Chłopi

Z Wikipedii

Ten artykuł dotyczy warstwy społecznej. Zobacz też: inne znaczenia tego słowa.

Chłop podczas orki

Chłopi, włościanie - warstwa społeczna zamieszkująca tereny wiejskie dominująca w społeczeństwach przedprzemysłowych, zajmująca się produkcją rolną. Chłopów charakteryzuje specyfika warunków życia, obyczajów i tradycji, wynikająca z powiązania warsztatu produkcyjnego z gospodarstwem domowym oraz uzależnienie procesu produkcji od warunków naturalnych.

Rola tej warstwy jako istotnej była podkreślana przez rewolucyjnych marksistów postulujących wizję społeczeństwa komunistycznego, opartego na chłopstwie i proletariacie.

Chłopów dzielimy na: gospodarzy, zagrodników i komorników.

[edytuj] Sytuacja chłopów w starożytności

Wiejska zabawa na austriackiej wsi (1847)

Indywidualna gospodarka chłopska powstała w wyniku rozkładu wspólnoty pierwotnej. Warstwa chłopów istniała już w starożytnych społeczeństwach, choć ustrój niewolniczy nie sprzyjał jej rozwojowi. W Egipcie i Mezopotamii konieczność stosowania systematycznego zbiorowego wysiłku przy pracach irygacyjnych spowodowała uzależnienie chłopów od aparatu państwowego, który przejął prawo własności ziemi i narzucił rolnikom wysokie podatki i przymusową pracę przy kanałach. W starożytnej Grecji większość ziemi znajdowała się w posiadaniu chłopów, zatrudniających niekiedy jednego lub kilku niewolników. Od czasu Wielkiej Kolonizacji (VIII – VI w. p.n.e.) napływ taniego zboża spoza Grecji rujnował chłopów, którzy popadali w długi, a następnie – nie mogąc ich spłacić – także w niewolę. Mimo prób ratunku przez ogólne moratorium i nowy podział ziemi (np. w Atenach reformy Solona), liczba wolnych chłopów malała. Podobnie było i w Rzymie: we wczesnym okresie historii chłopi byli warstwą odgrywającą znaczną rolę w życiu gospodarczym i politycznym kraju, lecz poczynając od III w. p.n.e. tworzenie się latyfundiów opartych na taniej pracy niewolniczej powodowało upadek drobnych gospodarstw. Zniszczenie Italii podczas wojen punickich (III w. p.n.e.), a następnie napływ taniego zboża z podbitych prowincji przyspieszały proces zaniku wolnych chłopów, czemu daremnie próbowały zapobiec agrarne reformy T. I C. Grakchów. Dopiero kryzys niewolniczego sposobu produkcji, którego objawy wystąpiły już w poł. I w. n.e., skłonił właścicieli latyfundiów do powierzania niewielkich działek drobnym dzierżawcom, kolonom, początkowo wolnym, później przypisanym do ziemi. Oprócz kolonów osadzano też na ziemi na podobnych warunkach niewolników (servi casati). Kolonowie i servi casati stali się u schyłku starożytności zalążkiem klasy poddanych chłopów.

[edytuj] Sytuacja chłopów w średniowieczu

Po upadku zachodniego cesarstwa rzymskiego w V w., osadnictwo wolnych wojowników germańskich na ziemiach zabranych Rzymowi stworzyło tu znów warstwę wolnych chłopów, istniejącą we wczesnym średniowieczu obok kolonów i niewolnych. W Bizancjum, gdzie ustrój niewolniczy utrzymał się dłużej, wolne chłopstwo powstawało w wyniku kolonizacji słowiańskiej (od 2 poł. VI w.). Równocześnie rozkład wspólnoty rodowej w krajach germańskich i słowiańskich wchodził w ostatnią fazę, kształtowała się w nich indywidualna gospodarka chłopska. Podobnie jednak jak w starożytności, wolność chłopska nie okazała się trwała. Klęski żywiołowe zniszczenia wojenne, ucisk fiskalny i nacisk wielkiej własności skłaniał coraz częściej wolnych chłopów do rezygnacji z prawa własności ziemi na rzecz kościoła lub możniejszych sąsiadów, z zastrzeżeniem sobie tylko prawa użytkowania. Proces ten, obserwowany najwcześniej i najwyraźniej w państwach powstałych na gruzach starożytnego imperium rzymskiego, objął już we wczesnym średniowieczu całą Europę. Utraciwszy własność ziemi, wolni dotąd chłopi stawali się zależni od pana feudalnego nie tylko jako od właściciela roli, którą użytkowali, ale także jako od przedstawiciela władzy publicznej – popadali więc w poddaństwo. Ponieważ także servi casati podnieśli się dzięki faktycznej swobodzie do roli poddanych, zobowiązanych tylko do ściśle określonych danin i powinności, do X w. zatarły się w Europie Zachodniej istotne różnice między rozmaitymi wczesnośredniowiecznymi kategoriami ludności pracującej na roli, jak niewolnicy (servi casati), półwolni (liti, coloni), czy wolni (liberi, franci, ingenui). Terminy te oznaczały już tylko różnice pochodzenia, a nie rzeczywistego położenia, wszyscy oni bowiem pozostawali faktycznie w poddaństwie i zobowiązani byli wobec pana feudalnego do podobnych powinności i usług: wychodzili na pańszczyznę, dawali daninę (renta feudalna) i podlegali najrozmaitszym ograniczeniom prawnym (sądownictwo patrymonialne, przywiązanie do ziemi). W Bizancjum poddaństwo chłopów upowszechniło się w XI-XII w. za panowania dynastii Komnenów, w Europie Środkowej i Wschodniej w tym samym mniej więcej czasie. W ten sposób w średniowiecznej Europie powstała klasa chłopów jako jedna z dwu podstawowych klas społeczeństwa feudalnego. Obarczeni nadmiernymi ciężarami, chłopi bronili się przed wyzyskiem i uciskiem głównie przez bierny opór i zbiegostwo. Formą oporu chłopów był też ich udział w krucjatach i popieranie średniowiecznych herezji. Wystąpienia zbrojne chłopów przeciw panom były we wczesnym średniowieczu rzadsze i nie objęły większych terenów.

Od XI-XII w. rozwijająca się w przeludnionej Europie Zachodniej kolonizacja nieużytków zapoczątkowała proces zamiany dotychczasowych świadczeń chłopskich na określonej wysokości czynsz płacony w ziarnie lub w pieniądzu. Z biegiem czasu, w miarę rozwoju stosunków towarowo-pieniężnych, coraz bardziej przeważała ta druga forma czynszu, co wobec powolnego, lecz systematycznego spadku wartości pieniądza znacznie odciążała gospodarstwa chłopskie. W wiekach następnych głód pieniądza skłaniał feudałów do zgody na wykupywanie się chłopów z poddaństwa osobistego. Zdarzało się też, że w poszukiwaniu źródeł dochodu przymuszano chłopów do wykupywania się na wolność (np. król francuski Ludwik X w 1314-16).

W ciągu XIII-XVI w. poddaństwo osobiste i sądowe ulegało kolejno likwidacji w północnych Włoszech, Anglii, Francji. Chłopi poddani zmieniali się formalnie w wolnych dzierżawców gruntu, co jednak nie uwalniało ich z zależności feudalnej, gdyż nadal byli zobowiązani do świadczeń z racji użytkowania ziemi. Ich ekonomiczne położenie pogarszał wzrastający ucisk feudalny, a ze strony feudałów wciąż ponawiano próby narzucenia chłopom zwiększonych powinności. Choć pocieszano się przy tym, że „Jacques bonhomme a bon dos, il souffre tout” („grzbiet chłopski wszystko zniesie”), schyłek średniowiecza był w Europie Zachodniej okresem wielkich powstań chłopskich (we Francji Żakieria 1358, w Anglii powstanie Wata Tylera 1381, w Niemczech – Wielka Wojna Chłopska 1525).

[edytuj] Sytuacja chłopów w czasach nowożytnych

Od XVI w. rozwój stosunków agrarnych potoczył się odmiennymi torami na zachodzie i wschodzie Europy: na zachód od Łaby ustrój feudalny stopniowo obumierał, na wschód od Łaby nastąpił nawrót do zaostrzonych form poddaństwa.

Szybki rozwój układu kapitalistycznego w Anglii, uwieńczony zwycięską rewolucją burżuazyjną 1640-49, przyczynił się do wywłaszczenia chłopów z ziemi. Proces ten zapoczątkowany już w XV w. (ogradzanie) w związku z rozwojem hodowli owiec, przybrał na sile w okresie rewolucji przemysłowej u schyłku XVIII w. i doprowadził w 1 poł. XIX w. do prawie całkowitej likwidacji chłopstwa angielskiego, które zasiliło proletariat miejski. We Francji powinności chłopskie utrzymywały się aż do końca XVIII w. Chłopi cieszyli się jednak wolnością osobistą, a ucisk feudalny polegał nie tyle na wysokości czynszów, co na sposobie ich pobierania, na częstej samowoli seniorów, wreszcie na przymusie korzystania za wygórowaną opłatą z pańskich młynów, pieców piekarskich, tłoczni winnych itp. (tzw. banalitety). Do tego dołączał się rosnący w wyniku kosztownych wojen XVII i XVIII w. ucisk feudalny.

Rozruchy chłopskie w pierwszych dniach wielkiej rewolucji 1789 sprawiły, że już 4 VIII 1789 Konstytuanta zniosła wszelkie prawa ograniczające wolność osobistą i własność chłopską. Jeszcze przed rewolucją jedynie 2 mln, z 19 mln chłopów francuskich żyło w poddaństwie, reszta płaciła czynsze. Na zachodzie Niemiec rozwój stosunków agrarnych przebiegał podobnie jak we Francji, choć powinności chłopskie były na ogół większe, a zależność osobista cięższa. Ostatecznie zniesienie poddaństwa nastąpiło tu w związku z wojnami napoleońskimi (Westfalia 1807, Bawaria 1808, Hesja 1811, Wirtembergia 1819).

Zupełnie inaczej układały się stosunki w krajach leżących na wschód od Łaby, które od XVI w. stały się głównym dostawcą zboża dla Zachodu. Zainteresowana w organizowaniu własnych folwarków szlachta narzuciła chłopom pańszczyznę, której wymiar w ciągu XVI i XVII w. stale rósł. Towarzyszyło temu przywiązanie chłopów do ziemi. Chłopów kupowano i sprzedawano razem z ziemią, a sporadycznie nawet bez ziemi. Nie zdołał powstrzymać tych przeobrażeń opór chłopski, najsilniejszy w Rosji (powstania Bołotnikowa 1606, Razina 1667, Buławina 1707, Pugaczowa 1773). Dopiero w XIX w. nastąpiła w tych krajach likwidacja zależności feudalnej chłopów, choć w Austrii już Józef II Habsurg pracował nad odpowiednimi ustawami.

Stosunki kapitalistyczne na wsi kształtowano w Europie Wschodniej odgórnie, tzw. pruską drogą, uwzględniając przede wszystkim interesy obszarników. Zniesienie poddaństwa i uwłaszczenie chłopów (Prusy 1816, Austria 1848, Rosja 1861) połączone było z zaborem części gruntów chłopskich przez wielką własność. W miarę rozwoju kapitalizmu w rolnictwie chłopi przestają być jednolitą klasą. Następuje stały proces rozwarstwiania, podczas którego część chłopów przechodzi lub zbliża się do jednej z dwóch podstawowych klas społeczeństwa kapitalistycznego (kapitalistów i proletariatu), część chłopów zaś zajmuje pozycję pośrednią – ze stałą tendencją do rozwijania się w kierunku kapitalistycznym lub do proletaryzacji. Szybkość postępowania tego procesu oraz rozpiętość dyferencjacji zależy od konkretnych warunków społeczno-ekonomicznych w danym kraju, na których ukształtowanie decydujący wpływ ma stopień zlikwidowania pozostałości feudalizmu (amerykańska droga rozwoju kapitalizmu w rolnictwie, pruska droga rozwoju kapitalizmu w rolnictwie). Proces stałego rozwarstwiania się chłopów doprowadził do ukształtowania się: grup bogatych chłopów związanych z gospodarstwami zdolnymi do akumulacji, dającymi znaczne nadwyżki rynkowe, wymagającymi stałego zatrudnienia siły najemnej; grup chłopów gospodarujących bez nadwyżek lub z pewnymi nadwyżkami, zdolnych do zaspokajania potrzeb swoich i rodziny z dochodów płynących z gospodarstwa; półproletariatu wiejskiego, gospodarującego na swojej ziemi, ale zmuszonego prócz tego do sprzedaży siły roboczej na wsi lub w mieście; powstają wreszcie grupy chłopów bezrolnych stanowiących proletariat wiejski lub powiększających szeregi proletariatu miejskiego.

W sytuacji takiego zróżnicowania można mówić o chłopach jako o pewnej całości przede wszystkim ze względu na wspólne warunki bytowania, fizyczny charakter pracy, obyczajowość, tradycje itp. Więzi te grają dużą rolę zwłaszcza tam, gdzie uwłaszczenia dokonano stosunkowo niedawno, gdzie są silne pozostałości feudalizmu (serwituty) i wszyscy chłopi są zainteresowani w ich likwidacji. Nieumiejętność przyciągania chłopów stała się, np. jedną z przyczyn klęski Komuny Paryskiej (1871), udział zaś chłopów w rewolucji 1905-07 w Rosji stanowił o jej sile, a w październiku 1917 stał się jedną z przyczyn zwycięstwa rewolucji socjalistycznej.

[edytuj] Chłopi w Polsce

Polscy chłopi (litografia z roku 1881)

Na ziemiach polskich już przed VI w. rozkład wspólnoty rodowej wiódł do wyodrębnienia się gospodarstw uprawianych przez poszczególne rodziny w ramach wspólnoty terytorialnej (opole). Co najmniej do X w. wolni chłopi, czyli smardowie, stanowili większość ludności. Obok nich na gruntach, którymi zawładnęła tworząca się wielka własność, osadzano także niewolnych, przeważnie jeńców wojennych. W miarę wzrostu wielkiej własności ubożsi chłopi popadali w zależność typu feudalnego od możnych sąsiadów, szukając u nich pomocy ekonomicznej i obrony w zamian za robociznę i daniny. Także powstająca władza państwowa wciągała wolną ludność opoli do różnych posług i świadczeń. Wzrostem tych ciężarów za pierwszych Piastów i tendencją do utrwalenia i rozszerzenia zależności feudalnej chłopów od panów tłumaczy się zazwyczaj wybuch powstania ludowego ok. 1037. W ciągu XI i XII w. większość chłopów utraciła wolność. Formy, stopień i geneza zależności feudalnej poszczególnych grup chłopów były jednak w tym okresie bardzo zróżnicowane, o czym świadczy odróżnianie w źródłach XII w. rozmaitych kategorii chłopów: zakupów, dziedziców, ratajów, przypisańców i innych. Wspólne dla nich wszystkich było to, że zwierzchnie prawo własności uprawianej przez nich ziemi przeszło w ręce pana feudalnego (księcia, kościoła, możnych) i z tego tytułu byli zobowiązani do uiszczania renty feudalnej, rzadziej w robociźnie, częściej w zbożu i innych produktach rolnictwa i hodowli. Oprócz świadczeń na rzecz pana feudalnego chłopów obciążały daniny i posługi na rzecz panującego (poradlne, podymne, stan, stróża, podwoda) oraz dziesięcina na rzecz kościoła. Powszechną formą oporu chłopów przeciw rosnącym ciężarom stało się w tym okresie zbiegostwo. Sprzyjało ono kolonizacji pustek, gdyż zbiegowie osiedlali się przeważnie jako goście w nowych wsiach. Od końca XII w. zmiany w położeniu chłopów były następstwem coraz szerzej nadawanego dobrom możnowładczym i rycerskim immunitetu oraz kolonizacji wewnętrznej. Immunitet, wzmacniając feudalne prawo własności ziemi, prowadził w ostatecznych konsekwencjach do popadnięcia chłopów w poddaństwo osobiste i sądowe. Kolonizacja, początkowo w formie osadnictwa „zwyczajem wolnych gości”, od XIII w. zaś w formie kolonizacji na prawie niemieckim przynosiła chłopom poprawę bytu przez zamianę dotychczasowych świadczeń na ustalony umową czynsz, płacony coraz częściej, w miarę rozwoju gospodarki towarowej, nie w naturze, lecz w pieniądzu, oraz przez stosunkową łatwość opuszczania ziemi. Choć większość wsi w Polsce nie przeszła lokacji i nie została formalnie przeniesiona na prawo niemieckie, również i w nich położenie chłopów upodobniło się w ciągu XIV w. do sytuacji chłopów we wsiach lokowanych (które odróżniały się głównie samorządem). Chłopi stawali się jednolitym stanem. Ta względna poprawa położenia chłopów nie trwała długo. Już statuty Kazimierza Wielkiego (1346), a jeszcze bardziej uchwała łęczycka (1418) i Statut warcki (1423) ograniczyły prawo chłopów do opuszczania wsi, a statut piotrkowski (1496) i konstytucje sejmowe z początku XVI w. praktycznie przywiązały ich do ziemi. W związku z rosnącym zainteresowaniem szlachty towarową produkcją rolną we własnych folwarkach zdarzały się coraz częściej rugi chłopów z ziemi lub przynajmniej zmniejszenie posiadłości chłopskich na korzyść folwarków czy też przenoszenie na gorsze grunty. Wraz z pojawieniem się folwarku zaczął się powolny wzrost ciężarów i nawrót do renty odrobkowej. Już w 1 poł. XV w. pańszczyzna w dobrach kościelnych dochodziła do dwóch dni w tygodniu. W dobrach szlacheckich była mniejsza i dopiero w 1520 uznano wymiar jednego dnia tygodniowo z 1-łanowego gospodarstwa za minimalny. Samorząd chłopów we wsiach lokowanych uległ w praktyce likwidacji wskutek wykupu sołectw przez szlachtę, przez co sądownictwo nad chłopem przeszło w ręce pana wsi i przestało być kontrolowane, odkąd Zygmunt Stary zrezygnował w 1519 z jurysdykcji w sprawach między chłopami a ich panami. Jedynie w królewszczyznach zachowali chłopi prawo wnoszenia skarg na starostów i dzierżawców przed sądy referendarskie. Opór chłopów przeciw pogarszaniu ich sytuacji ekonomicznej i prawnej objawił się nową falą zbiegostwa i uczestnictwem w ruchu husyckim, ale nie mógł zahamować rozpoczętego procesu zaostrzania poddaństwa. W XVII w. pańszczyzna osiągała już wymiar 6 dni z łanu, a poza tym wymagano od chłopów coraz więcej posług dodatkowych, formą wyzysku chłopów stały się także monopole dworskie, np. propinacyjny. Rozmiar gospodarstw chłopskich stale malał: jeszcze w XVI w. wynosił przeciętnie pół łanu, w 1 poł. XVII w. ćwierć łanu, a w 2 poł. XVII w. przeważały już gospodarstwa karłowate. Wobec opornych chłopów stosowano okrutne kary (rózgi, zakuwanie w dyby, nawet karę śmierci). Poddaństwo chłopów upodabniało się do niewoli, gdyż w związku z wzrostem zapotrzebowania na folwarczną siłę roboczą zaczęto w XVIII w. sprzedawać lub zastawiać chłopów bez ziemi (sprzedaż chłopów). Bierny opór chłopów przejawiał się w tym okresie w różnych formach sabotażu, wystąpienia zbrojne nasiliły się, zwłaszcza w okresie powstania B. Chmielnickiego ( w Wielkopolsce – Piotr Grzybowski, na Podhalu – a. Kostka-Napierski 1651). Kryzys gospodarki folwarczno-pańszczyźnianej skłonił bardziej postępowych magnatów poł. XVIII w. (Andrzej Zamoyski, Paweł Brzostowski, Joachim Chreptowicz, ojciec Stanisława Augusta Poniatowskiego Stanisław Poniatowski i inni) do zmniejszania lub całkowitego znoszenia pańszczyzny i zastępowania jej czynszem. Na Pomorzu i w Wielkopolsce postępowała tak nawet średnia szlachta. Równocześnie od poł. XVIII w. pod wpływem ideologii oświecenia kształtował się program postępowych reform zmierzających do ulżenia doli chłopów. W 1768 zniesiono prawo karania chłopów przez sądy dominialne, Konstytucja 3 maja zapowiedziała wzięcie chłopów pod opiekę prawa, ustawa 1792 o sprzedaży królewszczyzn zapewniała chłopom tych dóbr wolność osobistą oraz własność użytkową ziemi, a nadto uwalniała z poddaństwa bezrolnych. Dalszą poprawę losu chłopów głosił Uniwersał połaniecki z 7 maja 1794, ale klęska powstania kościuszkowskiego i III rozbiór Polski (1795) przekreśliły realizację zapowiedzianych reform. W tych warunkach rozwiązanie kwestii agrarnej musiało się stać jednym z centralnych punktów programu politycznego ugrupowań polskich poł. XIX w. w kraju i na emigracji.

Po rozbiorach losy chłopów na ziemiach polskich kształtowały się w zależności od sytuacji ekonomicznej, obowiązującego prawa i polityki państw zaborczych. Zarówno w zaborze austriackim, jak i w pruskim ograniczono poddaństwo i wzięto chłopów pod opiekę prawa, a w Galicji zredukowano wymiar pańszczyzny do 3 dni w tygodniu. Mimo to, wobec zwiększonego ucisku fiskalnego, położenie chłopów uległo nawet pogorszeniu. Pod władzą carów rosyjskich poddaństwo i pańszczyzna były jeszcze cięższe niż w RP. Poważniejsze zmiany ustrojowe przyniosły dopiero czasy napoleońskie. W Księstwie Warszawskim konstytucja z 1807 zniosła poddaństwo, zapewniając chłopom wolność osobistą i równość wobec prawa, ale nie dała im ziemi, a dekret grudniowy 1807 umożliwił wielkiej własności rugi chłopów z zajmowanych gospodarstw. W tej sytuacji większość chłopów zawierała z panami umowy, na mocy których mogła pozostać na roli pod warunkiem odrabiania pańszczyzny, często wyższej niż przedtem. W zaborze pruskim, aby nie pozostawać w tyle za ustawodawstwem napoleońskim, również zniesiono w 1807 poddaństwo osobiste chłopów, 1808 przyznano chłopom własność ziemi w domenach państwowych, a edykt 1811 zarządził stopniowe przeprowadzanie uwłaszczenia w dobrach prywatnych przez regulację gruntów, czyli za odszkodowaniem płaconym wielkiej własności częścią gruntów chłopskich (późniejsze przepisy wyłączyły od tej reformy chłopów biedniejszych). Rozszerzenie ustawy regulacyjnej na Wielkie Księstwo Poznańskie nastąpiło w 1823, na małorolnych rozciągnięto prawo do uwłaszczenia w 1848-50, praktycznie przeprowadzenie reformy trwało lata i ukończono je dopiero w 1865. W zaborze austriackim uwłaszczenie chłopów zarządził patent cesarski z 1848 pod presją ruchów wolnościowych Wiosny Ludów. Najdłużej ustrój folwarczno-pańszczyźniany utrzymywał się w zaborze rosyjskim. W Królestwie Polskim po 1815 obciążenia chłopów nawet rosły i dopiero w latach 40. zaczęto w dobrach rządowych i niektórych latyfundiach prywatnych zamieniać pańszczyznę na czynsze. Pod wrażeniem powstania chłopskiego w Galicji (1846) ograniczono rugi chłopów w Królestwie. Reforma 1861 w Rosji nie objęła Królestwa i dopiero powstańczy Rząd Narodowy 22 I 1863 ogłosił uwłaszczenie chłopów, co skłoniło carat do zarządzenia uwłaszczenia 2 III 1864 na korzystniejszych dla chłopów warunkach niż w cesarstwie.

Różne zasady jakimi się kierowano przeprowadzając uwłaszczenie chłopów w poszczególnych zaborach (choć wszystkie mieszczą się w pojęciu drogi pruskiej), zadecydowały o poważnych różnicach w strukturze wsi różnych części kraju]]. Na drogę kapitalistycznego rozwoju najbardziej zdecydowanie wkroczyła wieś zaboru pruskiego, gdzie rozwarstwienie było najsilniejsze. Powstały tam liczne gospodarstwa bogatych chłopów, a z drugiej strony rzesza bezrolnych i właścicieli gospodarstw karłowatych. W zaborze rosyjskim i austriackim utrzymywały się liczne przeżytki stosunków feudalnych, jak serwituty i różne formy ukrytej pańszczyzny. W Galicji nędzę chłopów pogłębiał postępujący proces rozdrabniania gospodarstw. Stąd w tych dwóch zaborach utrzymywał się także po uwłaszczeniu dawny antagonizm między dworem a chłopską wsią. W końcu XIX w. we wszystkich trzech zaborach, chłopi zaczęli zrzeszać się w kółkach rolniczych i w spółdzielniach, głównie oszczędnościowo-pożyczkowych. W związku z silnym przeludnieniem wsi na przełomie XIX i XX w. rozwinęła się emigracja stała i sezonowa z zaboru pruskiego za ocean i do Niemiec. Emigracja objęła również Galicję i Królestwo. U schyłku XIX w. zaczął rozwijać się polityczny ruch ludowy.

I wojna światowa przyniosła pogorszenie sytuacji chłopów. Pod koniec wojny i po jej zakończeniu, w okresie sytuacji rewolucyjnej w Polsce, chłopi organizowali wiece i demonstracje, a niekiedy występowali zbrojnie. Domagano się parcelacji ziemi obszarniczej, na terenach Zachodniej Ukrainy i Białorusi chłopi zajmowali ziemię folwarczną. Tworzono rady robotników folwarcznych, rady robotniczo-chłopskie. Największe natężenie wystąpień było na Lubelszczyźnie i w Galicji (Republika Tarnobrzeska)