Fonîm
Ji Wîkîpediya
Di zimanzanistî da, fonîm awayê teorîk yê nîşadana dengên her zimanekî ye. Fonîm dengekê zimanî ye ko bê amajekirina bib pêgeh an jihê wê di peyv an hevokê da dihêt pênaskirin. Fonîm ew deng e ko eger di peyvê da bihêt guhartin ramana peyvê diguhêrit an hema dengekê bêyî raman çêdikit. Carina çend deng weha xwe nîşadidin ko yek awayê ramanî pêkdiînin, dibêjî qey heman deng in. Jibo mînak di zimanê Kurdî da, fonîma /k/ û fonîma /b/ hene. Dema di peyva bar da, cihê dnegê /b/ dengê /k/ birûnit, peyva kar çêdibit. Ramana barê ji karê cida ye. Lê di peyvên mîna heft da, bi eşkirayî Kurd wê bi du awayan bilêvdikin ko di awayekî da dengê /h/ wekî piraniya Zimanên Hindûewropî ye û di awayê dî da /h/ mîna dengê /h/ di peyvên Erebî yên mîna Hesen û Hisên da dihêt bilêvkirin. Lê ev guhartina deng anko fonîma /h/ di peyva heft da ramana peyvê naguhêrit. Bi vî awayî, herdu /h/ di zimanê Kurdî da alofon anko alîfon in. Lê di zimanê Erebî da du fonîm in jiber ko ramana du peyvên Herebe (bi Erebî: حرب anko şer kir) û herebe (bi Erebî هرب anko reviya) ji hev cida ye. Mînakeka dî ya alofonên zimanê Kurdî alofonên /s/ ne, di peyvên stran û sal da. Bi eşkirayî, Kurd wan herdu /s/-an mîna hev bilêv nakin. Lê guhartina wan yek li cihê ya dî, ramanê naguhêrit.
Gelek kesên ko şehrezayê zimanzanistî nîne wesa difikirin ko fonîm her ew tîpên alfabêyê ne. Lê ev hizir şaş e û ne rast e. Alfabêya gelek zimanan (mîna alfabêya latînî jibo zimanê Kurdî) da, kêm-zêde alfabê ji deng anko fonîmên zimanî nêzîk bûye. Lê di hindek zimanên mîna Fransî û Inglîzî da, alfabê û fonîmên zimanî gelek ji hevdu dûr bûne. Jibo mînak, di zimanê Inglîzî da, "ph", "gh", "f" û "ff" hemî li şûna fonîma /f/ dihên xebitandin. Herwesa, "sh", "ssio", "sio", "tio" û carina "ch" jî li şûna fonîma /ş/ li kar in.
Di alfabêya zimanê Kurdî da, tîpeka wekî "k" heye ko du fonîmên /k/ û /k'/ nîşadidit. Ev du fonîm xwe di peyvên cidacida da nîşa didin, lê di alfabêya Kurdî da, çi alfabêya latînî, çi alfabêya erebî da, tenê yek tîp nûneratiya wan dikit. Li peyvên mîna kar mêze bikin. Du ramanên vê peyvê hene, bi du bilêvkirinên ji hev cida yên tûpa "k" (kar anko îş û têşikê bizinê).
Ev gotar şitlek e.
- Ev gotar hîn nû ye, ne temam e. Wekî şitleke darê ye. Heke tu binivîsî, tu yê vê darê mezin bikî û dê gelek guliyên nû xwe jê berdin. Çawa?
- Eger tu bixwazî binivîsî, biçe ser « biguherîne».