Śiwa

Z Wikipedii

Śiwa (sanskr. शिव – łaskawy, przychylny) – jeden z najistotniejszych dewów w hinduizmie. Tworzy Trimurti (rodzaj trójcy hinduistycznej) razem z Brahmą i Wisznu, w której symbolizuje unicestwiający i odnawiający aspekt boskości. Przez śiwaitów uważany jest za Boga jedynego, tożsamego z bezpostaciowym wszechprzenikającym Brahmanem. Śiwa nosi 1008 imion^[1] i przedstawiany jest najczęściej jako Nataradża – mistrz i władca tańca, ale także jako jogin i asceta, jako dobroczyńca, głowa rodziny oraz jako niszczyciel.

Wśród hinduistów Śiwę czczą głównie śiwaici i smartyści.

Śiwa jest jedną z najbardziej skomplikowanych istot boskich w hinduizmie i mitologii indyjskiej. Jego rozmaite przedstawiania zawierają w sobie bowiem wiele pozornych sprzeczności.

Spis treści 1 Wygląd, atrybuty i rodzina 2 Przedstawienia 2.1 Nataradźa 2.2 Śiwa jako jogin i asceta 2.3 Śiwa jako dobroczyńca 2.4 Śiwa w rodzinie 2.4.1 Śiwa z żoną 2.5 Groźne formy Śiwy 2.6 Dakśinamurti 2.7 Arthanariśwara 2.8 Lingam 3 Historia 3.1 Literatura wedyjska i epicka 3.2 Powstanie obecnej postaci Śiwy – zaczątki śiwaizmu indyjskiego 3.3 Purany 3.4 Dojrzały śiwaizm i jego sześć głównych szkół 3.5 Smartyzm 3.6 Śiwa w wisznuizmie 3.7 Śiwa w tantryzmie 4 Awatary 5 Imiona 6 Święta 7 Święte miejsca 8 Mantry 9 Bibliografia 10 Przypisy

[edytuj] Wygląd, atrybuty i rodzina

Śiwa przedstawiany jest jako mężczyzna o czterech ramionach i trzech oczach (gdzie środkowe jest okiem mistycznym, położonym na środku czoła i zamkniętym). Niektóre rzadsze wizerunki ukazują go z różną liczbą głów (większą niż jeden). Charakterystyczne dla niego są też włosy spięte w kok nad jego głową. Jego najbardziej znaczącym atrybutem jest trójząb. Małżonką Śiwy jest Śakti (znana pod postacią Durgi, Kali, Parwati i Umy), czasem też z nim przedstawiana. Zgodnie z Brahma Waiwarta Puraną (2.6.13-95) drugą żoną Śiwy jest Ganga. Zwierzęciem związanym z Śiwą jest wąż, owinięty wokół jego szyi. Synami Śiwy są Ganeśa i Karttikeja (znany również jako Kumaran, Murugan, Skanda). We wczesnym średniowieczu i starożytności Karttikeja występuje jednak czasem jako jedyny syn Śiwy. Czasami Śiwa ukazywany jest jako jeżdzący na swoim białym byku – Nandzie.

[edytuj] Przedstawienia

[edytuj] Nataradźa

Najpopularniejszym przedstawieniem Śiwy jest Nataradźa – Śiwa jako mistrz i władca tańca. Prawie każdy element tej postaci Śiwy coś symbolizuje.

Śiwa-Nataradźa tańczy z prawą nogą stojącą na zabitym demonie co oznacza, że Bóg zwycięża nad niewiedzą. Trzymany w jednej z rąk bęben symbolizuje akt tworzenia, jedność pierwiastka męskiego i żeńskiego. Ogień w drugiej ręce oznacza, że gdy nastanie odpowiedni moment, świat zostanie przez Boga zniszczony. Pozostałe dwie ręce stanowią symbol opieki, jaką Bóg otacza swych bhaktów oraz możliwości dostąpienia mokszy. Cały zaś taniec to alegoria nieustannego niszczenia i tworzenia się wszechświata, a otaczający Śiwę krąg płomieni świadczy o tym, że prawdziwa natura boska jest tymczasowo niedostępna dla ludzi.

[edytuj] Śiwa jako jogin i asceta

Popularne jest też przedstawienie Śiwy jako himalajskiego ascetycznego jogina, bez majątku i odzienia: pogrążonego w medytacji, siedzącego na wysokim szczycie (na górze Kaliasa) w pozycji lotosu (obok niego z reguły stoi wbity w ziemię atrybut – trójząb) na skórze tygrysa bądź wędrującego po górach. Tu sławiony jest jako Pan joginów-ascetów. Wokół jego ramion owinięte są węża (naga-kundala; w hinduizmie wąż symbolizuje m.in. opiekę boską, a hinduiści wierzą, że zwierzęta te gromadzą się przy świętych). Jego ciało nasmarowane jest świętym popiołem, a jego rozpuszczone włosy symbolizują wody Gangesu. W wędrówkach tych czasem towarzyszy mu jego małżonka – Parwati.

[edytuj] Śiwa jako dobroczyńca

Hinduizm mówi o licznych dobrodziejstwach, jakich ludzie doznali od Śiwy i o czynach, których dokonał w trosce o nich. Na przykład, gdy rozlała się trucizna mogąca zniszczyć wszystkie trzy wszechświaty, Śiwa ją wypił. Przed śmiercią uchroniła go jego żona, obejmując jego szyję tak mocno, że trucizna nie mogła się rozejść dalej po jego ciele. Inna historia opowiada o tym, jak dewi Ganga (personifikacja Gangesu) spadała z nieba, a Śiwa ją schwycił, chroniąc przed potłuczeniem, a jej wody stały się długimi włosami Śiwy.

[edytuj] Śiwa w rodzinie

Powszechne jest też przedstawianie Śiwy jako kochającego ojca i męża, w towarzystwie jego żony Parwati i syna Ganeśi, czasem też drugiego syna – Murugana. Takie przedstawienia, znajdujące się głównie na kolorowych obrazach, ukazują szczęśliwą i radosną rodzinę.

Jak podaje legenda, Ganeśa urodził się pod nieobecność ojca. Dorastał więc, wychowywany przez Parwati. Pewnego razu matka poprosiła go, by pilnował drzwi w czasie kąpieli. Nagle pojawił się Śiwa i chciał się dostać do środka, lecz Ganeśa odmówił nieznajomemu. Rozwścieczony Śiwa odrąbał mu głowę. Gdy Śiwa dowiedział się, że był to jego syn, postanowił naprawić wyrządzoną krzywdę i nadał Ganeśi głowę pierwszego napotkanego zwierzęcia, które napotkał, a był nim słoń. Od tego czasu indyjski patron kupców przedstawiany jest jako mężczyzna z głową słonia.

[edytuj] Śiwa z żoną

Żoną Śiwy jest bezpostaciowa Śakti. Najczęściej przedstawiana jest obok Śiwy jako Parwati, Uma lub Kali. Śiwa z Parwati i Umą są często przedstawiani jako siedzący (czasem jeżdząc na byku Nandzie) lub stojący obok siebie. Jednym z takich wizerunków jest Śiwa z Parwati podczas medytacji w Himalajach, który już omówiliśmy. Kali natomiast jest najczęściej ukazywana jako stojąca na Śiwie lub podczas związku seksualnego z nim. Te dwie formy są ze sobą ściśle związane i mają znaczenie symboliczne. Jednym z elementów ich przesłania filozoficznego jest jedność pierwiastka męskiego i żeńskiego. Ukazują one także, żę Bóg jest pozapłciowy, a zarazem łączy w sobie przeciwności oraz, że śmierć i życie stanowią nierozerwalny proces. Także oznaczaja one, że można zrealizować w sobie boskość w każdym momencie. Kali stanowi alegorię aspektu Boga działającego we wszechświecie, naturze, Śiwa natomiast to Bóg nieskończony. Te dwie siły, które tak naprawdę stanowią jedną, wiecznie ze sobą współgrają.

Śiwa i Uma - rzeźba z XIV wieku

Śiwa i Parwati

Popularny wizerunek ukazujący Kali stojącą nad zabitym Śiwą

Kali w związku miłosnym z Śiwą

[edytuj] Groźne formy Śiwy

Jedno z przedstawień Śiwy (Bhairawa) uosabia również śmierć, zniszczenie i przemijalność materialnych rzeczy, upływ czasu. Tu Śiwa przedstawiany jest jako niszczyciel wędrujący po cmentarzach w otoczeniu straszliwych upiorów. Często jest całkowicie nagi, w rękach trzyma często rozmaią broń, a przy nim znajdują się ścięte ludzkie głowy. Towarzyszy mu często pies i wąż.

Statuetki Śiwy obsypane popiołem symbolizują, że gdy właściwy czas nastanie, zniszczy on wszechświat. Otworzy wówczas swoje trzecie oko i wszystko spłonie, a zostanie "tylko popiół".

[edytuj] Dakśinamurti

W tym wizerunku Śiwa jest ukazany jako nauczyciel wszystkich istot. Siedzi na tronie, zwrócony jest zawsze ku południu, jedna z jego stóp znajduje się na ziemi, druga na jego tronie. Jedna ręka Śiwy wzniesiona jest ku górze. U jego stóp siedzą ryszi i słuchają go. Istnieje przypuszczenie iż to przedstawienie mogło być efektem wpływów buddyzmu.

[edytuj] Arthanariśwara

Tu Śiwa jest przedstawiony z połową ciała męskiego, a połową ciała żeńskiego. Symbolizuje jedność Śiwy i Śakti. Z punktu widzenia filozoficznego forma ta kojarzona jest z łaską Boga.

Rzeźba przedstawiająca Śiwę jako Arthanaiśwarę

Obraz Arthanaiśwary, gdzie pół ciała należy do Śiwy, a pół do Śakti

[edytuj] Lingam

Oprócz antropomorficznych wizerunków Śiwy istotną rolę odgrywa kult Śiwy symbolizowanego przez lingam (lingę). Lingam ma kształt pionowej zaokrąglonej kolumny lub bryły o kształcie owalnym.

Linga charakteryzuje się niezwykle symbolicznym charakterem; na ogół uważa się, że stanowi symbol nieskończonośi Boga.

Lingam czasem kojarzony jest z fallusem i niekiedy uważa się, że stanowi pozostałość nie-aryjskiego kultu fallusa – jeden z niewielu niearyjskich elementów odciśniętych w hinduizmie. Większość śiwaitów czczących lingam jednak nawet nie kojarzy lingamu z fallusem ani tym bardziej nie utożsamia go z tym narządem, toteż nazywanie lingamu symbolem fallicznym jest niepoprawne^[2].

Sto osiem lingamów

Lingam

Pudźa odprawiana przed lingamem

[edytuj] Historia

[edytuj] Literatura wedyjska i epicka

W najstarszych tekstach wedyjskich występuje dewa o imieniu Rudra, dewa o pomniejszym znaczeniu – jego temat poruszają tylko trzy, cztery hymny Rygwedy (a cała Rygweda zawiera w sumie tysiąc dwadzieścia osiem hymnów). Nieco więcej uwagi poświęca Rudrze Jadźurweda i Atharwaweda. Rudra jest bóstwem niezwykle ambiwalentnym. Jego imię oznacza dosłownie "wyjący", "dziki". Jest sławiony jednocześnie jako bóstwo straszne i potężne oraz jako uzdrowiciel, opiekun lekarstw i bydła.

Wiemy, że kult Śiwy (w tym lingamu) był rozwinięty w okresie Ramajany (6 tysiąclecie p.n.e.) i Mahabharaty (4 tysiąclecie p.n.e.). Znano go m.in. jako "Rudra". Ramajana ukazuje Hanumana jako inkarnację Śiwy.

Razem z powstaniem Śwetaśwatara Upaniszady (jest to jedna z najpóźniejszych Upaniszad; zajmuje miejsce w śiwaizmie takie jak Bhagawad Gita w wisznuizmie), która sławi, Rudrę jako Boga jedynego, widzimy już wyraźnie wykształcenie się śiwaizmu. Takie zmiana pozycji: z mało istotnego pomniejszego bóstwa do Brahmana było wyjątkowo nagłym posunięciem. Rudra jest tam wychwalany jako "całkowicie dobry" i "nieprzerażający" (III:5). Rudra miał kilka tytułów - jednym z nich był Śiwa. Śiwa został wzniesiony do roli Boga jedynego. Pozostałe bóstwa zostały zepchnięte albo do roli emanacji Śiwy, albo do bóstw niższych (stały się odpowiednikami świętych i aniołów w religiach abrahamowych) i przywiązywano do nich bardzo niewielką wagę.

[edytuj] Powstanie obecnej postaci Śiwy – zaczątki śiwaizmu indyjskiego

W IV wieku p.n.e upowszechnił się w Indiach północno-zachodnich kult dzisiejszej (lub bardzo podobnej) postaci Śiwy, która wchłonęła bóstwo wedyzmu – Rudrę oraz liczne inne bóstwa (aryjskie i niearyjskie), a także postać jogina. Do wizerunku Śiwy dołączył też motyw byka – byk Nandi stał się zwierzęciem, na któym jeździł Śiwa. Prawdopodobnie jego wizerunek kształtowały również (niekoniecznie hinduistyczne) kulty teriomorficzne (w dolinie Indusu czczono byka jako reprezentację Śiwy) czy też falliczne.

[edytuj] Purany

Głównymi dziełami, w których znajdziemy opowieści o Śiwie, to niektóre Purany. Oto główne Purany o Śiwie:

• Śiwa Purana
• Linga Purana
• Skanda Purana
• Agni Purana
• Waju Purana
• Matsja Purana
• Kurma Purana

Pochodzą one z różnych okresów. Różnią się sposobem ukazania Śiwy. Śiwa Purana i Linga Purana skupiają się na nim centralnie jako na Bogu jedynym - świadczy to o rozwoju religii śiwaickiej. Inne Purany traktują go tylko jako np. jeden z aspektów Boga (dokładniej to jako trzecia osoba Trimurti). Zawarte są tam opowieści, w których Śiwa bierze udział jako istota nadprzyrodzona.

[edytuj] Dojrzały śiwaizm i jego sześć głównych szkół

Prawdziwy rozwój śiwaizmu rozpoczął się w I i II wieku p.n.e.. Powszechny był już w III wieku n.e., za czasów rządów dynastii Guptów w Indiach (w hinduizmie jednak więcej wyznawców zawsze miał wisznuizm). W epoce Guptów zaczęły się nasilać ruchy do tworzenia śiwaickich sampradaja. Wyróżnia się sześć takich głównych szkół: paśupatowie, kalamukhowie, kapalikowie, śiwaizm kaszmirski, siwaizm tamilski i lingajaci.

Do dzisiaj istnieją tylko trzy ostatnie, jednak pierwsze dwie były wpływowe w okresie od siódmego do czternastego wieku w rejonach, odpowiednio, Indii południowych i indyjskiego stanu Karnataka. Należeli do nich przeważnie asceci. Paśupatowie i kalamukhowie stanowili ruchy dewocyjne. Ci pierwsi uważali swego założyciela - Lakulisę za Awatara Śiwy. Kapalikowie natomiast byli z punktu widzenia historycznego mało istotni.

W śiwaizmie tamilskim (Siajwasiddhanta) – wczesnym ruchu, który rozpoczął się w siódmym wieku – silne były wpływy bhakti, podobnie jak w wisznuizmie. U śiwaitów tamilskich Śiwa stał się bóstwem jednoznacznie dobrym, kochającym i sprawiedliwym, a wszystkie jego straszne i groźne aspekty całkowicie zanikły. Śiwaizm tamilski jest systemem dualistycznym. Bardzo ważne w śiwaizmie tamilskim są dewocyjne pieśni i hymny komponowane przez sześćdziesięciu trzech najanmarów (VI-X w.) - południowo indyjskich poetów uważanych za świętych. Chwaliły Śiwę opisywały subiektywne doznania z emocjonalnego związku religijnego z nim, stanowiły typowy przykład literatury bhakti.

Śiwaizm kaszmirski (Trika-siajwa), który kierunkiem istotnym stał się w dziesiątym wieku, głosi natomiast monizm i nierealność świata, który istnieje tylko dlatego, że Atman nie poznał jeszcze Boga. Pod tymi względami szkoła ta jest podobna do filozofii Adi Śankary. Według kaszmirskiego śiwaizmu zbawienie polega na nagłym rozpoznaniu prawdziwej natury Boga.

Lingajaci (Wira-siajwa) (ruch powstały w dwunastym wieku) są odłamem zupełnie odmiennym od pozostałych, przywiązującym kluczową wagę do postaci Śiwy jako lingamu. Uważają, że każdy wyznawca Śiwy powinien go nosić przy sobie. Lingajaci sprzeciwiają się systemowi kastowemu i licznym innym powszechnym indyjskim praktykom hinduistycznym.

[edytuj] Smartyzm

Smartyzm to odłam hinduizmu ściśle oparty na naukach Adi Śankary. Jego wyznawcy uznają sześć bóstw: Surja, Wisznu, Śiwa, Śakti, Ganeśa i Kumaran, traktując je jako Sagun Brahman (reprzezentację bezpostaciowego Brahmana), uważając, że każdy może czcić ulubione bóśtwo - Iśta Dewa^[3]. Wielu smartystów sądzi, że wszystkie te bóstwa są po prostu jednym i tym samym Bogiem.

Smartyści uważają również Adi Śankarę za Awatarę Śiwy. Sam Śankara jest autorem kilku hymnów dewocyjnych do Śiwy^[4].

[edytuj] Śiwa w wisznuizmie

Wisznuici uważają Wisznu za Boga jedynego, a wszystkie pozostałe bóstwa (czyli też Śiwę) za bóstwa niższe lub za jego emanacje. W gaudija wisznuizmie Śiwa traktowany jest także jako niedościgniony wzór wielbiciela Wisznu i mistyka. Według Mahabharaty (jednego ze świętych pism wisznuizmu) Śiwa jest istotą bardzo wysoko duchową. Zwolennicy Swaminarajana uważają Wisznu i Śiwę za jedną i tą samą istotę.

[edytuj] Śiwa w tantryzmie

Filozofia tantry rozumie Śiwę metaforycznie - jako męski aspekt wszechświata i każdego człowieka. Żeńskim natomiast jest Śakti. Śiwa i Śakti to dwa pierwiastki z których się składa świat. Jest to podobne do chińskiej koncepcji jin i jang.

[edytuj] Awatary

W okresie dojrzałego hinduizmu istniały obok siebie dwa główne nurty tej religii: wisznuizm i śiwaizm. W wisznuizmie bardzo istotnę rolę odgrywały Awatary Wisznu. W śiwaizmie były też próby stworzenie idei Awatar Śiwy, na podobieństwo Awatar Wisznu. Ten pomysł nie odniósł jednak znacznego sukcesu i Awatary Śiwy nigdy nie osiągnęły takiego znaczenia jak Awatary Wisznu. Niemniej, niektóre osoby były uznawane w różnych nurtach i odłamach za inkarnacje Śiwy. Oto przykłady:

• Hanuman – potężna mitologiczna małpa; jeden z istotnych bohaterów Ramajany, pojawiający się również w Mahabharacie. Był oddanym sługą Ramy, walczył po stronie jego wojsk, zdobywając Sri Lankę i pokonując armię rakszasów^[5].
• Śaraba - w tej inkarnacji Śiwa przyjął formę hybrydyczną - częściowa ludzką, częściowo lwia i częściowo ptasią. Przybył aby uspokoić gniew Narasimhy (Awatary Wisznu) po tym jak ten zabił demona Hirakanjaśipu.
• Lakulisa – indyjski założyciel śiwaickiej szkoły paśupatów, uważany przez nich za Awatarę Śiwy.
• Adi Śankara (żył prawdopodobnie w VIII wieku) – indyjski myśliciel, założyciel najbardziej wpływowej szkoły filozofii indyjskiej – Adwajta Wedanty, reformator religijny. Smartyści uznają go za inkarnację Śiwy^[6].
• Śirdi Sai Baba (ur. ok. 1838, zm. 1918) – indyjski hinduistyczny jogin, mistrz duchowy, muzułmański fakir, uważany przez swych hinduistycznych wyznawców za inkarnację Śiwy^[7].
• Sathya Sai Baba (ur. 1926) – współczesny indyjski nauczyciel duchowy; jego wyznawcy wierzą, że jest Awatarą Śiwy i Śakti, opierając się na jego własnych słowach^[8].

[edytuj] Imiona

Śiwa nazywany jest wieloma innymi imionami. Zebrane są w dziele zwanym Śiwa-sahasranama, zawierających tysiąc osiem jego imion. Do najpowszechniejszych należą:

• Arthanariśwara (Bóg, który jest w połowie kobietą)
• Bhairawa (Straszny)
• Jogeśwara (Władca/Pan Jogi)
• Mahabaleśwar (Wielki Bóg Siły)
• Mahakala (Wielki Czas, w znaczeniu Pogromca Czasu
• Maheśa (Wielki Pan)
• Maheśwara (Wielki Bóg)
• Mahadewa (Wielki Dewa)
• Mrytjumdźaja (Pogromca Pana śmierci)
• Nilkanth (Ten, który ma niebieskie gardło)
• Nataradźa (Król Tańca) - jedna z rzeźb tej formy jest uznana za najbardziej charakterystyczny symbol sztuki hinduistycznej
• Pasiupati (Władca Zwierząt)
• Rudra
• Śambu (Dobrotliwy)
• Śiankara (Działający na Korzyść)
• Triambakam (Ten, który ma troje oczu, w znaczeniu Wszechwiedzący)

[edytuj] Święta

• Maha-Śiwaratri - najważniejsze święto ku czci Śiwy, obchodzone przed pełnią na przełomie lutego i marca. Uroczyście obchodzone poprzez medytację, nocne czuwanie, powtarzanie mantr ku czci Śiwy, wyśpiewywanie pieśni ku jego chwale.
• Krittika Dipam - odbywa się na przełomie listopada i grudnia, wówczas cześć oddaje się Śiwie pod postacią złotego światła.
• Ardra Darśanam - obchodzone jest na przełomie grudnia i stycznia; święto ku czci Śiwy jako Nataradźy.

[edytuj] Święte miejsca

• Kajlaś - góra na granicy indyjsko-nepalsko-chińskiej, uważa się, że tam medytował Śiwa
• Amarnath cave - górska jaskinia w Kaszmirze, regularnie tworzy się tam naturalny lingam
• Varanasi (Benares) - miasto w północno-wschodnich Indiach, uważane za miejsce zamieszkania Śiwy
• Arunaćala - góra w Tamil Nadu, gdzie znajduje się wielka świątynia śiwaicka

[edytuj] Mantry

• Om Namaha Śiwaja - najbardziej znana i najważniejsza śiwaicka mantra wyrażająca ubóstwienie Śiwy. Nazywana jest Panćakśara co oznacza "pięć liter". Śiwaici uważają, ze zawiera ona całą mądrość ich religii.

• Śri Rudram - wedyjska (z Jadźurwedy) mantra ku czci manifestacji Śiwy jako Rudry.

• Om Bhimaja Namah - dosłownie oznacza Pokłon Tobie, Panie straszny

• Śiwo-ham - oznacza dosłownie Jestem Śiwą; jest wyrazem myśli monistycznej

[edytuj] Bibliografia

• Basham, A. L. Indie Państwowy Instytut Wydawniczy 1964
• Wielka historia świata tom V, wyd. Oxford Educational sp. z.o.o. 2005 ISBN 83-7425-030-5
• Lorenzen, D. N. Śaivism. An Overwiew, W: Gale's Encyclopedia of Religion, vol. 12, 2005, ISBN 0-02-865981-3 (en)

[edytuj] Przypisy

1. ↑ India and Nepal, Lonely Planet Publications 2001 (en)
2. ↑ Wendy Doniger Shiva, [w]: Merriam-Webster Encyclopedia of World Religions, wyd. Merriam-Webster[1] (en)
3. ↑ Hinduism hinduismtoday.com [2] [Ostatni dostęp: 07.06.2007] (en)
4. ↑ zob. Adi Śankara
5. ↑ Hanuman: Simian Symbol of Strength! hinduism.about.com [3] [Ostatni dostęp: 07.06.2006] (en)
6. ↑ Adi Shankaracharya kiran.phpsites.com [4] [Ostatni dostęp: 07.06.2007] (en)
7. ↑ Parveen Chopra Shirdi Sai Baba: The Beacon of Hope [5] [Ostatni dostęp: 08.06.2007] (en)
8. ↑ Bhagawan Sri Sathya Sai Baba - Introduction srisathyasai.org.in [6] [Ostatni dostęp: 08.06.2007] (en)