Budapeszt

Z Wikipedii

Współrzędne: 47°30' N 19°03' E47.5 19.05 (Budapeszt)

Budapeszt
Herb Budapesztu Flaga Budapesztu
Zdjęcie lotnicze Budapesztu
Państwo	Węgry
Komitat	Budapeszt
Burmistrz	Gábor Demszky
Powierzchnia	525,2 km²
Położenie	47° 30' N 19° 03' E
Wysokość	102 m n.p.m.
Ludność (2006) • liczba ludności • gęstość	1 698 106 3233 os./km²
Nr kierunkowy	1
Podział miasta	23 dzielnice
Miasta partnerskie	Berlin Fort Worth Frankfurt nad Menem Kielce Kraków Ustroń Warszawa Lizbona Nowy Jork Sarajewo Tel Awiw-Jafa Wiedeń Wilno Zagrzeb Subotica
Położenie na mapie kraju Budapeszt
Galeria zdjęć w Wikimedia Commons
Strona internetowa miasta

Budapeszt (węg. Budapest, cyg. Peszta, przymiotnik: budapeszteński) – miasto na Węgrzech położone w północnej części kraju, nad Dunajem. Stolica Republiki Węgierskiej. Do XIX wieku trzy osobne miasta: Buda i Óbuda na prawym brzegu Dunaju oraz Peszt – na lewym.

Spis treści 1 Dane ogólne 2 Warunki przyrodnicze 3 Historia 3.1 Okres rzymski 3.2 Średniowieczne miasto 3.3 Okres rozkwitu 3.4 Okupacja turecka 3.5 Pod władzą Habsburgów 3.6 Rosnąca metropolia 3.7 Okres międzywojenny 3.8 II wojna światowa 3.9 Rządy komunistyczne 3.10 Kalendarium 4 Podział administracyjny 5 Najważniejsze obiekty 6 Gospodarka 7 Transport 8 Demografia 9 Dzielnice Budapesztu 10 Kultura 10.1 Muzea 10.2 Teatry 11 Miasta partnerskie 12 Linki zewnętrzne

[edytuj] Dane ogólne

Budapeszt jest jedną z najważniejszych metropolii Europy Środkowej. Wielki ośrodek kulturalny (Biblioteka Narodowa, liczne muzea, galerie, teatry, 2 opery) i naukowy (Akademia Nauk, uniwersytet (od 1635), politechnika (od 1782), Akademia Sztuk Pięknych, wiele innych uczelni i instytutów badawczych). Ważny ośrodek turystyczny (gorące źródła mineralne). Na Wyspie Małgorzaty znajduje się wielki kompleks balneologiczny. W dzielnicy Kőbánya znajduje się polski kościół i Dom Polski, wybudowany staraniem tamtejszej Polonii.

[edytuj] Warunki przyrodnicze

Dunaj, który przepływa przez miasto od północy na południe na długości 28 km, tworzy kilka wysp; najbardziej znane z nich to wyspa Małgorzaty (węg. Margit-sziget) i wyspa Csepel (Csepel-sziget). Średni przypływ wody w Dunaju wynosi 2330 m³/s. Rzeka dzieli miasto na dwie wyraźnie różniące się części. Lewobrzeżny Peszt położony jest na równinie, prawobrzeżna Buda na wzgórzach (Budai-hegység) osiągających na terenie miasta wysokość 527 m (János-hegy). Najniższym miejscem miasta jest powierzchnia Dunaju (98 m). Centrum miasta leży na wysokości 105 m. We wzgórzach budańskich znajduje się kilka dostępnych dla turystów jaskiń (Pálvölgyi-barlang, Mátyás-barlang). W mieście występują źródła termalne. Klimat jest środkowoeuropejski, nieco kontynentalny. Średnia temperatura stycznia -2°C, czerwca 22°C, roczna suma opadów 629 mm, od kwietnia od września liczba godzin słonecznych dziennie przekracza 24

[edytuj] Historia

[edytuj] Okres rzymski

W I. wieku u źródeł przy Wzgórzu Gellérta osiedlili się Celtowie. Około roku 89 na północ od dzisiejszego centrum Rzymianie założyli osadę Aquincum. Dla ochrony przeprawy przez Dunaj na lewym brzegu powstała twierdza Contra Aquincum (w pobliżu dzisiejszego Placu 15. Marca). W Aquincum umieszczono załogę zbrojną. W roku 106 Aquincum stało się stolicą prowincji Pannonia Inferior (liczyło 20000 mieszkańców). Upadek Rzymu i wędrówka ludów spowodowały wyludnienie Aquincum. W Panonii mieszkali Hunowie, Ostrogoci, Longobardowie, Awarzy, Słowianie a w początku X. wieku osiedli się tam Węgrzy.

[edytuj] Średniowieczne miasto

Gdy w początku 10. wieku w Panonii osiedlili się Węgrzy, Buda staje się jedną z głównych osad (miejsce to zostanie później nazwane Starą Budą, węg. Óbuda). Pochodzenie nazwy jest tłumaczone różnie: od imienia młodszego brata Arpada - Budy bądź od słowiańskiego słowa oznaczającego budynek. W późniejszych okresach Buda stała się jednym z głównych siedzib węgierskich władców (obok Ostrzyhomia i Székesfehérváru. W roku 1046 w czasie powstania pogańskiego na wzgórzu budańskim został zamęczony biskup Gerhard (węg. Gellért) - od jego imienia pochodzi nazwa Wzgórze Gellérta. Na lewym brzegu w roku 1148 powstaje Peszt (chociaż istnieją ślady wcześniejszego słowiańskiego osadnictwa, o czym świadczy także etymologia nazwy). Rozwój miasta został zahamowany przez najazd tatarski w roku 1242 r., który spustoszył całą środkowowschodnią Europę. Król węgierski Béla IV Wielki nakazał później wybudować w całym kraju kamienne twierdze. Jedna z takich twierdz stanęła na południe od Óbudy w miejscu dzisiejszego Wzgórza Zamkowego (Várhegy). Stąd od roku 1261 do XVI. wieku władali węgierscy królowie. Wokół powstało miasto - Buda.

[edytuj] Okres rozkwitu

Buda i Peszt rozwijały się szczególnie za panowania Zygmunta Luksemburskiego (założenie uniwersytetu w 1395) i Macieja Korwina (pierwsza drukarnia 1473). Za czasów Jagiellonów budapeszteńskie trójmiasto liczyło 25 - 30 tys. mieszkańców i należało wraz z Pragą, Wiedniem i Krakowem do największych miast Europy. Miasto było znaczącym ośrodkiem handlu bydłem i winem. Wszystko zmieniła okupacja turecka.

[edytuj] Okupacja turecka

Po zwycięstwie w bitwie pod Mohaczem w roku 1526 Turcy bardzo szybko opanowali większą część Węgier. Buda stała się od roku 1541 na półtora stulecia z metropolii miastem prowincjonalnym - siedzibą budańskiego paszału. Większość kościołów została zamieniona w meczety bądź zburzona, duża część węgierskich i niemieckich mieszkańców wyjechała. W ich miejsce przyjechali Serbowie, Ormianie i Grecy. Najwięcej Serbów mieszkało w dzielnicy Tabán, na południe od zamku. O serbskiej obecności przypominają prawosławne cerkwie w Budapeszcie czy Szentendre, a także nazwy miejscowości rozpoczynające się na Rác (co jest starym węgierskim oznaczeniem Serbów), np. miejscowość Ráckeve. W Budapeszcie doskonałym przykładem jest również kąpielisko lecznicze Rác fürdő w I. dzielnicy. Można dostrzec także ślady obecności Turków - mahometańskim miejscem pielgrzymkowym jest do dziś mauzoleum derwisza Güla Báby (Gül Bába türbe) z lat 40. XVI w. w dzielnicy Rózsadomb na północ od zamku. Wiele do dziś czynnych łaźni pochodzi z czasów najazdu Tureckiego.

[edytuj] Pod władzą Habsburgów

Dopiero w roku 1686 roku po ciężkim sześciotygodniowym oblężeniu Buda została zdobyta przez wojska habsburskie i większość Węgier wyzwolona spod tureckiej okupacji. Miasto szybko otrząsnęło się z wojennych ruin i zaczęło się szybko rozwijać. Główne urzędy węgierskie zostały przeniesione z Bratysławy do Budy. Do końca XVIII wieku Trójmiasto liczyło ok. 40 tys. obywateli i zyskiwało coraz większe znaczenie na arenie międzynarodowej. Modernizacja Pestu i Budy wiele zawdzięcza Stefanowi Széchenyiemu - przykładowo zainicjował budowę pierwszego (łańcuchowego) mostu przez Dunaj, który dziś nosi jego imię. W czasie rewolucji węgierskiej w latach 1848-1849 Trójmiasto zjednoczyło się w jedno miasto, jednak po stłumieniu powstania odwołano połączenie miast a na wzgórzu Gellerta wybudowano cytadelę, mającą zastraszyć Węgrów. Po utworzeniu Austro-Węgier Trójmiasto (Pest, Buda i Obuda) połączyła się 1 stycznia 1873 w Budapeszt.

[edytuj] Rosnąca metropolia

Głównie Pest rozwinął się szybko w nowoczesne miasto konkurujące z Wiedniem. Powstały szerokie bulwary i przedmieścia z parkami. Liczba mieszkańców Pesztu powiększyła się dwudziestokrotnie w czasie XIX wieku. Obok Węgrów mieszkali tu także Niemcy i Żydzi, duży był także napływ Słowaków.

[edytuj] Okres międzywojenny

Porażka w pierwszej wojnie światowej i rozpad Austro-Węgier były ciężkim wstrząsem, dodatkowo w roku 1919 rządy objęli komuniści. Państwo Węgierskie utraciło prawie 2/3 swojego terytorium i metropolia budapeszteńska okazała się nieproporcjonalnie wielka w stosunku do państwa. Mimo to Budapeszt stale się powiększał. W roku 1930 liczba mieszkańców przekroczyła milion.

[edytuj] II wojna światowa

II wojna światowa pozostawiła w mieście olbrzymie szkody. Mimo wysiłków szwedzkiego dyplomaty Raoula Wallenberga większość Żydów została wywieziona do obozów, głównie do Auschwitz-Birkenau, gdzie większość została zabita w komorach gazowych. W roku 1944 ustępująca armia niemiecka wysadziła wszystkie mosty na Dunaju w Budapeszcie i przez następnych 6 miesięcy broniła się na jego prawym brzegu.

[edytuj] Rządy komunistyczne

W roku 1950 wprowadzono aktualny do dziś podział miasta na dzielnice. Na jesieni 1956 roku Budapeszt stał się ośrodkiem rewolucji przeciw władzy komunistycznej. Powstanie ludowe zostało krwawo stłumione przez sowieckie czołgi. W połowie lat 80. Budapeszt osiągnął maksymalną liczbę mieszkańców (2,1 mln).

[edytuj] Kalendarium

Dawne nazwy: Ak-Ink ("obfite źródła" po celtycku), Aquincum (do 376 r.); w 1872 r. Buda, Óbuda i Peszt połączyły się tworząc Budapeszt

• I w. ne. – Rzymianie podbili teren Panonii i założyli na terenach dzisiejszej dzielnicy Óbuda obóz legionów Aquincum. W późniejszym okresie przekształcił się on w kolonię.
• ok. 294 – budowa Contra-Aquincum w miejscu dzisiejszego Pesztu.
• początek V w. – Hunowie pod wodzą Attyli zdobyli Aquincum – koniec rzymskiego panowania na tych terenach.
• 896 – plemiona węgierskie przybywają nad Dunaj.
• 1000 – książę Vajk (Vajek) przyjął chrzest oraz imię Stefana; został koronowany na króla.
• 1242 – wojska mongolskie złupiły Budę i Peszt.
• 1244 – król Béla IV Wielki nadał Budzie status wolnego miasta, a Pesztowi przywileje królewskie.
• 1247–1265 – powstał pierwszy zamek królewski w Budzie.
• 1309 – pierwsza koronacja królewska w Budzie – Karola Roberta Andegaweńskiego.
• 1389 – założenie Uniwersytetu w Óbudzie.
• 1468 – status wolnego miasta dla Pesztu.
• 1526 – pierwsze zajęcie miast przez Turków – na razie krótkotrwałe.
• 1541 – ponowne zajęcie miast przez wojska tureckie – początek kilkusetletniej okupacji. Okres upadku miasta.
• 1686 – zdobycie miast przez wojska chrześcijańskie, okupione dużymi stratami oraz zniszczeniami. Rządy w Budzie i Peszcie obejmują Habsburgowie.
• 1749 – za czasów panowania Marii Teresy rozpoczęły się prace rekonstrukcyjne na zamku królewskim – przebudowa w stylu barokowym.
• 1802 – założenie Muzeum Narodowego przez hrabiego Széchenyiego.
• 1842 – rozpoczęcie budowy Mostu Łańcuchowego.
• 1848 – Wiosna Ludów na Węgrzech – powstanie przeciwko Habsburgom zostało stłumione – na górze Gellérta Austriacy zbudowali cytadelę, która trzymała w szachu całą okolicę.

• 1867 – powstały Austro-Węgry – Węgrzy stali się de iure równorzędnym partnerem Austriaków. Franciszek Józef I wraz z małżonką Elżbietą zostali koronowani na monarchów węgierskich w kościele Macieja w Budzie.
• 1873 – Óbuda, Buda i Peszt połączone zostały w jedno miasto – Budapeszt.
• 1885–1904 – budowa gmachu parlamentu.
• 1896 – uroczyste obchody 1000-lecia przybycia plemion węgierskich nad Dunaj. Wystawa Milenijna w mieście – powstało wiele reprezentacyjnych budynków oraz linia metra (najstarsza, po londyńskiej, w Europie).
• 1905 - konsekracja Bazyliki św. Stefana
• 1906 – rozpoczęło działalność Muzeum Sztuk Pięknych.
• 1918 – na skutek klęski w I wojnie światowej rozpadła się monarchia austro-węgierska; w Budapeszcie proklamowano republikę.
• 1919 – Węgierska Republika Rad – kilkumiesięczny epizod rządów komunistycznych na Węgrzech, zakończony interwencją rumuńską. Rządy przejął admirał Miklós Horthy – przywrócił monarchię, lecz bez króla.
• 1921 – dwukrotna nieudana próba odzyskania węgierskiego tronu przez Karola IV; parlament węgierski zdetronizował Habsburgów.
• od 1921 – okres regencji Miklósa Horthyego – rządów autorytarnych; Węgry coraz bliżej wiązały się z III Rzeszą.
• 1941 – Węgry pod naciskiem Hitlera wypowiedziały wojnę ZSRR.
• 1944 – wojska niemieckie zajęły miasto (regent Horthy usiłował zawrzeć z aliantami pokój). Krótkie i krwawe rządy węgierskich faszystów. W wyniku walk z Armią Czerwoną miasto zostało zamienione w gruzy.
• od 1945 – przejmowanie władzy przez komunistów. W 1949 powstaje Węgierska Republika Ludowa.
• 1956 – powstanie w Budapeszcie przeciwko interweniującym wojskom sowieckim. Tysiące ofiar.
• 1972 – otwarcie drugiej linii metra.
• 1989–1990 – przemiany demokratyczne – pierwsze wolne wybory.

W sierpniu 2006 odbyły się tutaj Mistrzostwa Europy w pływaniu, gdzie sukcesy odnosili także polscy reprezentanci.

W nocy z 18 na 19 września 2006 r. doszło przed gmachem telewizji publicznej do starć między demonstrantami a policją (wywołanymi skandalem politycznym wokół premiera Węgier Ferenca Gyurcsánya). Rannych zostało ok. 150 osób.

[edytuj] Podział administracyjny

Budapeszt jest podzielony na 23 dzielnice oznaczone liczbami rzymskimi. Numeracja jest zgodna z ruchem wskazówek zegara zaczynając od środka. Podział ten pochodzi z roku 1950, wydzielono wtedy 22 dzielnice, później utworzono jeszcze dzielnicę XXIII. Od roku 1990 burmistrzem jest Gábor Demszky.

[edytuj] Najważniejsze obiekty

• zamek królewski z XIII wieku, w którym to mieści się kilka muzeów
• gotycki kościół Macieja (pod wezwaniem Najświętszej Marii Panny), z wysoką, smukłą wieżą. Miejsce koronacji królów Węgier
• łaźnia turecka z XVI wieku
• mauzoleum Gul Baba z XVI w.
• barokowe pałace i kościoły (m.in. Paulinów, św. Anny, Elżbietanek)
• secesyjne i neoklasyczne gmachy publiczne (parlament, opera, Muzeum Narodowe)
• Most łańcuchowy w Budapeszcie
• Wielka Synagoga w Budapeszcie - największa w Europie
• Pomnik Wyzwolenia na Wzgórzu Gellerta
• Bazylika św. Stefana w Budapeszcie
• Hősök tere (Plac Bohaterów) z Muzeum Sztuk Pięknych (Szépművészeti Múzeum), w którym znajduje się bogata kolekcja malarstwa europejskiego
• Zamek Vajdahunyad

[edytuj] Gospodarka

Wielki ośrodek przemysłowy (60% produkcji krajowej), m.in. zakłady autobusów Ikarus, taboru kolejowego Mavag, wytwórnie motocykli, statków rzecznych, farmaceutyków, przemysł metalurgiczny, maszynowy, elektrotechniczny, spożywczy, chemiczny, włókienniczy. Ważny ośrodek handlowo-finansowy (banki, giełda).

[edytuj] Transport

Budapeszt jest węzłem komunikacyjnym o międzynarodowym znaczeniu drogowym, kolejowym, rzecznym i lotniczym (najstarsze metro w Europie kontynentalnej, dworce kolejowe Keleti, Déli, Nyugati i inne), port rzeczny Csepel, Międzynarodowy Port Lotniczy Ferihegy).

[edytuj] Demografia

Rok	Liczba ludności
1800	54 200
1830	102 700
1850	178 000
1880	370 800
1900	733 400
1925	957 800
1990	2 016 100
2005	1 695 000
2006	1 700 019

[edytuj] Dzielnice Budapesztu

• Tabán, Vár – I
• Rózsadomb, Pasarét – II
• Óbuda – III
• Újpest – IV
• Belváros, Lipótváros – V
• Terézváros – VI
• Erzsébetváros – VII
• Józsefváros – VIII
• Ferencváros – IX
• Kőbánya – X
• Újbuda – XI (Kelenvölgy, Kelenföld, Lágymányos, Albertfalva, Gellérthegy, Sashegy, Gazdagrét, Őrmező)
• Hegyvidék – XII
• Újlipótváros, Angyalföld – XIII
• Zugló – XIV (Alsórákos, Herminamező, Istvánmező, Kiszugló, Nagyzugló, Rákosfalva, Törökőr, Városliget)
• Rákospalota, Pestújhely, Újpalota – XV
• Mátyásföld, Sashalom, Cinkota – XVI
• Rákosmente – XVII (Rákoskeresztúr, Rákoscsaba, Rákosliget, Rákoshegy, Rákoskert)
• Pestszentlőrinc – XVIII
• Kispest – XIX
• Pesterzsébet – XX
• Csepel – XXI
• Budatétény, Nagytétény, Budafok – XXII
• Soroksár – XXIII

[edytuj] Kultura

[edytuj] Muzea

• Magyar Nemzeti Múzeum (Węgierskie Muzeum Narodowe)
• Szépművészeti Múzeum
• Budapesti Történeti Múzeum (Muzeum Historyczne Budapesztu)

[edytuj] Teatry

• Nemzeti Színház (Narodowy)
• Magyar Állami Operaház (Opera)
• Vígszínház (komediowy)
• Lasertheater (teatr laserowy w planetarium, wyświetlający sześć razy w tygodniu światła do muzyki znanych wykonawców)

[edytuj] Miasta partnerskie

Berlin, Niemcy Fort Worth, Stany Zjednoczone Frankfurt nad Menem, Niemcy Lizbona, Portugalia Koszyce, Słowacja Kielce, Polska Kraków, Polska Ustroń, Polska Warszawa, Polska Nowy Jork, Stany Zjednoczone

Sarajewo, Bośnia i Hercegowina Tel Awiw-Jafa, Izrael Wiedeń, Austria Wilno, Litwa Zagrzeb, Chorwacja São Paulo, Brazylia Dublin, Irlandia Stambuł, Turcja

[edytuj] Linki zewnętrzne

• Budapest Guide
• Budapest Portál
• Budapeszt i Węgry – przewodnik