شیعره‌کانی شاعیر و (تاپۆ و بوومه‌لێڵ) کۆی ئه‌و به‌رنامانه ئه‌ده‌بی و هونه‌ریانه‌ی که‌ له‌ رادیۆکانی تاران و کرماشان بڵاوی کردوونه‌ته‌وه‌. هه‌روه‌ها ده‌بێ ئه‌وه‌ش وه‌بیر بێنینه‌وه‌ که‌ چه‌ندین شیعری به‌رزی به‌ زمانی فارسیش له‌ گۆڤاری (سوخه‌ن) که‌ کاتی خۆی به‌ سه‌رنوسه‌ری شاعیری ناوداری فارس (ئه‌حمه‌دی شاملو) له‌ تاران ده‌رده‌چوو، بڵاوکرایه‌وه‌.

حه‌سه‌ن قزڵجی چیرۆکنوس و سه‌رنوسه‌ری گۆڤاری هه‌ڵاڵه ی سه‌رده‌می کۆماری کوردستان له‌ بۆکان له‌دایکبووه‌. خاوه‌نی کۆمه‌ڵه‌چیرۆکی پێکه‌نینی گه‌دا له‌و نوسه‌رانه‌یه‌ که‌ رۆڵێکی گرینگی له‌ بواری ئه‌ده‌بی کوردی و به‌تایبه‌تی چیرۆکدا هه‌بووه‌ و به‌ بێ ئاماژه‌کردن به‌ ناوی ئه‌و ره‌نگبێ ناساندنی شاری بۆکانیش کورتی بێنێ. ئه‌م بلیمه‌ته‌ی کورد دوای ماوه‌یه‌کی زۆر دوور که‌وتنه‌وه‌ له‌ زێدی خۆی و گیرسانه‌وه‌ی له‌ باشوری کوردستان و به‌غدا و هه‌روه‌ها دوای ئه‌وه‌ی له‌ بولگاریا بۆ ماوه‌ی چه‌ند ساڵێک به‌ڕێوه‌به‌ری رادیۆی په‌یکی ئێران بوو، دوای رووخانی رژێمی پاشایه‌تی له‌ ساڵی 1978 ده‌گه‌ڕێته‌وه‌ بۆ رۆژهه‌ڵاتی کوردستان و بۆ ماوه‌یه‌ک وه‌ک ئه‌ندامی کومیته‌ی ناوه‌ندی حیزبی توده‌ی ئێران چالاکی ده‌کا و ده‌بێته‌ به‌ڕێوه‌به‌ری رۆژنهامه‌ی (مه‌ردوم) سه‌ر به‌ حیزبی تووده‌، به‌ڵام دواتر چالاکی حیزبه‌که‌ قه‌ده‌غه‌ ده‌کرێ و حه‌سه‌نی قزڵجیش ده‌خرێته‌ به‌ندیخانه‌ و شه‌هید ده‌بێ.

گۆرانی بێژ و هونه‌رمه‌ندانێکی وه‌ک تاهیر خه‌لیلی ، به‌کر له‌گزی ، حه‌سه‌ن ده‌رزی، خه‌بات مه‌ولودی و عوسمانه‌ سوور ئه‌مێستاکه‌ش له‌ بواری هونه‌ری گۆرانی و مۆسیقادا چالاکانه‌ خه‌بات ده‌که‌ن. له‌ شاعیران و نوسه‌ران و هونه‌رمندای دیکه‌ی بۆکانی ده‌توانین ئاماژه‌ بکه‌ین به‌ نه‌مر سه‌ید کامیل ئیمامی، میسباحولدیوانی ئه‌ده‌ب، عه‌باس حه‌قیقی، محه‌مه‌د نوری، عومه‌ر سوڵتانی، ئه‌نوه‌ر سوڵتانی ، برایم فڕشی، فه‌تاح ئه‌میری ، حسێن شێربه‌گی ، محه‌ممه‌د ره‌مه‌زانی، عه‌بدولخالق یه‌عقوبی ، مسته‌فا شێرزاد و محه‌مه‌د رۆسته‌م زاده، برایانی قوڕه‌یشی کارکاتۆریست‌ و رێبین حه‌یده‌ری و ده‌یان که‌سایه‌تی دیکه‌. هه‌روه‌ها له‌ چالاکانی بواری سیاسی دا ناوی که‌سانێکی وه‌ک نه‌مر عه‌لی به‌گی شێرزاد، نه‌مر قاسم که‌ریمی ، رۆئوف حافیزولقورعان، عه‌لی گه‌لاوێژ و دکتۆر سادق شه‌ڕه‌فکه‌ندی و سه‌لاح موهته‌دی و دکتۆر جه‌عفه‌ری شه‌فیعی و کاسانی تر په‌روه‌رده‌کراوی داوێنی بۆکانن.

[biguherîne] جوڵانه‌وه‌ی سیاسی له‌ بۆکان

دیاره‌ گه‌ر بمانه‌وێ لاپه‌ڕه‌ی مێژوویی و رابوردووی هه‌رکام له‌ شاره‌کانی کوردستان بۆ خه‌باتی سیاسی و چالاکی کۆمه‌ڵایه‌تی هه‌ڵبده‌ینه‌وه‌ که‌متازۆر به‌ سه‌ر هه‌ڵکشان و داکشانێکی زۆر له‌ گشت ناوچه‌ و شوێنێکی کوردستان دا ده‌که‌وین. سه‌یری هه‌ر شوێنێکی ئه‌م وڵاتی هیلاکه‌ بکه‌ی لاپه‌ڕه‌یه‌کی زێڕینی بۆ خۆی تۆمار کردووه‌، شاری بۆکانیش له‌م چالاکییه‌ و سه‌رزیندووییه‌ی مێژووی خه‌باتی گه‌لی کورد بێبه‌ری نه‌بووه‌ و گه‌لێ جار ته‌نانه‌ت رۆڵێکی گرنگ و پڕشنگداری بۆ خه‌باتی نه‌ته‌وه‌یی و دژ راوه‌ستان له‌ به‌رامبه‌ر زۆرداران و سته‌م و ملهوڕیدا گیراوه‌‌. له‌ نموونه‌ دیار و به‌رچاوه‌کانیشی هه‌ر وه‌ک پێشتر ئاماژه‌مان پێکرد هه‌ڵدانه‌وه‌ی ئه‌و لهاپه‌ڕه‌ مێژووییانه‌یه‌ که‌ به‌ دۆزینه‌وه‌ی شوێنه‌واره‌ که‌ونارییه‌کانه‌وه‌ده‌رکه‌وتووه‌. به‌ڵام گه‌ر زۆر بۆ پاش نه‌گه‌ڕێینه‌وه‌ ده‌توانین سه‌رده‌می کۆمار و رۆڵ و چالاکی خه‌ڵکی ئه‌م ناوچه‌یه‌ی موکریان بۆ پێکهێنانی خه‌ونی نه‌ته‌وه‌ی کورد واته‌ کۆماتی کوردستان و سه‌قامگیرکردنی وه‌بیر بێنینه‌وه‌. دیاره‌ له‌ دوای هه‌ڵکردنی ئاڵای کۆمار له‌ پێته‌ختی کۆماردا، رۆلێ ناوچه‌ی بۆکان و که‌سایه‌تییه‌کانی ئه‌م ده‌ڤه‌ره‌ گه‌لێ شانازی بۆ کورد و مێژووی خۆی تۆمار کردووه‌. له‌ نێو کابینه‌ی وه‌زیرانی کۆماری کوردستان دا گه‌لێ ناوی دیار ده‌بینین که‌ خه‌ڵکی بۆکان و ده‌وروبه‌ری بوون له‌وانه‌ حاجی بابه‌شێخ سه‌رۆک وه‌زیران، ئیسماعیلی ئیلخانیزاده‌ وه‌زیری رێگاوبان ، عه‌بدولڕه‌حمان ئیلخانیزاده‌ وه‌زیری تکبیر - راوێژکار. هه‌روه‌ها له‌ بۆکان له‌ ژێر ده‌سه‌ڵاتی کۆماردا هه‌رچه‌نده‌ ئه‌وکات رێژه‌ی دانیشتوانی که‌م بووه‌ به‌ڵام رۆڵێکی گرینگیان گێڕاوه‌ و وه‌ک پێگه‌ی دووه‌می کۆمار سه‌یری کراوه‌. له‌ کاتی روخانی کۆماردا به‌ ده‌ستی حکومه‌تی ناوه‌ندی و نه‌یارانییه‌وه‌ به‌شێک له‌ که‌سایه‌تی و چالاکانی بزووتنه‌وه‌ی نه‌ته‌وه‌یی کورد که‌ له‌ سێداره‌ دران خه‌ڵکی به‌شی فه‌یزووڵابه‌گی بۆکان بوون که‌ عه‌لی به‌گی شێرزاد له‌ حه‌وزه‌گه‌وره‌ی هه‌ڵکه‌وتوو له‌ ناوه‌ندی شاردا به‌ ده‌ستی حکومه‌تی ناوه‌ندی له‌سێداره‌ درا و وه‌ک بیره‌وه‌رییه‌کی تاڵ له‌ زه‌ینی مێژوویی ئه‌م ساره‌دا ماوه‌ته‌وه‌. هه‌روه‌ها چه‌ند که‌سێکی دیکه‌ی ئه‌م ناوچه‌یه‌ش له‌ سه‌قز بۆ چاوترسێنکردنی خه‌ڵک گیانیان لێ ستێندرا. یه‌کێکی دیکه‌ له‌ جوڵانه‌وه‌ گرینگه‌کانی بۆکان و ته‌نانه‌ت کوردستان راپه‌ڕینی جوتیارانی بۆکانه‌ که‌ له‌ ده‌وروبه‌ری ساڵی 1953 دا رووده‌دا. ئه‌م راپه‌ڕینه‌ جوڵانه‌وه‌یه‌کی جه‌ماوه‌ری چینایه‌تی نه‌ته‌وه‌یی گرینی کورد بوو که‌‌ له‌ فه‌زای ئاواڵه‌ی سیاسی ساڵانی نێوان ساڵانی (1950و1953ز)ی ئێران و سه‌رده‌می چالاكیه‌كانی جبهه‌ی میللی و حیزبی تووده‌ی ئێران واته‌ حكومه‌تی میللی دوكتور موسه‌دق دا هاته‌ كایه‌وه و راسته‌وخۆ له‌ ژێر کاریگه‌ریی بێگومانی فه‌زای دژ به‌ شاو چه‌وسێنه‌راندا كه‌ له‌ ئێرانی ئه‌و ساڵانه‌دا گه‌یشتبوه‌ لوتكه‌یه‌كی به‌رز, په‌ره‌ی سه‌ند, به‌ڵام تایبتمه‌ندی ئه‌وتۆشی هه‌بوو كه‌ نه‌ك هه‌ر له‌ هه‌موو شوێنێكی ئێران نه‌بینرا به‌ڵكوو كه‌وته‌ پێش هه‌ر بزوتنه‌وه‌یه‌كی دیكه‌ی هاوچه‌شن له‌ كوردستان و ته‌نانه‌ت موكریانیش. له‌به‌ر ئه‌مه‌ ئه‌وکات ده‌سه‌ڵاتدارانی پایه‌به‌رزی حکومه‌تی پاشایه‌تی به‌ هه‌ستکردن به‌ چینایه‌تی نه‌ته‌وه‌ییبوونی ئه‌م راپه‌ڕینه‌ راسته‌وخۆ پشتگیری ده‌ره‌به‌گه‌کانیان کرد و بڕیاریان بۆ سه‌رکوتی ئه‌م راپه‌ڕینه‌ مه‌زنه‌ دا. له‌ چه‌ند رووه‌وه‌ سه‌رنجی گرنگی ئه‌م جوڵانه‌وه‌ جه‌ماوه‌رییه‌ ده‌درێ ؛ له‌ لایه‌که‌وه‌ هێشتا ته‌زووی سه‌رکوتی دڕندانه‌ی خه‌ڵکی موکریان و روخاندنی کۆمار له‌ له‌شی خه‌ڵکی کوردستان و به‌تایبه‌تی ناوچه‌که‌ ده‌رنه‌چووبوو و خوێنی شه‌هیدانی کۆمارێش له‌ چوارچرا و حه‌وزه‌گه‌وره‌ و مه‌یدانی هه‌ڵۆ هه‌روا هاڵاوی لێ هه‌ڵده‌ستا و فه‌زای سامناکی ئه‌و سه‌رکوته‌ هه‌روا باڵی به‌ سه‌ر ناوچه‌که‌دا کێشابوو. له‌ لایه‌که‌ی تره‌وه‌ به‌تایبه‌تی ئه‌و سه‌رده‌م سته‌م و چه‌وساندنه‌وه‌ی‌ ره‌شایی وه‌رزێڕ و جوتیار و به‌ گشتی خه‌ڵکی ناوچه‌که‌ له‌ لایه‌ن ده‌ره‌به‌گ و ئاغاواته‌وه‌ زۆر بێبه‌زه‌ییانه‌ بوو. له‌ بارودۆخێکی ئاوادا هه‌ستێکی وشیارانه‌ له‌ نێو خه‌ڵکی ناوچه‌ی بۆکاندا گه‌شه‌ی کرد و راپه‌ڕینێکی مه‌زن دژ به‌و چاوساندنه‌وه‌یه‌ سه‌ری هه‌ڵدا. لوتكه‌ی جوڵانه‌وه‌كه‌, له‌ پاییز و زستانی 1953دا بوو, كه‌ دوكتور موسه‌دیقش له‌ تاران له‌ گه‌ڵ شا كێشه‌ی بوو. شوێنی تایبه‌تی رێکخستنی بزووتنه‌وه‌كه‌ بۆ هه‌ڵمه‌ت بردن له‌ گوندی ئاڵبڵاغ بوو. وای لێهات نیزیكه‌ی 10000(ده‌ هه‌زار) نه‌فه‌ر وه‌رزێر( چ جوتبه‌نده‌, چ قه‌ره‌), له‌ زستانی 1953 دا, له‌ گوندی ئاڵبڵاغ هه‌ڵکه‌وتوو له‌ 9 کیلۆمه‌تری رۆژهه‌ڵاتی شار كۆبوونه‌وه‌ و چه‌ند كه‌سیان له‌ ده‌ستوپه‌یوه‌ندییه‌کانی ده‌ره‌به‌گه‌کان به‌ (بارمته‌) گرت و ده‌یانوویست بێن بۆكان له‌ ده‌ست هێزی ده‌وڵه‌ت ده‌ربێنن. له‌ ماوه‌ی چه‌ند رۆژدا هه‌زاران که‌س له‌ خه‌ڵکی ناوچه‌کانی بۆکان به‌ تایبه‌تی فه‌یزوڵابه‌گه‌ی به‌ سه‌رکردایه‌تی نه‌مر حاجی قاسم که‌ریمی و ره‌ئوفی حافزولقورعان عه‌بدوڵا ئێرانی و سه‌ید كاكه‌ عه‌لی ره‌حیم به‌گ هه‌ڵمه‌تیان برده‌ سه‌ر ئاغاوت و ده‌ره‌به‌گه‌کان و بۆ ماوه‌ی چه‌ند رۆژێکیش له‌ ئه‌م ڕاپه‌ڕینه‌ له‌ نێو شاری بۆکان به‌ دژی ئه‌م سته‌مه‌ درێژه‌ی کێشا. له‌م نێوه‌نده‌دا ئاغاکان په‌نایان برده‌ لای خودی شا و به‌ هێزی حکومه‌تییه‌وه‌ و نۆکه‌ر و ده‌ستوپه‌یوه‌ندیه‌کانیانه‌وه‌ توانییان ئه‌م جوڵانه‌وه‌یه‌ سه‌رکوت بکه‌ن و چه‌ند که‌سێکیش له‌ نێو شاردا شه‌هید بکه‌ن. سه‌رکرده‌کانی ئه‌م جوڵانه‌وه‌یه‌ش به‌تایبه‌تی نه‌مر قاسم که‌ریمی و ره‌ئوف حافزولقورعان دوای ئه‌وه‌ی ماڵ و سامانیان شێوێندرا ، له‌ ترسی گیانیان رایانکرد بۆ باشوری کوردستان و حاجی قاسم که‌ریمی ساڵی 2003 له‌ هه‌ولێر کۆچی دوایی کرد و ره‌ئوف حافزولقورعان دوای ته‌مه‌نێکی پڕ له‌ شانازیی خه‌بات و کوردایه‌تی ئه‌مێستاکه‌ له‌ سلێمانی خه‌ریکی دوورینی جلوبه‌رگه‌ و ته‌مه‌نی پڕ له‌ ئه‌زموونی تێپه‌ڕ ده‌کا. راپه‌ڕینی گه‌لانی ئێران به‌ دژی حکومه‌تی پاشایه‌تی له‌و جوڵانه‌وانه‌یه‌ که‌ بۆکانێش ده‌وری چالاکی تێدا گێڕا ئه‌م جوڵانه‌وه‌یه‌ که‌ هاوکات بوو له‌ گه‌ڵ جوڵانه‌وه‌کانی سه‌رانسه‌ری ئێران له‌ کاتی خۆیدا ده‌نگدانه‌وه‌یه‌کی باشی له‌سه‌ر ئاستی ئێران و ته‌نانه‌ت ده‌ره‌وه‌ش هه‌بوو. بۆ نموونه‌ رۆژنامه‌كانی توركیا هه‌واڵی خۆپیشاندانی 8ی ره‌زبه‌ری ساڵی 1978ی بۆكانیان به‌ چڕی بڵاوكرده‌وه‌. ئه‌وه‌ش 5مانگ به‌ر له‌ رووخانی رژیمی شاهه‌نشاهی بوو. خۆپیشاندانی خویندكارانی مه‌دره‌سه‌كانی بۆكان له‌م رۆژه‌دا یه‌كه‌م رێپێوانی شاره‌كه‌ نه‌بو, یه‌كه‌م رێپێوان سه‌ره‌تای هاوینی ساڵی 1978 به‌ به‌شداری خه‌ڵكی گه‌ره‌كی قولله‌ بۆ دابین كردنی ئاو و کاره‌با له‌ به‌ر شاره‌وانی و بنکه‌ی ئاسایشی شار هاته‌ ئاراوه‌ كه‌ پاشان بو به‌ خۆپیشاندانێكی ده‌ستپێك له‌ بۆكان كه‌ به‌ ته‌قه‌كردنی پۆلیس و هێزی چه‌کدار بڵاوه‌ی پێكرا. پاشان له‌ دژی ئاكاری هێزه‌ چه‌کداره‌کانی ئاسایش ده‌رحه‌ق به‌ یه‌كێك له‌ ماموستایانی دڵسۆزی شاره‌كه‌ ته‌قینه‌وه‌ێكی جه‌ماوری دژی رژیم به‌ شێوه‌ی خۆپیشاندان رووی دا. رۆژی 8ی ره‌زبه‌ر(30 سپتامبر) خۆێندكارانی ده‌بیرستانی كورش كه‌بیر و قوتابخانه‌‌كانی ناوه‌ندی رژانه‌ شه‌قامه‌كان و رێپێوانێکی هێمنانه‌یان به‌ڕێوه‌برد. هێزه‌چه‌کداره‌کانی حکومه‌تیش سیله‌یان له‌ خه‌ڵك گرت و خه‌ڵكه‌كه‌یان‌ گوله‌‌باران كرد. محه‌مه‌د به‌هرامی و كه‌ماڵ حه‌میدی دوو خوێندكاری شاره‌كه‌ خوێنیان خه‌ڵاتی کوردستان کرد و چه‌ند كه‌سی تر بریندار بوون.


 
Bajarên Kurdistanê
Ala Kurdistanê

Agirî | Akrê | Amed | Amêdî | Amûdê | Bane | Bazîd | Bedlîs | Bokan | Cizîr | Colemêrg | Çewlik | Dêrsîm | Dihok | Dîlok | Efrîn | Elezîz | Erzingan | Erzirom | Êlih | Hesek | Hewlêr | Kamyaran | Kerkûk | Kirmaşan | Kobanî | Mahabad | Meletî | Mereş | Mêrdîn | Merîwan | Midyad | Musîl | Mûş | Pawe | Pîranşar | Qamişlo | Qers | Riha | Selehedîn | Semsûr | Serdeşt | Serê Kanî | Sêrt | Seqez | Sêwas | Silêmanî | Sine | Şino | Şirnex | Tirbespî | Urmiye | Wan | Xaneqîn | Zaxo



Image:WikiLettreMini.png Ev gotara bi kurmancî: Bokan :ه‌ۋ گۆتارێ بی كرمانجی