web counter


https://www.amazon.it/dp/B0CT9YL557

We support WINRAR [What is this] - [Download .exe file(s) for Windows]

CLASSICISTRANIERI HOME PAGE - YOUTUBE CHANNEL
SITEMAP
Audiobooks by Valerio Di Stefano: Single Download - Complete Download [TAR] [WIM] [ZIP] [RAR] - Alphabetical Download  [TAR] [WIM] [ZIP] [RAR] - Download Instructions

Make a donation: IBAN: IT36M0708677020000000008016 - BIC/SWIFT:  ICRAITRRU60 - VALERIO DI STEFANO or
Privacy Policy Cookie Policy Terms and Conditions
Dukla - Wikipedia, wolna encyklopedia

Dukla

Z Wikipedii

Współrzędne: 49°33' N 21°41' EGeografia

Dukla
Herb
Herb Dukli
Województwo podkarpackie
Powiat krośnieński (podkarpacki)
Gmina
 - rodzaj
Dukla
miejsko-wiejska
Założono XIV wiek
Prawa miejskie 1380
Burmistrz Marek Górak
Powierzchnia 5,48 km²
Położenie 49° 33' N
21° 41' E
Liczba mieszkańców (2006)
 - liczba ludności
 - gęstość

2154
393,1 os./km²
Strefa numeracyjna
(do 2005)
13
Kod pocztowy 38-450
Tablice rejestracyjne RKR
Położenie na mapie Polski
Dukla
Dukla
Dukla
TERC10
(TERYT)
3182507024
Urząd miejski3
Trakt Węgierski 11
38-450 Dukla
tel. 13 433-01-59; faks 13 433-10-11
Strona internetowa miasta

Duklamiasto w woj. podkarpackim, w powiecie krośnieńskim, siedziba gminy miejsko-wiejskiej Dukla. W latach 1975-1998 miasto administracyjnie należało do woj. krośnieńskiego.

Według danych z 31 grudnia 2006 miasto miało 2154 mieszkańców.

W Dukli mieści się posterunek policji, ośrodek zdrowia, poczta, dom wycieczkowy PTTK, zajazd, dwa schroniska młodzieżowe, restauracja i stacja benzynowa. Miasto położone u podnóża góry Cergowej (716 m n.p.m.) na północnym skraju Beskidu Niskiego.

Spis treści

[edytuj] Historia

Najstarsze znaleziska świadczą o zasiedleniu tych terenów przez człowieka w epoce brązu i żelaza (2000 l.p.n.e. - 400 lat n.e.) - dowodzą tego znaleziska kurhanów w okolicy Dukli. W okresie lateńskim i wpływów rzymskich nastąpił zanik kultury łużyckiej na tym terenie i wytworzenie się nowej kultury materialnej, określanej mianem przeworskiej. Na jej tworzenia duży wpływ miała cywilizacja rzymska. Czego przykładem jest ceramika toczona na kole tzw. ceramika siwa oraz znajdowane monety rzymskie w Dukli i w Tylawie. Okres ten stanowił bardzo korzystne warunki dla osadnictwa. W tych czasach (l - IV w.) zasiedlone już były wszystkie wyniosłości na terenie Tylawy i Dukli oraz jej obrzeżach. W V i VI wieku najazdy Hunów niszczą osady. Ale i po tych tragediach, nastąpił ponowny rozwój osadnictwa słowiańskiego. Od VIII wieku rozpoczął się rozwój większych plemiennych i międzyplemiennych organizacji Słowian, Ziemie te zamieszkiwało plemię - czy raczej związek plemion - Lędzian, tworzących protopaństwo, które w IX wieku dostało się pod nieokreśloną bliżej zależność Wielkich Moraw, a wiek później Czech, a potem Polan. Należy do nich Wietrzno, z zachowanymi śladami potężnego grodu o poczwórnym pierścieniu wałów.

Pierwsza wzmianka o wsi, w tym miejscu pochodzi z roku 1336. Jednak prawa miejskie Dukla otrzymała dopiero w 1380 r. Od początku swojego istnienia Dukla była miastem prywatnym. W 1366 r. kanclerz Janusz Suchywilk od swoich rodziców otrzymał Duklę, Kobylany, Chyrową, Mszanę, Surowicę i Wisłoczek.

W 28 sierpnia 1366 roku we Włodzimierzu Janusz Suchywilk przekazał swoje dobra bratankom Piotrowi i Mikołajowi. Byli to synowie Jakusza Cztana ze Strzelc. Ustanowił w ten sposób pierwszą ordynację w Polsce. Kazimierz Wielki potwierdził ten dokument. W 1373 Kanclerz Janusz Suchywilk wydał kolejny akt lokacyjny dla Dukli na prawie magdeburskim. Prawa lokacyjne, następne, otrzymała Dukla w 1380 roku.

Kolejni właściciele Dukli, to Kobylańscy, Cikowscy, Jordanowie, Męcińscy, Ossolińscy, Mniszchowie, Stanisław Szczęsny Potocki, Stadniccy i ponownie Męcińscy. Wśród licznych przedstawicieli właścicieli Dukli z rodu Kobylańskich zasłynął Domarat z Kobylan, syn kasztelana, kasztelan biecki, za Kazimierza Wielkiego, marszałek królestwa polskiego, który pod dowództwem Zyndrama z Maszkowic uczestniczył w bitwie pod Grunwaldem i pod Koronowem, zaś w 1422 roku podpisał przymierze między królem Władysławem Jagiełłą a Krzyżakami.

W 1474 r. najazd wojsk węgierskich Macieja Korwina na Duklę niszczy miasto.

W 1503 roku, Duklę w ramach wymiany za Majkowice koło Bochni, otrzymał Stanisław Cikowski z Mikluszowic, kasztelan biecki. Stanisław Szczykowski z Mikluszowic w 1504 roku wyjednał u króla Aleksandra przywilej dla mieszczan oparty na prawie niemieckim.

W 1532 roku, po śmierci męża, Ewa Cikowska przekazała okoliczne miejscowości, pozostawiając sobie Duklę Mikołajowi Kobylańskiemu kasztelanowi rozpierskiemu, które potem dziedziczyła żona Anna z Pilczy oraz ich synowie Jan i Krzysztof Kobylański.

W 1540 r. od wdowy Ewy po Cikowskim, kupił Duklę Jan Jordan z Zakliczyna herbu Trąby - rotmistrz, żupnik krakowski. Rozbudował zamek w Dukli i otrzymał w tym roku od króla Zygmunta Starego przywilej dla tego grodu na odbywanie dwóch dorocznych jarmarków i cotygodniowych targów. Po Janie Jordanie, dziedzicem został Wawrzyniec Jordan (1519 - 1580), kasztelan krakowski - brat przyrodni (z drugiej żony jego ojca Anny Jarosławskiej), który w 1598 roku, przekazał Duklę, jako posag swojej córce Zofii Jordan - żonie Samuela Zborowskiego. Po jej śmierci, miasto dziedziczyli ich synowie. Ważnymi dla Dukli wydarzeniem był przywilej króla Zygmunta III Wazy z 1588 r. (sprzedaż i skład win węgierskich) oraz ustanowienie w 1595 r. komory celnej, która rozpoczęła swoją działalność i dzięki niej miasto mogło się szybko bogacić.

W 1600 r. miasto wraz z okolicznymi miejscowościami otrzymał Krzysztof Drohojowski, który w 1601 r. sprzedał je Andrzejowi Męcińskiemu z Kurozwęk, który poległ w 1618 r. w czasie wyprawy na Moskwę. Dziedziczną część miasta dostaje jego żona a resztę jej synowie i i matka. W 1636 r. sprzedała ona swą część Franciszkowi Bernardowi Mniszchowi (ok. 1590-1661) bratu carowej Maryny, staroście sanockiemu, kasztelanowi sądeckiemu. Mniszchowie byli wtedy dziedzicami wielu kluczy; m.in. wsi Potok, Samoklęski, i miasta Sambor , Laszki Murowane, Dębowiec i znanym rodem z powodu carycy Maryny Mniszchówny i wypraw jej ojca Jerzego Mniszcha na Moskwę.

W początkach swojego istnienia Dukla była miastem handlowym na trakcie biegnącym z Polski przez Przełęcz Dukielską na Węgry i żyła głównie z handlu winem. Z czasem z powodzeniem rozpoczęła konkurencję z sąsiednimi Jaśliskami i w XVI w. znalazła się w pełni swojego rozkwitu jako miasto ufortyfikowane, z dwoma bramami i komorą celną w ratuszu od 1595 r. Franciszek Mniszek w 1638 r. rozpoczął rozbudowę pałacu z fortyfikacjami i z wałem, którą dokończył jego syn Jan Mniszech.

W pałacu 2 stycznia 1656 r. Męcińscy, posiadający część Dukli, gościli Króla Polski Jana Kazimierza, powracającego ze Śląska w czasach potopu szwedzkiego. Król z Dukli udał się do Krosna, a potem przez Łańcut do Lwowa, gdzie złożył Śluby Lwowskie. Rok potem, 16 marca 1657r. wojska Jerzego II Rakoczego złupiły Duklę. W 1661 roku w czasie epidemii zmarł Franciszek Mniszech.

Kolejne napady Rosjan, przemarsze wojsk i pożary w I połowie XVIII w. w 1703-1707 zniszczyły miasto i ucierpiały dobra Męcińskich.W 1710 roku zadłużony Męciński sprzedał swoją połowę Dukli Józefowi Wandalinowi Mniszchowi marszałek wielki koronny i kasztelan krakowski. Mniszchowie stali się właścicielami całej Dukli. Pożary stalle nawiedzały drewnianą zabudowę dukielską w l. 1724,1725,1738 i najgrożniejszy 1758. W 1742 r. dziedzicem Dukli został marszałek nadworny koronny, starosta generalny Wielkopolski i kasztelan krakowski Jerzy August Mniszech. Zawarł on w 1750 roku małżeństwo z Marią Amalią Mniszchowa Brühl, córką Henryka Brühla, ministra skarbu Polski i Saksonii, na dworze króla Augusta III. Na sejmie konwokacyjnym Jerzy A. Mniszech poparł stronnictwo saskie i po wyborze Stanisław Augusta Poniatowskiego stracił wpływy i osiadł w Dukli, gdzie z żoną postanowił tu uczynić ośrodek życia kulturalnego i politycznego. Tu umieścił teatr, kapelę i Lożę Wolnomularską. W tych też latach 1764-1765 powstają dzięki wsparciom Mniszchów dwa kościoły w Dukli.Mniszchowie konkurując z Czartoryskimi, starali się przyćmić swoją siedzibą Puławy i uczynić z Dukli centrum życia kulturalnego Rzeczypospolitej. Jerzy Mniszech w 1768 r. nadał miastu konstytucję, w której m.in. nałożył obowiązek nauczania dzieci bez względu na wyznanie.

W dukielskim pałacu Jana Mniszcha pojawiali się niemal wszyscy ówcześni przywódcy konfederaccy z terenu Małopolski, by przygotować zgromadzenie Konfederatów barskich koło Rymanowa. W dniu 6 i 7 lipca 1768 r. odbył się na polach między Sieniawą, a Rymanowem, generalny zjazd szlachty sanockiej i dukielskiej, który skupił około 6000 ludzi. Ogłoszono akt konfederacji ziemi sanockiej, a na marszałka wybrano Jakuba Ignacego Bronickiego, h. Korwin, dziedzica Nowotańca. Spod Sieniawy ruszył nowo wybrany marszałek przez Krosno do Krakowa.

Przez Duklę i przełęcz przechodzą często Konfederaci, staczając boje, np. pod Jaśliskami. Na Słowacji wydają najważniejsze pisma i rozkazy. Tu toczą się walki powstrzymujące rozbiorowe wojska korpusu austriacko-preszowskiego - straży przedniej gen. Esterhazego, przed wkroczeniem do Dukli w maju 1772 r.Bez akceptacji Mniszcha zajęły one jego pałac

Marii Amalii Mniszchowej z Brühlów (ur. 1737, zm. 30 kwietnia 1772 w Dukli) – córce pierwszego ministra Augusta III Henryka Brühla, drugiej żonie Jerzego Augusta Mniszcha, marszałka nadwornego koronnego. przypisywane jest zorganizowanie 13 lutego 1771 wspólnie z Potockimi zamachu na pierwszą żonę 18-letniego wówczas Szczęsnego Potockiego Gertrudę z Komorowskich w związku z tym, że małżeństwo z Potockim, Mniszchowie i Potoccy planowali dla jedynaczki Józefiny Mniszchówny. Zamachu dokonano we włościach Mniszchów, w okolicach Dukli; rok później w wieku 35 lat zmarła Amalia, według wersji oficjalnie ogłoszonej przez rodzinę – na gruźlicę, według innej wersji – po zażyciu trucizny.

1 grudnia 1774 odbył się ślub w Dukli Amelii Potockiej z Mniszchów i Stanisława Szczęsnego Potockiego oraz jedno z większych w Polsce wesel. 19 października 1775 r., czyli rok po ślubie gospodarzy, Tadeusz Kościuszko złożył wizytę w pałacu Mniszchów. Po roku czasu od śmierci Jerzego Wandalina Mniszcha (zm.1778), żona Józefina sprzedała Duklę Józefowi Ossolińskiemu. W 1786 roku Dukla stała się się stolicą jednego z 18 cyrkułów. Od Ossolińskich Duklę nabył w 1809 r. Franciszek Stadnicki(zm.w 1810 r. i pochowany w grobowcu w Farze). Córka Franciszka Stadnickiego, Helena Stadnicka poślubiła gen. Wojciecha Męcińskiego h. Poraj, dziedzica Żadek (zm. 1839)- mjr pospolitego ruszenia, rotmistrza ziemskiego województwa krakowskiego, i wniosła mężowi w posagu Duklę, która powróciła do Męcińskich. W styczniu 1846 r. hr. Cezary Męciński odmówił wojskowego wsparcia powstania krakowskiego. Jeszcze w 1878 r. hr. Cezary Męciński i Adam Męciński byli właścicielami Dukli. Po powstaniach 1846 i 1848 r. car Mikołaj I w 1849 r. odbywał w Dukli przegląd wojsk idących na Węgry. Największe klęski epidemii cholery nawiedziły miasto w 1865-1867 oraz 1873-1876 a w l. 1884-1885 i 1888 pożary. Ofiarnie skrzywdzonym pomagał Cezary Męciński. W początkach XIX wieku wyrabiano w Dukli sukno i handlowano winem. Dukla podupadła po pożarach w XIX w. i po wybudowaniu linii kolejowej z Przemyśla do Budapesztu w 1872 r. Ożywienie gospodarcze przerwała I wojna światowa w 1914r. Stacjonowały tu wojska rosyjskie, powodując potężne straty od grudnia 1914 do wejścia wojsk austriackich 6 maja 1915 . Została spalona cześć Dukli, która stopniowo tracąc znaczenie gospodarcze, zdołała jednak utrzymać prawa miejskie aż po dziś dzień.

[edytuj] II wojna światowa w Dukli

Do 1939 roku miasto znajdowało się na obszarze powiatu krośnieńskiego województwa lwowskiego, miasto stanowiło garnizon macierzysty Batalionu KOP "Dukla". Batalion został sformowany w roku 1939, po przejęciu przez KOP ochrony dawnej granicy z Czechosłowacją od Straży Granicznej. Wchodził w skład 2 Pułku Piechoty KOP "Karpaty" jako I batalion. W wojnie obronnej 1939 roku włączony w struktury 3 Brygady Górskiej podzielił los innych jednostek Armii Karpaty. Stoczył potyczki na trasie Barwinek-Dukla, w Jasionce 9 września 1939 r. w walce z Niemcami, zginęło tu 17 polskich żołnierzy z wycofującego się batalionu. Zwłoki ich ekshumowano na cmentarz wojenny w Dukli. Batalion przemieścił się w okolice Lwowa, a potem przez Przełęcz Tatarską na Węgry. Niektórzy powrócili do domów. Dowódcą Batalionu KOP "Dukla" był mjr Karol Józef Piłat. W czasie kampanii wrześniowej do Dukli wkroczył ukraiński oddział płk. Suszki pseudonim „Brandenburg” wspierany przez Słowaków i zajął zamek. Po nim stacjonowały w pałacu kolejno: Grenzschutz, SS „Galicien”, oddziały Wermachtu.

Hitlerowcy w 1940 spalili synagogę zbudowaną w 1758 r. Dziś pozostały tylko ruiny. Niemcy zamknęli Żydów w getcie, wielu z nich rozstrzelali na miejscu, wielu w okolicznych lasach np. koło Tylawy-Błudna. Miejscowa ludność ukrywała Żydów, mimo grożącej za to kary śmierci. Jeszcze we wrześniu 1944, niedługo przed wycofaniem się, Niemcy rozstrzelali Mieczysława Roja oraz pięciu Żydów, których ukrywał.


Działały tu oddziały AK OP-15. Po nawiązaniu łączności z grupą z Miejsca Piastowego konspiratorzy z Dukli weszli w skład organizacji Służba Zwycięstwa Polski, a po jej wchłonięciu przez Związek Walki Zbrojnej, stali się głównymi organizatorami Placówki ZWZ w Dukli (kryptonim "Dalia"). Po aresztowaniu i uwięzieniu jej dowódcy - por. Michała Zygmunta ps. Michał w 1942 r. w Auschwitz-Birkenau, komendantem Placówki AK Dukla (Dalia, Dorota) został Jan Kopcza "Waldemar". Od 1942 r. do 15 czerwca 1944 Placówka obejmowała ponad dwadzieścia miejscowości Dukielszczyzny. Zajmowała się gromadzeniem broni, rozbudową siatki konspiracyjnej, ukrywaniem ludzi poszukiwanych przez Niemców - głównie w domach górnej części wsi, przysiółku Doły i Kolonia, akcjami propagandowymi i sabotażowymi, jak m.in. wypuszczenie ropy w kopalni Lubatówka. W 14 czerwca1944 r. przeprowadzono udany zamach partyzantów Beksy i J. Kopczy na Paula Diebala Majstra, krwawego komendanta Schutzpolizei w Dukli. W odwecie Niemcy rozpętali terror, organizując łapanki, aresztowania i obławy na przywódców organizacji podziemnej i żołnierzy AK, a zwłaszcza na Jana Kopcza.

Po zastrzeleniu przez Niemców Jana Kopczy, od 2 lipca 1944 dowódcą Placówki AK Dukla był pchr. Kazimierz Wołtosz.

W dniu 24 czerwca 1941 r. słowackie oddziały Rýchla Skupina wspomagające niemieckie natarcie na Związek Radziecki, o godz. 12:45 przekroczyły granicę w Barwinku, potem po przejściu przez Duklę, o godz. 17:00 dotarły do Haczowa, a potem przekroczyły granicę radziecką na Sanie koło Sanoka i uderzyły na Lesko i Ustrzyki.

Przed II wojną światową większość mieszkańców Dukli (do 80%), stanowili Żydzi. W 1940 r. Niemcy wygnali część z nich na wschód za San. Reszta trafiła później do powstałego w Dukli getta, gdzie przywożono też Żydów z okolicznych miast i wsi (np. z Jaślisk, czy Rymanowa). 12 lutego 1942 r. na cmentarzu żydowskim w Dukli hitlerowcy rozstrzelali 11 Żydów. Zakopano ich na miejscu egzekucji w zbiorowej mogile. Gestapo z Krosna rozstrzelało tu 8 Polaków, w tym kilku Żydów.

Dukielskie getto zlikwidowano 13 sierpnia 1942 r., a ok. 500 jego mieszkańców wraz z rymanowskimi Żydami zostało rozstrzelanych na stokach góry Błudna (565 m n.p.m.), koło leżącej nieopodal Dukli - wsi Tylawa.

Dukla bardzo ucierpiała we wrześniu 1944 r., w czasie operacji dukielsko-preszowskiej została zniszczona w 85%. W pobliżu, Iwli i w miejscowości Głojsce - rozgorzała bitwa pancerna o drogę Dukla - Nowy Żmigród. Tej akcji towarzyszyło natarcie 2 Czechosłowackiej Samodzielnej Brygady Desantowej na Wzgórze Franków. W czasie walk, wzgórze trzykrotnie zmieniało zdobywców. Ostatecznie zostało zdobyte przez czechosłowacki oddział por. Sochara. Pozwoliło to w dniu 20 września 1944 r. na atak 31 i 4 Korpusu Gwardii i zdobycie Iwonicza, Lubatowej i Dukli.

Miasto w czasie okupacji zostało ograbione i w 90% zniszczone, przy życiu pozostało kilkadziesiąt osób.

[edytuj] Jan Paweł II w Dukli

9 czerwca 1997 r. przybył do Dukli papież Jana Pawła II, który w czasie nabożeństwa w wygłoszonej homilii zapraszał: "Bracia i Siostry, często nawiedzajcie to miejsce! Ono jest wielkim skarbem tej ziemi, bo tu przemawia Duch Pana do ludzkich serc za pośrednictwem waszego świętego Rodaka.", "Jakże raduje się moje serce, że dane mi jest dzisiaj na moim pielgrzymim szlaku stanąć w mieście, w którym się urodził błogosławiony Jan z Dukli. Wracam pamięcią do dnia, a było to wiele lat temu, kiedy nawiedziłem dukielskie sanktuarium, w szczególności kaplicę błogosławionego Jana "na puszczy", jak zwykło się mówić. Dzisiaj ponownie przybywam do waszego miasta, które całą swoją historią "śpiewa Panu pieśń chwały i uwielbienia""...

W swoich wędrówkach po Beskidach Jan Paweł II odwiedzał Duklę i tu jako papież też spędził noc w klasztorze bernardynów.

[edytuj] Inni znani ludzie związani z Duklą

[edytuj] Ciekawe miejsca

W Dukli warta uwagi jest zachowana zabudowa Rynku wraz z renesansowym ratuszem wzniesionym na początku XVII w. Nieopodal Rynku znajdują się ruiny bożnicy z 1758 r. Na północ od rynku znajduje się zespół parkowo-pałacowy z 1636 r.. Pałac wniesiony w latach 30. XVII w. i wielokrotnie przebudowywany obecnie mieści w sobie muzeum historyczne. W jego otoczeniu rozmieszczono ekspozycję sprzętu wojskowego - głównie działa z czasów II wojny światowej. Park – niegdyś w stylu francuskim – pomimo swojego zaniedbania wart jest krótkiego choćby spaceru i zwrócenia uwagi przy dojeżdzie na aleję akacjową. Naprzeciwko pałacu stoi rokokowy kościół parafialny pw. św. Marii Magdaleny z 1764 r. We wnętrzach kościoła zaskakują lustra i rokokowe rzeźby. W prawej kaplicy tego kościoła znajduje się jeden z największych zabytków Dukli – nagrobek z czarnego marmuru Marii Amalii z Brühlów Mniszchowej rzeźba rokokowa przedstawiająca zmarłą w stroju dworskim na sarkofagu, z 1773 r. dłuta Jana Obrockiego ze Lwowa. W przedsionku grobowiec z czarnego marmuru Franciszka Stadnickiego (17421810)-Kawalera Orderów Orła Białego i św. Stanisława, konfederata barskiego; obrońcy Krakowa, starosty ostrzeszowskiego; rotmistrza, posła na sejm z Ziemi Wieluńskiej, właściciela 17 kluczy m.in.Rymanowa i Dukli (1809r.). W podziemiach krypty grobowce właścicieli Dukli.

W północnej części miasta znajduje się kościół i klasztor bernardynów z 1731 r. Obecny kościół pw. św. Jana z Dukli zbudowany został w latach 1761-1764 a w nim w bocznej kapliczce rzeźbiona srebrzysta trumna Jana z Dukli. Na ścianach obrazy z życia tego świętego. Za klasztorem cmentarz z I i II wojny światowej oraz Cmentarz parafialny. W Dukli znajduje się wiele pomników m.in.; Św. Faustyny, Jana Pawła II oraz Św. Jana z Dukli.

Miasto Dukla znane było z handlu winem, o czym świadczą piwnice w Rynku — dawne składy win.

Na obrzeżach miasta znajdują się dwa zabytkowe cmentarze żydowskie.

[edytuj] Szlaki piesze

[edytuj] Galeria

[edytuj] Bibliografia

  • Andrusikiewicz J., Boje o Przełęcz Dukielską (w:) „Wierchy” t. 37, Kraków 1968
  • Daszkiewicz A., Ruch oporu w regionie Beskidu Niskiego 1939 -1944, Warszawa 1975
  • Grzywacz-Świtalski Ł., Z walk na Podkarpaciu, Warszawa 1971
  • Kazimierczak S., Żołnierz losu nie wybierał, Warszawa 1982
  • Krosno – studia z dziejów miasta i regionu, T.I- III, red. J. Garbarcik, Kraków 1995
  • Luboński P., Operacja dukielsko-preszowska (w:) Magury’ 83, Warszawa 1983
  • Michalak J., Dukla i okolice, Krosno 1996
  • Moskalenko K., Uderzenie za uderzeniem, Warszawa 1974

[edytuj] Zobacz też

[edytuj] Linki zewnętrzne

Static Wikipedia 2008 (no images)

aa - ab - af - ak - als - am - an - ang - ar - arc - as - ast - av - ay - az - ba - bar - bat_smg - bcl - be - be_x_old - bg - bh - bi - bm - bn - bo - bpy - br - bs - bug - bxr - ca - cbk_zam - cdo - ce - ceb - ch - cho - chr - chy - co - cr - crh - cs - csb - cu - cv - cy - da - de - diq - dsb - dv - dz - ee - el - eml - en - eo - es - et - eu - ext - fa - ff - fi - fiu_vro - fj - fo - fr - frp - fur - fy - ga - gan - gd - gl - glk - gn - got - gu - gv - ha - hak - haw - he - hi - hif - ho - hr - hsb - ht - hu - hy - hz - ia - id - ie - ig - ii - ik - ilo - io - is - it - iu - ja - jbo - jv - ka - kaa - kab - kg - ki - kj - kk - kl - km - kn - ko - kr - ks - ksh - ku - kv - kw - ky - la - lad - lb - lbe - lg - li - lij - lmo - ln - lo - lt - lv - map_bms - mdf - mg - mh - mi - mk - ml - mn - mo - mr - mt - mus - my - myv - mzn - na - nah - nap - nds - nds_nl - ne - new - ng - nl - nn - no - nov - nrm - nv - ny - oc - om - or - os - pa - pag - pam - pap - pdc - pi - pih - pl - pms - ps - pt - qu - quality - rm - rmy - rn - ro - roa_rup - roa_tara - ru - rw - sa - sah - sc - scn - sco - sd - se - sg - sh - si - simple - sk - sl - sm - sn - so - sr - srn - ss - st - stq - su - sv - sw - szl - ta - te - tet - tg - th - ti - tk - tl - tlh - tn - to - tpi - tr - ts - tt - tum - tw - ty - udm - ug - uk - ur - uz - ve - vec - vi - vls - vo - wa - war - wo - wuu - xal - xh - yi - yo - za - zea - zh - zh_classical - zh_min_nan - zh_yue - zu -

Static Wikipedia 2007 (no images)

aa - ab - af - ak - als - am - an - ang - ar - arc - as - ast - av - ay - az - ba - bar - bat_smg - bcl - be - be_x_old - bg - bh - bi - bm - bn - bo - bpy - br - bs - bug - bxr - ca - cbk_zam - cdo - ce - ceb - ch - cho - chr - chy - co - cr - crh - cs - csb - cu - cv - cy - da - de - diq - dsb - dv - dz - ee - el - eml - en - eo - es - et - eu - ext - fa - ff - fi - fiu_vro - fj - fo - fr - frp - fur - fy - ga - gan - gd - gl - glk - gn - got - gu - gv - ha - hak - haw - he - hi - hif - ho - hr - hsb - ht - hu - hy - hz - ia - id - ie - ig - ii - ik - ilo - io - is - it - iu - ja - jbo - jv - ka - kaa - kab - kg - ki - kj - kk - kl - km - kn - ko - kr - ks - ksh - ku - kv - kw - ky - la - lad - lb - lbe - lg - li - lij - lmo - ln - lo - lt - lv - map_bms - mdf - mg - mh - mi - mk - ml - mn - mo - mr - mt - mus - my - myv - mzn - na - nah - nap - nds - nds_nl - ne - new - ng - nl - nn - no - nov - nrm - nv - ny - oc - om - or - os - pa - pag - pam - pap - pdc - pi - pih - pl - pms - ps - pt - qu - quality - rm - rmy - rn - ro - roa_rup - roa_tara - ru - rw - sa - sah - sc - scn - sco - sd - se - sg - sh - si - simple - sk - sl - sm - sn - so - sr - srn - ss - st - stq - su - sv - sw - szl - ta - te - tet - tg - th - ti - tk - tl - tlh - tn - to - tpi - tr - ts - tt - tum - tw - ty - udm - ug - uk - ur - uz - ve - vec - vi - vls - vo - wa - war - wo - wuu - xal - xh - yi - yo - za - zea - zh - zh_classical - zh_min_nan - zh_yue - zu -

Static Wikipedia 2006 (no images)

aa - ab - af - ak - als - am - an - ang - ar - arc - as - ast - av - ay - az - ba - bar - bat_smg - bcl - be - be_x_old - bg - bh - bi - bm - bn - bo - bpy - br - bs - bug - bxr - ca - cbk_zam - cdo - ce - ceb - ch - cho - chr - chy - co - cr - crh - cs - csb - cu - cv - cy - da - de - diq - dsb - dv - dz - ee - el - eml - eo - es - et - eu - ext - fa - ff - fi - fiu_vro - fj - fo - fr - frp - fur - fy - ga - gan - gd - gl - glk - gn - got - gu - gv - ha - hak - haw - he - hi - hif - ho - hr - hsb - ht - hu - hy - hz - ia - id - ie - ig - ii - ik - ilo - io - is - it - iu - ja - jbo - jv - ka - kaa - kab - kg - ki - kj - kk - kl - km - kn - ko - kr - ks - ksh - ku - kv - kw - ky - la - lad - lb - lbe - lg - li - lij - lmo - ln - lo - lt - lv - map_bms - mdf - mg - mh - mi - mk - ml - mn - mo - mr - mt - mus - my - myv - mzn - na - nah - nap - nds - nds_nl - ne - new - ng - nl - nn - no - nov - nrm - nv - ny - oc - om - or - os - pa - pag - pam - pap - pdc - pi - pih - pl - pms - ps - pt - qu - quality - rm - rmy - rn - ro - roa_rup - roa_tara - ru - rw - sa - sah - sc - scn - sco - sd - se - sg - sh - si - simple - sk - sl - sm - sn - so - sr - srn - ss - st - stq - su - sv - sw - szl - ta - te - tet - tg - th - ti - tk - tl - tlh - tn - to - tpi - tr - ts - tt - tum - tw - ty - udm - ug - uk - ur - uz - ve - vec - vi - vls - vo - wa - war - wo - wuu - xal - xh - yi - yo - za - zea - zh - zh_classical - zh_min_nan - zh_yue - zu -

Sub-domains

CDRoms - Magnatune - Librivox - Liber Liber - Encyclopaedia Britannica - Project Gutenberg - Wikipedia 2008 - Wikipedia 2007 - Wikipedia 2006 -

Other Domains

https://www.classicistranieri.it - https://www.ebooksgratis.com - https://www.gutenbergaustralia.com - https://www.englishwikipedia.com - https://www.wikipediazim.com - https://www.wikisourcezim.com - https://www.projectgutenberg.net - https://www.projectgutenberg.es - https://www.radioascolto.com - https://www.debitoformtivo.it - https://www.wikipediaforschools.org - https://www.projectgutenbergzim.com