Eşkanî

Ji Wîkîpediya

Eşkanîyan an Parsîyan (Parthia) (farsîya kevin Parθava, Latinî Parthi) dewleteke dema antîk de bi gelemperî li ser xakên Îranê îroj de di 3. sedsala b.z. de hat saz kirin bû û hin deman Mezopotamya, Kurdistan û başûr rojavaya Asyaya Navîn de jî serwerî ajotî bû. Wan hin caran xwe bi ji bo damezrênerê xwe, xwe wek Arsakiyan jî nav dikirin.

Tabloya Naverokê

[biguherîne] Dîrok

[biguherîne] Orjîn

Sînorên Eşkanîyan
Sînorên Eşkanîyan

Strabo, dîrokzanekî yewnan di navbera 63 b.z.- 24 pz de dijî bû, bawer dikir ku Eşkanîyan ji Kardox[1] ango Kurdîstanî bûn.

Gorî teorîyeke din jî orjîna gelên Eşkaniyan ew gelekî ji Îskîtan bi navê Parnî (Parni) li başûr rojhelata Derya Mazenderan bicih bû bûn. Kênge wan koça Satrapa Parsia (Parthia) kir wan navê Parsî girtin. Navbera 250 b.z. û 238 b.z. de Parsîyan bi pêşengîya Arsakes hin derên Iran di serwerîya keyatiya Seleukidan de dagir kirin.

Wan demên Eşkanîyan dewlet demzrandî bûn, ji bo dagir kirina Îranê Îskenderê Mezin û Seleukidan, Îran di bin bandora çendaya helenîkî de ma bû. Ji bo wê wan hin deman yewnanî wek zimanê dewlete bikaranî bûn, lê zimanê gel bi gelemperî farsiya kevin bû û li ser wan bandora, dewleteke dina Îranî,Hexamenişîyan jî pir bû.

Di dema keyê Seleukidan Antiochos III(209–206 b.z.) de Seleukidan ji bo xakên xweyên ji alîya Eşkanîyan hat dagir kirinî şunda bistînin, êrîşa Eşkaniyan kirin. Wê deman de wan ji bo wan êrîşan xwe biparêzin Eşkanîyan jî li rojhelat zor da Keyaniya Yewnanî-Baktrîyan.

[biguherîne] Belavbûn

Dema Mithridates I Parsiyan 141 b.z. de Mesopotamya jî dagir kirin. Mithridates di dema xwe de ji Hexamenişî şunda cara pêşin unvana Şahanşah girt. Di dema Mithridates II (124 b.z.–88 b.z.) de di 115 b.z. de Rêya Hevrîşim hat şunda ava kirin.

Di destpêkê 1. sedsala b.z. de Eşkanîyan wek dijber der ketina hembera Roma. Ji wan yek cengan, yeka di sala 53 b.z. de, Eşkaniyan li Xarranê Împaratoriya Romayê di serdariya Marcus Licinius Crassus de bin xist. Di wê cengê de Crassus jî ji alîya Eşkaniyan hat kuştin. Ji pê vê serketinê re di 40/39 b.z. de Eşkaniyan ber ve Anatoliya zor dana Romayan jî ewna, nêzik ji alîya Romayan hat rawestandin.

Di dema Augustus de di 20 b.z. de herdu dewletan çemê Firat bi bajarê Dura Europos ve wek sînora navbera hev de diyar kirin û Eşkaniyan ew xakên dagir kirinî şunda ji Romayan re ber dan. Cengên dinên navbera Eşkaniyan û Romayan di demê împaratorên Nero Nero (ji Ermenistan 54–63), Trajan (114–117), Mark Aurelius (161–166), Septimius Severus (195 û 197/198) û Caracalla (216–218) de bûn.

Trajan di cenga dema xwe de xakên Eşkaniyan bi piranî hundura Roma kirin. Lê di wan cengên navbera Eşkaniyan û Romayan de tim êrîşê dewleteke yê din pêyçûn dikir. Eşkaniyan Ermenistan dagir dikir û heta Sûrî dihat û ji pê êrîşên Roma re şunda paşvediçûn. Romayan bi van êrîşan re Mezopotamya û Ermenistan dagir dikir û hin caran heta paytexta eşkaniyan Tîsfûn dagir dikir(Ew di 116, 165 û 197an de sê caran hate dagir kirin). Lê Eşkaniyan heta rojhelatên Îranêyên dûr şunda diçû û şunda êrîşa Roma dikir.

[biguherîne] Ruxina Keyanî

Di sedsala 1'an û 2'an piştî zayin de di Împaratoriya Eşkaniyan de gelek cengên gel bûbûn. Di wê demê de ji bo cengên hembera Roma de jî wan dijwara xwe wunda dikir. Di wê demê de dîsa êrîşên ji stepên Asyaya Navîn ji Saka û Împaratoriya Kûşan de dihatinî jî bandor li ser Eşkanîyan dikir.

Li Pers(îroj parêzgeha Fars) di destpêkê sedsala 3'an de serîhildaneke di pêşengîye mîrzaye herêmî Erdaşîr I de der ket û wî di dor 211an de xakên dor Pers dagir kirin. Erdeşîrê Yekê di 224an de keyê Eşkaniyanî dawî Artabanos IV di cengê de bin xist û ew kuşt. Di 226an de ji pê dagir kirina Tîsfûn, paytexta Eşkaniyan, re wî xwe wek Key da zanîn û wî xanedanîya Sasanîyan demezrand.

Xanedana da damezrênera Eşkaniyan Arsakîyan ji pê Sasanîyan re jî li Ermenistan nêzî 200 salan serwerî ajot. Ew kargerîya xanedanê Arsakîyan li Ermenistana Persî(Ermenistana Persî) ji pê dagir kirina Sasanîyanê di 428 re dawî bû.

[biguherîne] Çavkanî

1-History of the Decline and Fall of the Roman Empire

[biguherîne] Weblinks