Bułgaria

Z Wikipedii

Република България Republika Bułgarii
Flaga Bułgarii Herb Bułgarii
Dewiza: (buł.) Съединението прави силата (Jedność jest siłą)
Hymn: Miła Rodino
Język urzędowy	bułgarski
Stolica	Sofia
Ustrój polityczny	republika
Głowa państwa	prezydent Georgi Pyrwanow
zastępca	wiceprezydent generał Angeł Marin
Szef rządu	premier Sergiej Staniszew
Powierzchnia  • całkowita  • wody śródlądowe	102. na świecie 110 910 km² 0,3%
Liczba ludności (2008)  • całkowita   • gęstość zaludnienia  • narodowości	96. na świecie 7 262 6751▼ 65 osób/km² Bułgarzy: 83,9% Turcy: 9,4%
PKB (2008)  • całkowite   • na osobę	45,086 mld. USD▲ 5946 USD▲
PKB (PPP) (2008)  • całkowite   • na osobę	90,260 mld. USD▲ 11 904 USD▲
Jednostka monetarna	lew (BGN)
Strefa czasowa	UTC +2 - zima UTC +3 - lato
Kod ISO 3166	BG
Domena internetowa	.bg
Kod samochodowy	BG
Kod telefoniczny	+359
1  Dane szacunkowe na lipiec 2008 roku, podane za CIA The World Factbook (źródło:CIA) (en), World Gazetteer szacuje liczbę mieszkańców w 2008 roku na ok. 7535 tys. (źródło) (en)

Bułgaria, Republika Bułgarii (България, Република България) – państwo położone w południowo-wschodniej Europie, na Bałkanach. Graniczy z Serbią oraz Macedonią od zachodu, Grecją i Turcją od południa, Morzem Czarnym od wschodu i Rumunią od północy.

Bułgaria jest członkiem następujących organizacji międzynarodowych: Organizacji Narodów Zjednoczonych (od 1955), Organizacji Traktatu Północnoatlantyckiego – NATO (od 2004), Unii Europejskiej (od 2007).

Spis treści 1 Ustrój polityczny 2 Geografia 2.1 Warunki naturalne 2.2 Klimat 2.3 Stosunki wodne 2.4 Przyroda 3 Historia 4 Podział administracyjny 5 Gospodarka 6 Demografia 6.1 Ludność 6.2 Miasta Bułgarii 7 Kultura i sztuka 7.1 Bułgarskie obiekty na Liście UNESCO* 7.2 Literatura 8 Bibliografia 9 Święta 10 Tablice rejestracyjne 11 Zobacz też 12 Linki zewnętrzne 13 Przypisy

[edytuj] Ustrój polityczny

Zgodnie z konstytucją z 12 lipca 1991 Bułgaria jest republiką, w której głową państwa jest prezydent wybierany, na jednej karcie razem z wiceprezydentem, w bezpośrednich wyborach, na 5-letnią kadencję. Szefem rządu jest premier, który mianowany jest przez prezydenta.

Organem władzy ustawodawczej jest jednoizbowe, 240-osobowe Zgromadzenie Narodowe (Народно събрание), wybierane na 4-letnią kadencję.

• Kraj podzielony jest na 28 prowincji (oblast(i) – област(и)).

[edytuj] Geografia

Bułgaria leży w południowej Europie nad Morzem Czarnym, w południowo-wschodniej części Półwyspu Bałkańskiego. Od północy graniczy z Rumunią, od zachodu z Serbią i Macedonią od południa z Grecją i Turcją. Stolicą Bułgarii jest Sofia (1,1 mln mieszkańców), inne większe miasta to Płowdiw, Warna, Burgas, Ruse, Stara Zagora, Plewen i Wraca.

• całkowita granica lądowa: 1808 km
• długość wybrzeża: 378 km
• długość granic z sąsiadującymi państwami:
  • Rumunia 608 km
  • Grecja 494 km
  • Serbia 318 km
  • Turcja 240 km
  • Macedonia 148 km

[edytuj] Warunki naturalne

Około 60% powierzchni Bułgarii zajmują tereny wyżynne i górskie, średnie wzniesienie kraju wynosi ok. 470 m n.p.m. Wzdłuż północnej granicy rozciąga się Nizina Naddunajska, zajmująca całą północną część kraju. W środkowej części Bułgarii leży jej główny masyw górski – Stara Płanina (Bałkan) wraz z pasem Kotlin Zabałkańskich (Sofijska, Kazanłycka, Sliweńska i in.). W południowo-zachodniej Bułgarii leżą masywy górskie Rodopy i Pirin (na granicy z Grecją) oraz Riła (najwyższy szczyt Bułgarii i całego Półwyspu Bałkańskiego Musała – 2925 m n.p.m.). Bułgarię południowo-wschodnią zajmuje rozległa Nizina Górnotracka, a na południe od niej, na granicy z Turcją, niskie góry Sakar i Strandża.

Największe góry w Bułgarii:

Góra	Wysokość (m n.p.m.)	Pasmo górskie
Musała	2925 m	Riła
Wichren	2915 m	Pirin
Botew	2376 m	Stara Płanina

[edytuj] Klimat

Klimat Bułgarii jest umiarkowany ciepły, kontynentalny, suchy, nad morzem podzwrotnikowy, wilgotniejszy. W górach występuje piętrowość klimatyczna. Średnia temperatura powietrza w styczniu wynosi od -6°C (w terenach górskich), -3°C (w centralnej części kraju) do 2°C (na południu kraju), w lipcu odpowiednio od 18°C, 23°C i 25°C. Średnia suma roczna opadów od 450 mm na północy, do 1200 mm w terenach górskich. Średnia temperatura powietrza i średnia suma opadów w stolicy kraju Sofii wynoszą: w styczniu -2°C i 42 mm, w lipcu 22°C i 60 mm.

[edytuj] Stosunki wodne

Stara Płanina dzieli Bułgarię na zlewiska Morza Czarnego i Morza Egejskiego. W zlewisku czarnomorskim najdłuższą rzeką jest Dunaj (długość 471 km w granicach Bułgarii), który jest rzeką graniczną z Rumunią, wraz z dopływami: Łom, Ogosta, Iskyr (jest najdłuższą rzeką Bułgarii płynącą w całości w jej granicach), Osym, Jantra. Ponadto największe rzeki zlewiska Morza Egejskiego to Marica z Tundżą i Ardą, Kamczija, Struma oraz Mesta. Rzeki wyzyskiwane są głównie do nawadniania i produkcji energii elektrycznej. Jeziora są nieliczne i niewielkie, największe, typu lagunowego, występują głównie wzdłuż wybrzeża. W górach Pirin i Riła znajduje się około 260 jezior pochodzenia polodowcowego. W Starej Płaninie znajduje się największy wodospad w Bułgarii i zarazem największy w całych Bałkanach - Rajsko Praskalo.

[edytuj] Przyroda

Lasy pokrywają ok. 35% powierzchni kraju, do wysokości 700–1000 m występują głównie lasy dębowe, do 1700–1800 m — lasy bukowe i bukowo-jodłowe, w najwyższych piętrach gór do 2000–2300 m — lasy świerkowe, kosodrzewina i hale górskie. Na obszarach wyżynnych i nizinnych — zarośla krzewów zrzucających liście na zimę oraz zbiorowiska roślinności stepowej w rejonie Dobrudży.

[edytuj] Historia

W połowie IV tysiąclecia p.n.e. rozpoczął się napływ na tereny obecnej Bułgarii plemion koczowniczych z Azji Środkowej. W V wieku p.n.e. jedno z plemion trackich utworzyło nawet organizm państwowy - Królestwo Odrysów. Tereny te zdobyli Rzymianie i w pierwszej połowie I wieku (6 - 9 r. n.e.) pomiędzy Dunajem a pasmem Starej Płaniny utworzyli rzymską prowincję Mezję, która w roku 86 n.e. została podzielona na Mezję Dolną i na Mezję Górną. W połowie I w. n.e. na południe od Starej Płaniny powstała rzymska prowincja Tracja. Z czasem tereny obecnej Bułgarii stały się miejscem najazdów Hunów i Gotów.

W VI wieku tereny te zaczęły osiedlać pasterskie plemiona słowiańskie, które zostały podbite ok. roku 680 przez Protobułgarów. Bułgaria powstała w 681 roku, założona przez Asparucha. Chan Borys I Michał został ochrzczony przez duchowieństwo greckie w przeddzień Zielonych Świąt 25 maja 866 roku. Otrzymał na cześć Michała III, swojego ojca chrzestnego imię Michał. Powstało potężne państwo ze stolicą w Plisce (od 895 w Presławiu), które trwało w okresie 681–1018. W 915 r. Symeon przyjął tytuł cara. Od 1018 tereny Bułgarii zostały ostatecznie podbite przez Bizancjum, i pozostawały pod władzą Bizantyjczyków do 1185 mimo antybizantyjskich powstań ludowych.

W latach 1186–1398 istniało drugie państwo Bułgarów, po czym jej terytorium staje się częścią państwa osmańskiego.

Niepodległość uzyskana w 1878 (w pełni w 1908 po oficjalnym przyłączeniu Rumelii Wschodniej) zapoczątkowała ścieranie się wpływów niemieckich i rosyjskich. Na skutek wojen bałkańskich (1912–1913) Bułgaria utraciła znaczną część terytorium, dlatego też przystąpiła do I wojny światowej po stronie państw centralnych. Wojna zakończyła się jednak klęską, a Bułgaria straciła swoje krótkotrwałe zdobycze terytorialne (najboleśniej odczuła brak dostępu do Morza Śródziemnego).

W II wojnie światowej opowiedziała się (wraz z m.in. Węgrami, Rumunią i Finlandią) po stronie państw Osi (jej rezultatem były niewielkie nabytki we wschodniej części Jugosławii oraz okupacja greckiego terytorium wokół Salonik). Zajęcie w 1944 kraju przez Armię Czerwoną spowodowało obalenie monarchii i ustanowienie republiki ludowej w 1946 roku, po czym władzę obejmuje Bułgarska Partia Komunistyczna (generalni sekr. Georgi Dymitrow, Wyłko Czerwenkow, Todor Żiwkow).

Bułgaria była członkiem RWPG i Układu Warszawskiego. Masowe demonstracje w listopadzie i grudniu 1989 wpłynęły na utworzenie demokratycznej republiki parlamentarnej (pierwsze wolne wybory 13 października 1991).

29 marca 2004 Bułgaria wstąpiła do NATO.

1 stycznia 2007 Bułgaria stała się członkiem Unii Europejskiej.

[edytuj] Podział administracyjny

Od 1999 roku Bułgaria dzieli się na 28 obwodów (bułg. област, l.mn. области).

[edytuj] Gospodarka

Reformy 1989 skutecznie zniosły centralne planowanie bułgarskiej gospodarki, umożliwiając istniejącym zakładom przekształcenie się w niezależne przedsiębiorstwa z prawem do wypuszczania akcji. W okresie socjalistycznym rolnictwo i produkcja żywności były centralnie zarządzane, ale ściśle ze sobą powiązane. Głównymi uprawami są tu zboża (pszenica, kukurydza), rośliny przemysłowe (słonecznik, tytoń, bawełna) i warzywa (pomidory, ogórki, papryka). Duże znaczenie ma uprawa winorośli (Bułgaria słynie ze swych świetnych win) i drzew owocowych (jabłonie, brzoskwinie, śliwy). Bułgaria jest największym w świecie eksporterem olejku różanego. Hodowla, głównie owiec, bydła i trzody chlewnej, i leśnictwo mają coraz bardziej rosnące znaczenie. Ważnym działem gospodarki jest rybołówstwo. Poza lokalnymi łowiskami na Morzu Czarnym i wodach śródlądowych, bułgarskie trawlery łowią na Morzu Śródziemnym i Oceanie Atlantyckim. W kraju występują złoża miedzi i niewielkie rud żelaza. Stosunkowo małe są także zasoby surowców energetycznych: węgla kamiennego, ropy naftowej i gazu ziemnego. Elektrownie wodne wytwarzają około 1/10 krajowej energii elektrycznej, 3/5 pochodzi z elektrowni cieplnych, reszta zaś z elektrowni jądrowych zbudowanych według planów radzieckich. W latach rządów komunistycznych poczyniono znaczne inwestycje w przemyśle przetwórczym. Dużą dynamikę wykazuje produkcja stali, miedzi, cynku, ołowiu, a także maszyn i urządzeń, chemikaliów i wyrobów przemysłu spożywczego, dostarczającego większości dochodów z eksportu. Źródłem dewiz jest także turystyka, rozwinięta szczególnie na wybrzeżu Morza Czarnego. Państwo ma dobrze rozwiniętą sieć dróg. Dużą rolę odgrywa transport morski i lotniczy. Główne porty morskie to Warna i Burgas.

[edytuj] Demografia

Ludność Bułgarii (wg spisów powszechnych)
Rok	Ludność	Zmiana %	Rok	Ludność	Zmiana %
1887	3 154 375		1946	7 029 349
1892	3 310 713	1.049%	1956	7 613 709
1900	3 744 283		1965	8 227 866
1905	4 035 575		1975	8 727 771
1910	4 337 513		1985	8 948 649
1920	4 846 971		1992	8 487 317
1926	5 528 741		2001	7 928 901
1934	6 077 939		2006	7 385 367
Liczba ludności Bułgarii w latach 1961-2003 (w tysiącach)

[edytuj] Ludność

• Skład etniczny (wg spisu z 2001 roku):
  • Bułgarzy: 84,0%
  • Turcy: 9,3%
  • Romowie: 4,7%
  • Pomacy: poniżej 2,0%

[1], [2]

• Wyznania (wg spisu z 2001 roku):
  • prawosławni: 82,6%
  • muzułmanie: 12,2%
  • katolicy: 0,6%
  • protestanci: 0,5%

[3], [4]

• Języki (wg spisu z 2001 roku):
  • język bułgarski: 84,5%
  • język turecki: 9,6%
  • język romski: 4,1%

[edytuj] Miasta Bułgarii

Największe miasta Bułgarii:

	miasto	liczba mieszkańców (2007)
1	Sofia	1 179 000
2	Płowdiw	340 000
3	Warna	312 000
4	Burgas	197 000
5	Ruse	153 000
6	Stara Zagora	143 000
7	Plewen	116 000
8	Sliwen	94 000
9	Dobricz	93 000
10	Szumen	86 000

[edytuj] Kultura i sztuka

Bułgaria od okresu średniowiecza (XIII wiek, XIV wiek) znana jest ze swoich ikon. Przedstawiciele tzw. tyrnowskiej szkoły malarskiej (XIV wiek) z powodzeniem przekraczali reguły rządzące tradycyjnym, hieratycznym malarstwem ikon, dzięki czemu stworzyli oni jedną z najbardziej znaczących szkół artystycznych wschodniego chrześcijaństwa.

Bułgaria posiada również starą i bogatą tradycję śpiewu chóralnego. Jednym z najbardziej znanych, bułgarskich średniowiecznych twórców jest Joan Kukuzel, kompozytor, teoretyk muzyki i twórca tzw. nowobizantyjskiego zapisu nutowego. Znanymi bułgarskimi śpiewakami są współcześnie m.in. Boris Christow, Nikołaj Giaurow, czy Nikoła Giuzelew, należący do światowej czołówki i często występujący w najlepszych operach całej Europy.

W okresie bułgarskiego odrodzenia narodowego, u schyłku panowania tureckiego (przełom XVIII i XIX wieku), w całym kraju powstało kilka szkół artystycznych, których przedstawiciele specjalizowali się w ikonopisaniu, snycerce lub malarstwie. Pozostawili oni po sobie prawdziwe skarby sztuki, architektury i malarstwa. Najsłynniejsze z owych szkół to m.in. szkoła trewneńska (zob. Triawna), bańska (zob. Bansko) czy samokowska (zob. Samokow) – twórcy tej ostatniej szkoły (a wśród nich Zachari Zograf) zasłynęli kunsztem zdobiąc monaster rylski przepięknymi freskami.

Najbardziej znanym współczesnym artystą bułgarskim jest bez wątpienia Christo Jawaszew. Zdobył on rozgłos wielu spektakularnymi happeningami, wśród których najbardziej kontrowersyjne było "zapakowanie" w folię m.in. Reichstagu w Berlinie oraz Pont Neuf w Paryżu.

Bułgaria posiada także bogate tradycje w dziedzinie teatru lalkowego (nie tylko dla dzieci).

[edytuj] Bułgarskie obiekty na Liście UNESCO*

Cerkiew Bojańska w Sofii	Jeździec z Madary
Tracki grobowiec z Kazanłyku	Monastyr Rilski

* – właśc. Lista światowego dziedzictwa kulturowego (K) i przyrodniczego (P)

• Cerkiew Bojańska koło Sofii (K)
• Jeździec z Madary (K)
• Zespół cerkwi wykutych w skale w Iwanowie (K)
• Tracki grobowiec z Kazanłyku (K)
• Zabytkowe miasto Nesebyr (K)
• Rezerwat przyrody Srebyrna (P)
• Park Narodowy Pirinu (P)
• Monastyr Rilski (K)
• Grobowiec tracki w Swesztari (K)

[edytuj] Literatura

Z czasów panowania chanów protobułgarskich (VII–IX wiek) pochodzą ryte w kamieniu napisy protobułgarskie w języku greckim. W końcu IX wieku, dzięki przyswajaniu ksiąg słownie stworzonych przez św. Cyryla i Metodego, rozwinęło się piśmiennictwo religijne w języku staro-cerkiewno-słowiańskim. Czerpiąc wzorce z Bizancjum, na przełomie IX i X wieku piśmiennictwo starobułgarskie rozkwitło w Presławiu i Ochrydzie oraz ponownie (XIV wiek) w Tyrnowie. Oprócz kazań, poezji hymnicznej, traktatów i tzw. zborników (zbiorów różnych utworów służących religijnemu pouczeniu) ważne miejsce w średniowiecznej literaturze zajęły apokryfy, hagiografie, opowieści pouczające i heroiczne. Po podboju tureckim (1394) tradycję piśmienniczą kultywowano w monasterach. W XVI wieku powstały w Sofii nowe hagiografie. W XVII i XVIII w. główną formą piśmiennictwa były damaskiny (zbiory pouczeń i kazań). Najżywiej rozwijała się ustna twórczość ludowa. W okresie odrodzenia narodowego (1762–1878) powstały zręby nowożytnej kultury bułgarskiej. Pierwszym przejawem świadomości narodowej było zainteresowanie własną historią (Paisij Chilendarski). Walka Bułgarów o uniezależnienie się kultury od Greków i autokefaliczny kościół, a po 1856 – o zrzucenie panowania Turków, znalazła odbicie w literaturze. W 1. połowie XIX wieku, w okresie tworzenia podstaw świeckiej oświaty narodowej, pojawiły się pierwsze drukowane książki i podręczniki szkolne. Zrodziła się publicystyka i wierszopisarstwo. Na dalszym rozwoju młodej literatury zaważyło coraz żywsze od połowy XIX w. zainteresowanie słowianofilstwem i rodzimą kulturą ludową. Oparte na obcych, zwłaszcza rosyjskich, wzorach artystycznych i bułgarskim folklorze powstały nowożytne gatunki poezji, prozy i dramatu, w których z żywej mowy ludowej tworzył się język literacki. Jednocześnie z realizmem wystąpiły tendencje sentymentalno-romantyczne. Najdojrzalszym świadectwem uczuciowości romantycznej stała się liryka Christo Botewa. Po odzyskaniu niezawisłości politycznej (1878) rozwinęła się dydaktyczna poezja i spokrewniona często z publicystyką proza realistyczna. Uprawiali ją zarówno zwolennicy odnowy moralnej (Aleko Konstantinow), jak narodnicy (Todor Włajkow) i socjaliści. W życiu literackim wybitną pozycję zajął obrońca tradycji, Iwan Wazow. Walcząc o europeizację sztuki narodowej w latach 90. XIX wieku przeciwstawili mu się moderniści skupieni wokół pisma Misył, którzy obrali orientację neoromantyczną (Pejo Jaworow, Penczo Sławejkow). Drugie pokolenie modernistów po 1905 zwróciło się ku symbolizmowi (Teodor Trajanow, Nikołaj Liliew). Na początku XX wieku najżywiej rozwijała się proza wiejska, której najwybitniejszym przedstawicielem był Elin Pelin. W okresie międzywojennym (1918–1944) awangardowy bunt tzw. wrześniowców, którzy w latach 20. XX wieku chcieli złączyć odnowę sztuki z rewolucją społeczną, był krótkotrwały i wyraził się głównie w ekspresjonizmie (Geo Milew). Powojenny kult prymitywu i rodzimości ustąpił tendencji do ucodzienniania literatury. W liryce nastąpiło odkrycie powszedniości (Elisaweta Bagriana, Atanas Dałczew), w małych formach prozy dojrzał realizm psychologiczny (Jordan Jowkow), w powieści dominował historyzm, zabarwiony często ideologią nacjonalistyczną. W latach 30. zwalczał ją konsolidujący się obóz pisarzy antyfaszystów, w którym osobne miejsce zajęła komunistyczna lewica (Christo Radewski). Po przewrocie komunistycznym (1944) uległa zerwaniu więź z międzywojenną tradycją i po 1950 nastąpił długotrwały okres realizmu socjalistycznemu. Rozrachunki z unifikacją literatury, podjęte w latach 60., znalazły wyraz w nawrocie do psychologizmu i moralistyki (Błaga Dimitrowa, Emilian Stanew), a także w renesansie historyzmu. Najznaczniejszym efektem literatury odwilży była bujnie rozkwitająca groteska (Jordan Radiczkow). Doktryny realizmu socjalistycznego nie odrzucano otwarcie, gdyż brakowało niezależnego obiegu literatury, a nieliczni pisarze emigracyjni (Georgi Markow) byli w kraju prawie nieznani; okres rozrachunków z totalitaryzmem rozpoczął się po 1989. +

[edytuj] Bibliografia

T. Dąbek-Wigrowa Historia literatury bułgarskiej, Wrocław 1980.
T. Wasilewski – Historia Bułgarii – Ossolineum, 1988

[edytuj] Święta

Data	Święta państwowe	Bułgarska nazwa
1 stycznia	Nowy Rok	Нова година (nowa godina)
3 marca	Święto Odzyskania Niepodległości	Национален празник (nacjonalen praznik)
8 marca	Międzynarodowy Dzień Kobiet	Международен ден на жената (meżdunaroden den na żenata)
1 maja	Święto Pracy	Ден на труда (den na truda)
24 maja	Święto Piśmiennictwa Słowiańskiego i Kultury	Ден на славянската писменност и култура (den na slawjanskata pismennoct i kultura)
6 września	Dzień Jedności Narodowej	Ден на съединението на България (den na syedinenieto na Bulgaria)
22 września	Dzień Niepodległości	Ден на независимостта (den na nezawisimostta)
1 listopada	Dzień Budzicieli Narodu	Ден на народните будители (den na narodnite buditeli)
25 grudnia	Boże Narodzenie	Коледа (koleda)

[edytuj] Tablice rejestracyjne

Obowiązujące do 1 stycznia 2007, po wstąpieniu do UE flaga bułgarska została zastąpiona eurobandem.

[edytuj] Zobacz też

• Literatura bułgarska
• Miasta Bułgarii
• Rzeki Bułgarii
• Władcy Bułgarii do 1946
• Prezydenci Bułgarii
• Premierzy Bułgarii
• Cesarstwo Bułgarii

[edytuj] Linki zewnętrzne

• Bułgaria - Strona informacyjna
• O Bułgarii po polsku
• History art and music in Bulgaria
• Literatura Bułgarska Online
• Polska mapa Bułgarii (format PDF)
• Fotografie Bułgarii
• Istotna Historia Bułgarii w Siedmiu Kartkach (en)
• Bulgaria – Panorama fotografie & QTVR
• AnnaWalenciej.prv.pl - Bułgaria moja pasja

Przypisy