Мамбеталиева Какен
Wikipedia дан
(1936-1984)
Кыргыз этнографиясы жаатында жаңы багытта тайманбай иштеп, илим “дыңын” бузуп, кыргыз тарых илиминин жаңы тармагын түптөөгө ири салымын кошкон демилгечил илимпоздор арбын болду. Ушундай чыгаан илимпоздордун жалпы мээнети менен кыргыз тарых илими азыркы деңгээлине жете алды. Ыраматылык Какен Мамбеталиева (1936-1984) эжекебиз ысымы чоң тамга менен жазылчу дал ошондой окумуштуулардан эле.
Тээ алыскы тоо койнунда, Теңиртоонун тепкедей болгон Онарча (Эчкибашы) айылында туулган, бирок шаарда орусча мыкты билим алган. Ал 1950-жылдардын соңу - 1960-жылдардын башында советтик этнография илиминин мыкты адистеринен сабак алып, азыркы кыргыз этнография илим тармагын түптөгөнгө бараандуу салым кошкон алгачкы кыргыз кыздарынан.
1963-жылы “Кыргызстандын таш көмүр өнөр жайындагы кыргыз кенчилеринин турмуш-тиричилиги жана маданияты” деген китебин, 1971-жылы “Кыргызстандын тоо-кен өнөр жайындагы кыргыз жумушчуларынын үй-бүлөсү жана бүлөлүк-никелик мамилелери” деген китебин жарыялайт. Анын бир катар илимий макалалары өз доору үчүн этнография илиминдеги жаңы саамалык болгон. Түптөлүп келе жаткан чакан өнөр жай шаарларындагы мурдагы көчмөн жана дыйкан кыргыздардын урпактарынын салт-санаасы жана турмушу алгачкы жолу атайын этнографиялык иликтөөгө алынган.
Какен эже Кыргыз улуттук университетинин тарых факультетинде этнография боюнча ырааттуу дарстарды, атайын курстарды окуп, нечендеген жаш адистерге этнография тармагы боюнча илимий сапарга чыгууга багыттама берген.
Мен эжекенин этнография сабагын үйрөтүүдө өзүнө жана студенттерге жасаган өзгөчө талаптуу мамилесине 1976-1977-жылдары студенти катары өз көзүм менен күбө болуп келдим.
Дарс окуп коюу менен чектелбестен, эжеке жатаканага келип, коллоквиум өткөрүп, студенттер менен жекече иш алып барчу, алардан дүйнөлүк этнографиялык илим, жалпы дүйнө элдеринин этнографиялык мурасы тууралуу өз алдынча окуусун талап кылчу. Анын талаптуулугун көргөн айрым студенттер башка сабакты окубасак да, ушуну окуйлу дегендей, күндөп-түндөп этнографиялык маалыматтарды казып жаттаган учурларга да күбө болгонмун.
Муну советтик усул катары терс баалачулар азыр четтен чыгат. Бирок ал кезде (1976-жылы) тарых илими боюнча окуу китептер дээрлик орус тилинде гана болуп, кыргыз энциклопедиясынын алгачкы томунун материалдары жаңыдан гана басмаканага жиберилип жаткан. Интернет түгүл, компютер түшкө кирчү эмес. Айылдан жаңы келгендер “сабатсыздыкты жоюунун” жаңы баскычын баштан кечирген.
Дал ушундай кубаттуу дарстын жана андан кийинки ырааттуу жекече сабактардын натыйжасында, эжекенин окуучулары ата-бабаларыбыз түшүндө да укпаган азыркы мяо-яо, кхмер элдери тууралуу жана байыркы шумер сыяктуу өлүп-жок болгон тилдер жөнүндө кеңири билим алышкан. Уйкудан чочуп ойгонсоң да, ацтектер менен чукчалардын айырмасын айта алчусуң.
Тилдердин аталышын эле жаттабастан, студенттер тилдерди ар кыл тил түркүмдөрүнө бөлүп системалаштырчу. Кийинчерээк, мен араб тилин үйрөнө баштаганда, бул маалымат мага кыйла өбөлгө болду. Араб тили флективдүү тилдерге жатаарын, ага жөөт тили тектеш экенин, ал эми түрк, монгол, мажар (венгр) тилдери агглютинативдик (сөзгө куранды жана уланды мүчөлөр уңгуга артынан жалгашып, уңгу сөз ичинен “сындырылбаган”) тилдерге жатаарын эжеке таасын үйрөткөн. “Алтай” теориясына ылайык, түрк, монгол, тунгус-манчжур, корей, жапон тилдери тээ алмустакта орток тилдик тамырдан келип чыкканы тууралуу илимий жоромолду да алгач эжекеден укканбыз.
Эжеке өзгөчө маашырлануу жана ыраазылык менен белгилеген окумуштуулардын бири - Юрий Валентинович Кнорозов болчу. Бул советтик (орусиялык) чыгаан окумуштууга 1947-жылы археолог жана чыгыш таануучу Сергей Токарев келип: “Айрым окумуштуулар майя жазмасы эми эч качан чечилбейт ко деп жатышат. Балким, сен бул жоромолдорду төгүндөй алаарсың. Кантип эле адам баласы ойлоп тапкан жазууну башка адам чечмелей албай калсын?” деп, бул жазманы кылдат иликтөөнү сунуш кылат. Кнорозов бир нече жылдык талыкпаган эмгегинин натыйжасында майя жазмасын чечмелөө (дешифрлөө) үчүн ачкыч табат. Илимде ири бурулуш жасаган макаласын ал 1952-жылы “Советская этнография” журналына жарыялайт. Ошентип, б.з. IV-VIII кылымдарда өзгөчө гүлдөп-өсүп, IX кылымдан тартып төмөндөй баштаган майя цивилизациясынын чыныгы турмушунун көшөгөсү ачылган.
(Баарынан кызыгы, ушул улуу ачылыштын ээси Юрий Кнорозов совет доорунда чет өлкөгө чыгууга укуксуз болуп келгенин, өзү эңсеген тарыхый майя жергесине (Борбордук Америка жана Түштүк Мексика) саякат жасоого эч мүмкүндүк ала албагандыгын 1991-жылы сентябрда америкалык илимпоз Michael D. Coe – Майкл Д.Коу мырза Archaeology журналына жазган макаланы окуганга чейин мен билген эмес элем. Ал түгүл Абдыкерим Сыдыков, Касым Тыныстанов жазган илимий эмгектер тууралуу да эч кабардар болбой келбедикпи!).
Какен эже окумуштуу Ю.Кнорозов сыяктуу жана башка нечендеген залкар илимпоздор жана алардын ачылыштары тууралуу мол маалыматты айтканда, курсташтарымдын көздөрү жалжылдап, өздөрү да ушундай унутулган тарыхый барактарды жана тилдерди ачууга ынтызар болгондой кебетеленип кетчү. Азыр да мындай мүдөө илимдин күн тартибинде кала берүүдө. Узакка барбай эле, Борбордук Азиянын түндүк-чыгыш аймагындагы сак-усун доорунан калган Эшик (казакча – Есик: орусча - Иссык) жазмасын алсак – күнү-бүгүнкүгө чейин ал чечмелене элек.
Какен эже этнографиянын бир нече тармактарга бөлүнөөрүн, башка да илимий тармактарды айкалыштырып үйрөнүү аркылуу гана туура илимий жыйынтык чыгарууга болоорун баса белгилечү. Маселен, кыргыз тилин билбей туруп, кыргыз этнографиясы тууралуу илимий эмгектер, диссертациялар жазган “окумуштуулар” арбын болду. Ошол эле учурда, кыргызча суудай билген же кыргыз этнографиясын иликтөөдө башат ачып берген С.М.Абрамзон сыяктуу илимпоздор адилетсиз сынга алынган учурлар орун алды. Дал ошол идеологиялык тар калып кедерги кескен кезеңде Какен эже үчүн кыргыз этнографиясын иликтөөдө кыйла чектөөлөр коюлгандыгын азыр гана аңдап жатабыз. Кыргыздын уруу аталыштарын, фольклордук мурасын үйрөнбөй туруп, кыргыз этнографиясын иликтөө да мүмкүн эмес эле.
Эжеке биздин курстагы эң мыкты окуган айрым студенттерге студенттик илимий конференциялар үчүн баяндама жасагыла, реферат даярдагыла деп ар кыл темалар берип, аларга багыт көрсөтүүгө аракеттенип жүрдү.
Какен эже, археолог Бейше Урстанбеков, “Байыркы чыгыш тарыхын” окуткан Таабалды Мурзабеков жана башка агай-эжекелер (алардын көбүнүн көзү өтүп кетти) биринчи курстун студенттерин “телчиктирүү” үчүн тарых факультетинин жатаканасына кечинде келип, кошумча сабак беришчү.
Эжеке илим деп жүрүп турмушка чыккан эмес болчу. Ага сөз айткандарга “жок” деп жооп берген учурлары болгонун жашы улуу кесиптештерим кеп кылып калып жүргөнүн билем.
Кыргыздын туңгуч этнограф айымдарынын бири болгон Какен Мамбеталиева эже турмушунда илимге да, студенттерге да, чогуу иштешкен кесиптештерине да акыйкат болгон. Тамашалай да билген.
Эсимде, калктардын кесиби менен байланыштуу этнографиялык терминдер тууралуу талдап келип, түштүктүк бир курсташыма: - Базарбаев, жүгөрүнү силер жакта “миэккэ” дейт да, ээ? – деп күлүп айтып калды. - Ооба, эжеке, “мэке” делет, - деп ал күлүп жооп берди.
Ошондо мен кыргыздын “расмий” сөздүгүнө түшпөй калган терминдер бар экенин аңдагам. Кийин, Ташкенде жүргөндө, айтылуу орток “чагатай” адабий тилиндеги чыгармаларды архивден кезиктирген соң, өз тилибиздин сөз кампасын жасалма “жакырлантып” жүргөнүбүздү ого бетер түшүндүм.
Ал эми ыраматылык Жээнбай Мукамбаев агайдын (кыргыздын Даль сыяктуу залкар окумуштуусунун) диалектологиялык сөздүгүнүн жарык көрбөй калган экинчи томун анын “тил үчүн күйгөн” кесиптештери эле жоготуп жибергенин Улуттук академиядагылар айтып калышат.
Какен эжеке доктордук диссертациясын аяктап жаткан чакта катуу ооруп калды.
Мен “эжеке кайра тыңып кетет, убактылуу гана ооруп калды” деп терең ишенчүмүн. Тарых факультетинин жамаатында “эжеке айыга баштады, доктордук ишин мына-ана жактаган жатат” деген күтүү маанайы бар болчу. Кырк сегиз жашында, илимий жогорку сересине көтөрүлүп, чыгармачыл мектебин ого бетер өркүндөтөөр күлгүн чагында, Какен эжеке түбөлүк жайга узап кете берди…
Бүгүнкү күнү кыргыз этнографтары жана тил изилдөөчүлөрү тээ Энесай (Хакасия жана Тыва), Алтай, Монголия, тарыхый Чыгыш Түркстан (азыркы Кытайдын Шинжаң-Уйгур автоном аймагы), Манчжуриядагы (Хэйлуңжандагы) Фу-Йү аймагы, Итил, Урал, Фергана, Кичи Азияга чейин ээн-эркин жана байма-бай каттап, совет доорунда болуп көрбөгөндөй эркин шартта иш алып барууда.
Маселен, таланттуу кыргыз археологу Кубат Табалдиев 2005-жылы майя, ацтектердин маданиятын иликтеген археологдордун Борбордук Америкадагы казуу иштерин жеринен көрүп кайтты. Тарыхчыларды төбөсүнөн ныгырган идеологиялык цензура да жок.
Бирок азыркы кыргыз тарыхчылары өздөрү таканчыктап турган калбаат пайдубалды кургандардын арасында көрүнүктүү этнограф айым Какен Мамбеталиева да бар экенин анын бүгүнкү алатоолук шакирттери жана сапарын улантуучулары дурус билишет.
Тынчтыкбек Чоротегин.