Cyrylica

Z Wikipedii

Cyrylica - pismo alfabetyczne służące do zapisu języków wschodniosłowiańskich, większości południowosłowiańskich i innych. Nazwa nawiązuje do apostoła Słowian - św. Cyryla, który wspólnie ze św. Metodym, prowadząc misję wielkomorawską wśród Słowian zapisał i wprowadził do liturgii język słowiański. Do zapisu tego języka zostały stworzone dwa alfabety - głagolica i później cyrylica (pismo uproszczone na bazie dużego alfabetu greckiego - majuskuły oraz głagolicy, z której zostały przeniesione niektóre litery).

Za twórcę cyrylicy uznaje się któregoś z uczniów Cyryla i Metodego, przy czym najczęściej przywołuje się tu imiona Klimenta Ochrydzkiego bądź Konstantyna Presławskiego. Pierwsze ślady użycia cyrylicy pochodzą z terenów wschodniej Bułgarii. Za najstarszy datowany zabytek cyrylicki uważany jest dobrudżańska inskrypcja cara Piotra, datowana na 943 rok. W ciągu X-XII w. cyrylica rozprzestrzeniła się z Bułgarii na tereny Serbii oraz Rusi Kijowskiej.

Cyrylica używana współcześnie dla zapisu rozmaitych języków jest alfabetem częściowo zreformowanym i unowocześnionym w stosunku do wersji pierwotnej i nosi nazwę grażdanki (ros. skrót od grażdanskij szrift, tj. pismo obywatelskie, świeckie). Reformy cyrylicy dokonano w Rosji na początku XVIII wieku za sprawą Piotra Wielkiego. Projekt reformy z osobistymi uwagami cara pochodzi z roku 1709. Początkowo zreformowanego pisma używano wyłącznie w kancelarii carskiej dla zapisu oficjalnych dokumentów państwowych, później jej użycie rozszerzyło się także na inne sfery piśmiennictwa, najpierw rosyjskiego, a następnie także południowosłowiańskiego. Przy pierwotnej wersji cyrylicy pozostała cerkiew prawosławna, wykorzystująca zapisane tym alfabetem księgi liturgiczne w języku cerkiewnosłowiańskim.

W Serbii reformy pisma dokonał w pierwszej połowie XIX w. Vuk Karadžić. Usunął on m.in. znaki ъ, ь pisane na końcu wyrazów, wprowadził znaki љ, њ, џ dla miękkiego l', miękkiego n' oraz dla dż, ujednolicił także pisownię joty, wprowadzając łaciński znak j w miejsce dotychczasowych rozmaicie zapisywanych liter.

W Rosji po rewolucji lutowej przygotowano kolejny projekt reformy pisma, zatwierdzony przez Akademię Nauk 5 lipca 1917 roku. Reforma zmierzała do uproszczenia pisowni i ortografii. Zmiany polegały na ujednoliceniu zapisu dźwięków "je" i "i", zarzuceniu pisania twardego znaku na końcu wyrazów kończących się spółgłoską, oraz wykreśleniu z alfabetu jaci (ѣ). Reforma uzyskała moc obowiązującą w 1918 roku, już pod rządami bolszewików. Reformy nie zaakceptowała część emigracji rosyjskiej oraz duchowieństwo, wiele publikacji emigracyjnych drukowano według dawnych zasad.

Reforma grażdanki bułgarskiej dokonana została na wzór rosyjski w 1944 roku.

Cyrylica przyjęta została przez większość języków z terenu byłego ZSRR (wyjątkami są: estoński, litewski, łotewski, od 1992 r. azerski i od 2000 r. uzbecki używające alfabetu łacińskiego oraz gruziński i ormiański, które mają własne alfabety), a także w językach: serbsko-chorwackim (w wariancie serbskim), bułgarskim, macedońskim i mongolskim (tylko w Mongolii). Cyrylicy używa się także dla zapisywania wielu małych języków na terenie Federacji Rosyjskiej, takich jak np. abchaski, czy osetyjski. Jednak w wielu państwach, które wyzwoliły się spod wpływów rosyjskich, pojawiają się idee powrotu do wcześniejszych alfabetów, jeżeli takie istniały, np. w Mongolii, Azerbejdżanie, Turkmenistanie, Uzbekistanie itp.

W cyrylicy wyróżnia się wielkie i małe litery, jednak w przeciwieństwie do alfabetu łacińskiego różnią się one głównie wielkością, nie kształtem. Czasem znacznie różni się za to od pisma prostego kursywa (zwłaszcza małe litery), np. ГгГг, ДдДд, ИиИи, ЦцЦц, ЏџЏџ, ШшШш

Cyrylica
Аа A (a)	Бб Be (b)	Вв We (v)	Гг Gie lub Hie (g)	Ѓѓ Gie miękkie (ǵ)	Ґґ Ge (g̀)	Дд De (d)	Ђђ Dzie (đ)	Ее Je (ê)	Єє Je ukraiń. (ê)	Ѐ E grave	Ёё Jo (ë)	Жж Że (ž)
Ѕs Dz (ẑ)	Зз Ze (z)	Ии I (i)	Іі I ukraiń. (í)	Її Ji (ï)	Йй J (I krótkie) (j)	Ѝ I grave	Јј Ji (ĵ)	Кк Ka	Ќќ Kje (ḱ)	Лл El (l)	Љљ Lje (l̂)	Мм Em (m)
Нн En (n)	Њњ Nje (n̂)	Оо O (o)	Пп Pe (p)	Рр Er (r)	Сс Es (s)	Тт Te (t)	Ћћ Cie (ć)	Ѹ U	Уу U (u)	Ўў U krótkie (ŭ)	Фф Ef (f)	Хх Cha (h)
Ѡ Omega	Цц Ce (c)	Чч Cze (č)	Џџ Dże (ẑ)	Шш Sza (š)	Щщ Szcza (ŝ)	Ъъ Jor (twardy znak) (")	Ыы Jery (y)	Ьь Jer (miękki znak) (')	Ѣ Jać	Ээ E (è)	Юю Ju (û)	Яя Ja (â)
ɾa Aj	Ѥ Je	Ѧ Jes	Ѫ Jus	Ѩ Ję	Ѭ Ją	Ѯ Ksi	Ѱ Psi	Ѳ Fita	Ѵ Iżyca	Ѷ Iżyca okowy	Ѿ Ot

• Rosyjskie litery wytłuszczone; zarzucone pochylone; w nawiasach transliteracja^[1]

Wersje cyrylicy współcześnie używane do zapisywania poszczególnych języków nieco różnią się od siebie nawzajem.

Cyrylica w kroju podstawowym i kursywie:

А а

Б б

В в

Г г

Д д

Е е

Ё ё

Ж ж

З з

И и

Й й

К к

Л л

М м

Н н

О о

П п

Р р

С с

Т т

У у

Ф ф

Х х

Ц ц

Ч ч

Ш ш

Щ щ

Ъ ъ

Ы ы

Ь ь

Э э

Ю ю

Я я

А а

Б б

В в

Г г

Д д

Е е

Ё ё

Ж ж

З з

И и

Й й

К к

Л л

М м

Н н

О о

П п

Р р

С с

Т т

У у

Ф ф

Х х

Ц ц

Ч ч

Ш ш

Щ щ

Ъ ъ

Ы ы

Ь ь

Э э

Ю ю

Я я

Cyrylica w piśmie odręcznym w zasadzie identyczna jest, jak w kursywie, a te z liter, których wygląd w piśmie odręcznym jest wyraźnie odmienny, niż w druku lub może budzić wątpliwości pokazane są w zestawieniu poniżej.

Spis treści 1 Cyrylica używana w różnych krajach 1.1 Wczesna cyrylica 1.2 Współczesna cyrylica rosyjska (grażdanka) 1.3 Współczesna cyrylica serbska 1.4 Współczesna cyrylica bułgarska 1.5 Współczesna cyrylica macedońska 1.6 Współczesna cyrylica białoruska 1.7 Współczesna cyrylica ukraińska 1.8 Polska cyrylica 2 Cyrylica na klawiaturze 3 Przypisy

[edytuj] Cyrylica używana w różnych krajach

[edytuj] Wczesna cyrylica

Cyrylica została utworzona dla języka staro-cerkiewno-słowiańskiego. Zastąpiła wcześniej używaną głagolicę. Pierwotnie zawierała kilka dziś nieużywanych liter.

[edytuj] Współczesna cyrylica rosyjska (grażdanka)

Zobacz: język rosyjski

Litera	Kursywa	Transliteracja[2]	Transkrypcja[3]
А а	А а	A a	a
Б б	Б б	B b	b
В в	В в	V v	w
Г г	Г г	G g	g
Д д	Д д	D d	d
Е е	Е е	Ê ê	je, ie, e
Ё ё	Ё ё	Ë ë	jo, io, o
Ж ж	Ж ж	Ž ž	ż
З з	З з	Z z	z
И и	И и	I i	i
Й й	Й й	J j	j
К к	К к	K k	k
Л л	Л л	L l	l, ł
М м	М м	M m	m
Н н	Н н	N n	n
О о	О о	O o	o
П п	П п	P p	p
Р р	Р р	R r	r
С с	С с	S s	s
Т т	Т т	T t	t
У у	У у	U u	u
Ф ф	Ф ф	F f	f
Х х	Х х	H h	ch
Ц ц	Ц ц	C c	c
Ч ч	Ч ч	Č č	cz
Ш ш	Ш ш	Š š	sz
Щ щ	Щ щ	Ŝ ŝ	szcz
Ъ ъ	Ъ ъ	"	znak twardy
Ы ы	Ы ы	Y y	y
Ь ь	Ь ь	'	znak miękki
Э э	Э э	È è	e
Ю ю	Ю ю	Û û	ju, iu, u
Я я	Я я	Â â	ja, ia, a

[edytuj] Współczesna cyrylica serbska

Zobacz: język serbski

Litera	Kursywa	Transliteracja[2]	Transkrypcja
А а	А а	A a	a
Б б	Б б	B b	b
В в	В в	V v	w
Г г	Г г	G g	g
Д д	Д д	D d	d
Ђ ђ	Ђ ђ	Đ đ Dj dj	dź, dzi
Е е	Е е	E e	e
Ж ж	Ж ж	Ž ž	ż
З з	З з	Z z	z
И и	И и	I i	i
Ј ј	Ј ј	J j	j
К к	К к	K k	k
Л л	Л л	L l	ł
Љ љ	Љ љ	Lj lj	l
М м	М м	M m	m
Н н	Н н	N n	n
Њ њ	Њ њ	Nj nj	ń, ni
О о	О о	O o	o
П п	П п	P p	p
Р р	Р р	R r	r
С с	С с	S s	s
Т т	Т т	T t	t
Ћ ћ	Ћ ћ	Ć ć	ć, ci
У у	У у	U u	u
Ф ф	Ф ф	F f	f
Х х	Х х	H h	h
Ц ц	Ц ц	C c	c
Ч ч	Ч ч	Č č	cz
Џ џ	Џ џ	Dž dž	dż
Ш ш	Ш ш	Š š	sz

[edytuj] Współczesna cyrylica bułgarska

Cyrylica służąca do zapisu języka bułgarskiego jest bardzo podobna do rosyjskiej i różni się od niej kilkoma tylko niewielkimi zmianami, takimi jak nieobecność liter 'э' oraz 'ы'. Poza tym pewne litery w bułgarskim wymawiane są inaczej niż w rosyjskim, a więc odpowiednio 'e' to 'e' (nie 'je'), 'щ' to 'szt' zaś 'ъ' to samogłoska między 'a' oraz 'y' (szwa).

Litera	Transliteracja[2]	Transkrypcja
А а	A a	a
Б б	B b	b
В в	V v	w
Г г	G g	g
Д д	D d	d
Е е	E e	e
Ж ж	Ž ž	ż
З з	Z z	z
И и	I i	i
Й й	J j	j
К к	K k	k
Л л	L l	l, ł
М м	M m	m
Н н	N n	n
О о	O o	o
П п	P p	p
Р р	R r	r
С с	S s	s
Т т	T t	t
У у	U u	u
Ф ф	F f	f
Х х	H h	ch
Ц ц	C c	c
Ч ч	Č č	cz
Ш ш	Š š	sz
Щ щ	Ŝ ŝ	szt
Ъ ъ	"	Y y
Ю ю	Û û	ju
Я я	Â â	ja

[edytuj] Współczesna cyrylica macedońska

Język macedoński posługuje się cyrylicą zbliżoną do serbskiej, jednak z kilkoma drobnymi zmianami, dostosowującymi alfabet do dźwięków tego języka, takimi jak 'dz' (s), miękkie g' i miękkie k'.

Litera	Transliteracja[2]	Transkrypcja
А а	A a	a
Б б	B b	b
В в	V v	w
Г г	G g	g
Д д	D d	d
Ѓ ѓ	Ǵ ǵ	ǵ
Е е	E e	e
Ж ж	Ž ž	ż
З з	Z z	z
S s	Ẑ ẑ	dz
И и	I i	i
J j	J̌ ǰ	j
К к	K k	k
Л л	L l	ł
Љ љ	L̂ l̂	l
М м	M m	m
Н н	N n	n
Њ њ	N̂ n̂	ń, ni
О о	O o	o
П п	P p	p
Р р	R r	r
С с	S s	s
Т т	T t	t
Ќ ќ	Ḱ ḱ	ḱ
У у	U u	u
Ф ф	F f	f
Х х	H h	h
Ц ц	C c	c
Ч ч	Č č	cz
Џ џ	D̂ d̂	dż
Ш ш	Š š	sz

[edytuj] Współczesna cyrylica białoruska

Zobacz: język białoruski

Litera	Transliteracja [2]	Transkrypcja
А а	A a	a
Б б	B b	b
В в	V v	w
Г г	G g	h
Д д	D d	d
Е е	E e	je, ie, e
Ё ё	Ё ё	jo, io, e
Ж ж	Ž ž	ż
З з	Z z	z
І і	Ì ì	i
Й й	J j	j
К к	K k	k
Л л	L l	l, ł
М м	M m	m
Н н	N n	n
О о	O o	o
П п	P p	p
Р р	R r	r
С с	S s	s
Т т	T t	t
У у	U u	u
Ў ў	Ŭ ŭ	u
Ф ф	F f	f
Х х	H h	ch
Ц ц	C c	c
Ч ч	Č č	cz
Ш ш	Š š	sz
Ы ы	Y y	y
Ь ь	'	́ (znak zmiękczenia) lub pomija się 1)
Э э	È è	e
Ю ю	Û û	ju, iu, u
Я я	Â â	ja, ia, a

¹⁾ Transkrypcja niektórych liter w połączeniu ze znakiem zmiękczenia:
зь - ź, ль - l, нь - ń, сь - ś, ць - ć

Dwuznaki:
дз (transkrypcja: dz)
дзь (transkrypcja: dź)
дж (transkrypcja: dż )

[edytuj] Współczesna cyrylica ukraińska

Zobacz: język ukraiński

Litera	Transliteracja[2]	Transkrypcja
А а	A a	a
Б б	B b	b
В в	V v	w
Г г	G g	h
Ґ ґ	G̀ g̀	g
Д д	D d	d
Е е	E e	e
Є є	Ê ê	je, ie, e
Ж ж	Ž ž	ż
З з	Z z	z
И и 2)	I i	y
I i	Ì ì	i
Ї ї	Ї ї	ji, ii, i
Й й	J j	j
К к	K k	k
Л л	L l	l 1), ł
М м	M m	m
Н н	N n	n
О о	O o	o
П п	P p	p
Р р	R r	r
С с	S s	s
Т т	T t	t
У у	U u	u
Ф ф	F f	f
Х х	H h	ch
Ц ц	C c	c
Ч ч	Č č	cz
Ш ш	Š š	sz
Щ щ	Ŝ ŝ	szcz
Ь ь	'	́ (znak zmiękczenia) lub pomija się1)
Ю ю	Û û	ju, iu, u
Я я	Â â	ja, ia, a

¹⁾Transkrypcja niektórych liter w połączeniu ze znakiem zmiękczenia:
зь - ź, ль - l, сь - ś, ць - ć

[edytuj] Polska cyrylica

Cesarz Rosji Mikołaj I Romanow planował od roku 1852 wprowadzenie cyrylicy, dostosowanej do zapisu języka polskiego w celu rusyfikacji Królestwa Polskiego.

Próby te natrafiły jednak na wielkie trudności natury lingwistycznej i politycznej. Niemało przyczynił się do tego upór samego cara, który uważał się za specjalistę w tej dziedzinie^[4] (i w innych; osobiście cenzurował Puszkina). Warto w tym miejscu przypomnieć wysiłki Józefa Stalina, który był nawet autorem prac o gramatyce języka rosyjskiego.

Przykład Fragmenty Powrotu Taty^[5]:

Поврóтъ Таты
пр̌езъ А. Мицкевича

Пóйдзьце о дзятки, пóйдзьце вшистке разэм
За място, подъ слупъ на взгóрэкъ,
Тамъ пр̌едъ цудовнымъ клęкнийце образэмъ,
Побожне змóвце пацёрэкъ.

Тато не враца ранки и вечоры
Вэ Лзах го чекамъ и трводзэ;
Розлялы р̌еки, пэлнэ звер̌а боры,
И пэлно збóйцóвъ на дродзэ;-

Слышąцъ то дзятки бегнą вшистке разэмъ
За място подъ слупъ на взгóрэкъ,
Тамъ пр̌едъ цудовнымъ клęкая̨ образемъ,
И зачиная̨ пацёрэкъ.

Цалуя̨ земę, потэмъ въ Имę Ойца,
Сына и Духа свęтэго,
Бąдзь похвалёна пр̌енайсьвęтша Трóйца
Тэразъ и часу вшелькего.

(...)

Komentarze:

• Znaki diakrytyczne są nietypowe dla cyrylicy.
• Twarde znaki na końcu wyrazu: разэмъ Слышąцъ - to cecha cyrylicy przed reformą.
• Пóйдзьце - oznaczenie ć, dź użyte później w białoruskim
• "Spółgłoski niezmiękczalne": пр̌езъ вшистке - to właściwość pisowni rosyjskiej

[edytuj] Cyrylica na klawiaturze

Przypisy