Cerkiew prawosławna
Z Wikipedii
| Cerkiew prawosławna | |
| Główna religia | Chrześcijaństwo |
| Czas założenia | I wiek (powstanie chrześcijaństwa) lub rok 1054 – rozłam między Wschodem a Zachodem |
| Wyznanie macierzyste | Kościół ogólnochrześcijański |
| Założyciel | Jezus Chrystus |
| Klasyfikacja religii | |
Cerkiew prawosławna ("Kościół prawosławny", "Kościół ortodoksyjny") - zbiorcze określenie Kościołów Wschodu wyznających chrześcijaństwo w odmianie prawosławnej.
Są to Kościoły starożytnych patriarchatów Konstantynopola, Aleksandrii, Antiochii i Jerozolimy oraz Cerkwie autokefaliczne i autonomiczne Kościoły z nich wyrosłe, nie pozostające w łączności z patriarchatem Zachodu w Rzymie i nie uznające zwierzchnictwa papieża. Używają jednolitego obrządku greckiego w różnych językach narodowych i liturgicznych.
Rozróżnienie między "cerkwią" a "kościołem" jest tradycyjne i specyficzne dla narodów Rzeczypospolitej. W języku polskim nazwa "cerkiew" jest używana wyłącznie w odniesieniu do kościołów prawosławnych i unickich kościołów wywodzących się z prawosławia, zaś wszelkie pozostałe określa po prostu jako "kościoły".
Spis treści |
[edytuj] Rozłam chrześcijaństwa
[edytuj] Przyczyny rozłamu
Za podłoże rozłamu między Kościołami Wschodu i Zachodu uważane są kulturowe różnice między wschodnią a zachodnią częścią ówczesnego świata chrześcijańskiego. Wschodnia, używająca greki i kultywująca kulturę grecką, ulegała wpływom orientalnym. Zachodnia, łacińsko-germańska, kształtowała się we względnej niezależności od innych kultur. Różnice kulturowe wyrażały się w odmiennym podejściu do treści Ewangelii, a to zaowocowało odmiennym jej rozumieniem w obu tradycjach kulturowych. Stąd zaś był tylko krok do rozbieżności teologicznych, dających podstawę do wzajemnych oskarżeń o herezję. Tymczasem w istocie różnice w nauce Kościoła katolickiego i Cerkwi prawosławnej są niewielkie, a w żadnym razie nie stanowią podstawy do zerwania interkomunii. Dlatego też rozłam między Kościołem Zachodu a Kościołem Wschodu nie jest herezją, lecz schizmą, czyli polega na zerwaniu jedności kościelnej, a nie na błędnej nauce. Zresztą najpoważniejsza z rozbieżności teologicznych pojawiła się dopiero pod koniec XIX wieku, wraz z przyjęciem przez Kościół katolicki dogmatu o nieomylności papieża. Ponieważ dla prawosławnych najwyższą władzą w sprawach wiary jest nie papież, lecz sobór powszechny, dogmat ten jest dla nich nie do przyjęcia. Inne warte odnotowania rozbieżności dotyczą kwestii istnienia czyśćca i pochodzenia Ducha Świętego. Pozostałe to szczegóły liturgiczne.
Jedną z przyczyn rozłamu była również odmienność koncepcji Kościoła jako instytucji. Kościół Zachodu od początku swego istnienia stanowił strukturę scentralizowaną, hierarchiczną i niezawisłą od władzy świeckiej - tak też Zachód rozumie Kościół powszechny. Natomiast eklezjologowie prawosławni uważają Kościół powszechny za związek Kościołów lokalnych, w którym duchowe pierwszeństwo przysługuje patriarchom, a wśród nich tylko honorowe - papieżowi jako patriarsze Rzymu, natomiast naczelną i jedyną władzą duchowną jest sobór powszechny. Dopuszczalna jest również - jeżeli nie de iure, to de facto - podległość organizacji Kościelnej władzom świeckim (cesarzom bizantyjskim, carom Rosji). Jasne więc stają się pozycje, z których strony sporu wzajemnie się krytykują - prawosławie odmawia papieżowi władzy nad całym Kościołem, zaś katolicyzm odrzuca bizantyjski cezaropapizm.
Na gotowość Wschodu do zerwania z Zachodem wpłynęła również rywalizacja papieży z patriarchami Konstantynopola, datująca się od czasów, gdy chrześcijańskie już Bizancjum stało się stolicą wschodniej części Cesarstwa Rzymskiego. Biskupi nowej stolicy dążyli do osiągnięcia formalnej pozycji równej biskupom Rzymu, a potem, gdy papiestwo przeżywało kryzys po upadku Cesarstwa Zachodniorzymskiego - do faktycznego i formalnego pierwszeństwa w Kościele powszechnym. Na soborze konstantynopolitańskim I w 381 Konstantynopol został podniesiony z rangi biskupstwa do siedziby patriarchatu - czego papieże nie uznawali aż do 1215. Papieże sprzeciwiali się również używaniu przybranego przez patriarchów Konstantynopola w 498 tytułu patriarchy ekumenicznego (czyli powszechnego), sugerującego przywództwo w świecie chrześcijańskim. Za czasów Imperium Osmańskiego patriarchowie Konstantynopola zdobyli sobie dominującą pozycję w Cerkwi prawosławnej w wyniku tego, że Wysoka Porta uznawała ich za przywódców rum millet - "nacji prawosławnej" na swoim terenie, z czym wiązała się władza cywilna i dochody z podatków. Konsekwentnie, po likwidacji systemu millet, po wyzwoleniu się większości prawosławnych spod władzy tureckiej w XIX i XX wieku i po restauracji patriarchatu moskiewskiego w 1917, pozycja patriarchatu konstantynopolitańskiego uległa znacznemu osłabieniu. Jest to istotne o tyle, że spór katolicyzmu z prawosławiem był właściwie sporem Rzymu z Konstantynopolem, a nie z całym Kościołem Wschodu. Echem tego sporu były konflikty między Rzymem a Konstantynopolem o prawo do chrystianizacji Europy poza granicami imperium rzymskiego, przede wszystkim krajów słowiańskich.
[edytuj] Konflikt katolicko-prawosławny
Formalnym wyrazem rozłamu było rzucenie na siebie wzajemnych anatem przez patriarchę konstantynopolitańskiego Michała Cerulariusza i kardynała Humberta de Silva Candida - legata papieża Leona IX w 1054 (schizma wschodnia, zwana również wielką). Jednak już wcześniej dochodziło do zerwania łączności z Kościołem Zachodu - za schizmy akacjańskiej (482-519) i za schizmy focjańskiej (867-893). Wielka schizma wschodnia za Michała Cerulariusza była więc kolejną ze schizm i z początku spodziewano się rychłego jej zakończenia, tym bardziej, że - podobnie jak przy poprzednich schizmach - różnice religijne były raczej pretekstem, zaś bezpośrednie przyczyny schizmy były personalne i polityczne. Okazały się one jednak na tyle silne, że do rekoncyliacji nie doszło.
Do otwartego konfliktu między oboma Kościołami doszło w czasach wypraw krzyżowych. Traktując miejscowe Kościoły jako heretyckie krzyżowcy, którym obce były subtelne rozróżnienia teologiczne, bez pardonu wypędzali ze zdobytych przez siebie terenów duchownych prawosławnych, a w ich miejsce wprowadzali kler i liturgię łacińską. Przepaść między prawosławnymi a katolikami wykopało ostatecznie, jak się wydaje, złupienie przez IV krucjatę Konstantynopola (1204) i utworzenie Cesarstwa Łacińskiego (1204-1261).
Na konflikt katolicko-prawosławny nakładały się również wielkie konflikty polityczne, zwłaszcza między katolicką Polską i Litwą a prawosławną Rosją. Również działalność misyjna Kościoła katolickiego na Wschodzie była zwalczana przez hierarchię prawosławną.
Wzajemna wrogość trwała aż do drugiej połowy XX wieku, kiedy to złagodniała na fali ruchu ekumenicznego. W 1964 w Jerozolimie duchowy przywódca Cerkwi - patriarcha Konstantynopola Atenagoras I spotkał się z papieżem Pawłem VI. Spotkanie to okazało się przełomowe - w ślad za nim nastąpiło odwołanie wzajemnych anatem (7 grudnia 1965) i ogólne ocieplenie stosunków. Nie doszło jednak do zakończenia schizmy (zob. interkomunia), zaś postawa patriarchatu moskiewskiego wobec Kościoła katolickiego w Rosji w ostatnich latach pokazuje, że wrogość wobec łacinników jest czynna i głęboko zakorzeniona.
[edytuj] Próby zjednoczenia
Niemal od początku rozłamu czyniono próby jego przezwyciężenia poprzez zawieranie kolejnych unii kościelnych. Pierwsza próba została podjęta na soborze lyońskim II w 1274, druga na soborze florenckim w 1439. Obie wynikły z inicjatywy cesarzy bizantyjskich, którzy wysłali poselstwa i deklarowali uznanie nauki Kościoła katolickiego. Nie doszły jednak do skutku, ponieważ już po ogłoszeniu zostały odrzucone przez niemal całe duchowieństwo prawosławne, zwłaszcza zakonne.
Drugą falę unii stanowiły unie partykularne - dotyczące Cerkwi prawosławnej na określonym terytorium: unia brzeska (1596) i użhorodzka (1646). Te zakończyły się powodzeniem - na terenach Białorusi, prawobrzeżnej Ukrainy, Zakarpacia i Siedmiogrodu powstały unickie Cerkwie greckokatolickie, istniejące, mimo prześladowań, do dziś. Przeważająca większość hierarchii prawosławnej ostro przeciwstawiała się jednak wszelkim próbom unii.
[edytuj] Cerkiew współcześnie
Cerkiew prawosławna, choć bez wątpienia stanowi jednolitą denominację (wyznanie), organizacyjnie nie jest jednolitą instytucją, lecz dzieli się na poszczególne kościoły partykularne. W początkach chrześcijaństwa istniało pięć tak rozumianych kościołów lokalnych pod rządami pięciu patriarchów, tworzących tzw. pentarchię. Po wielkiej schizmie wschodniej i wykluczeniu z tej wspólnoty Rzymu uznawano istnienie czterech patriarchatów, potem jednak powoływano kolejne - aż do utworzenia patriarchatu moskiewskiego w 1589, który przywrócił ich kanoniczną liczbę.
Obecnie Cerkwi narodowych - kościołów lokalnych w powyższym rozumieniu - jest dziewiętnaście; piętnaście z nich jest autokefalicznych, a cztery - autonomiczne. Z cerkwi autokefalicznych dziewięć jest rządzonych przez patriarchów, trzy przez arcybiskupów, dwie przez metropolitów. Wśród patriarchów szczególną pozycję zajmuje patriarcha Konstantynopola - oprócz normalnej jurysdykcji patriarszej jest "pierwszym wśród równych", sprawuje "zwierzchnictwo duchowe" nad całą cerkwią prawosławną i jurysdykcję patriarszą nad wiernymi w tych krajach, gdzie nie ma jeszcze cerkwi narodowych. Ma również pewną - niewielką - władzę nad cerkwiami autonomicznymi.
Liczba wiernych Cerkwi prawosławnej na świecie jest oceniana na 250 do 300 milionów. Należy jednak mieć na uwadze, że są to tylko szacunki, oparte na liczbie ochrzczonych w Cerkwi, albo nawet na liczbie mieszkańców krajów tradycyjnie uznawanych za prawosławne. Jest jednak pewne, że jest to druga co do liczebności wiernych denominacja chrześcijańska na świecie.
[edytuj] Partykularne Cerkwie prawosławne
- patriarchatu konstantynopolitańskiego; patriarsze podlegają autonomiczne cerkwie:
- arcybiskupstwa Finlandii
- cerkiew estońska (autonomia nieuznawana przez patriarchat moskiewski)
- patriarchatu aleksandryjskiego
- patriarchatu antiocheńskiego
- patriarchatu jerozolimskiego; patriarsze podlega autonomiczny kościół arcybiskupstwa Góry Synaj
- patriarchatu moskiewskiego; patriarsze podlegają autonomiczne kościoły:
- arcybiskupstwa Japonii
- Chiński Kościół Prawosławny (z powodu prześladowań bez hierarchii)
- metropolii Ukrainy (ponadto istnieją nieuznawane przez pozostałe kościoły dwie cerkwie, które ogłosiły swoją autokefalię)
- patriarchatu gruzińskiego
- patriarchatu serbskiego (patriarsze podlega autonomiczny kościół arcybiskupstwa ochrydzkiego)
- Macedoński Kościół Prawosławny (ogłosił autokefalię w 1967 roku, nieuznawany przez pozostałe kościoły, które przyjmują, że znajduje się na terytorium kanonicznym arcybiskupstwa ochrydzkiego)
- patriarchatu rumuńskiego
- patriarchatu bułgarskiego
- arcybiskupstwa Cypru
- arcybiskupstwa Grecji
- arcybiskupstwa Albanii
- metropolii Polski
- metropolii Ziem Czeskich i Słowacji
- metropolii Ameryki (autokefalia nie uznawana przez patriarchat konstantynopolitański i niektóre inne cerkwie)
