Forma (sztuka)

Z Wikipedii

Ten artykuł wymaga uzupełnienia źródeł podanych informacji. Aby uczynić go weryfikowalnym, należy podać przypisy do materiałów opublikowanych w wiarygodnych źródłach.

Forma w dziedzinie sztuki jest pojęciem trudnym do jednoznacznego zdefiniowania. W historii sztuki była ujmowana na różne sposoby:

Spis treści 1 Forma jako układ 2 Forma jako kształt 3 Pojęcie formy u Arystotelesa 4 Pojęcie formy u Kanta 5 Przypisy

[edytuj] Forma jako układ

Forma jako układ części, elementów, składników dzieła, np. forma portyku jest układem kolumn, a melodia dźwięków. W tym wypadku przeciwieństwem formy są elementy. Definicja ta zrodziła się w czasach starożytnych u Greków, którzy stworzyli Wielką Teorię estetyczną (Arystoteles uważa, iż jej autorami byli pitagorejczycy). Miała ona charakter normatywny – była próbą odkrycia praw rządzących sztuką i narzucenia ich dziełom. Zakładała, że piękno jest obiektywne i da się je jasno określić. Zatem piękne było według Greków to co harmonijne, symetryczne, tworzące ład, proporcjonalne. Te cechy były ważniejsze niż charakter elementów użytych do stworzenia dzieła, np. rzeźba kobiety była estetyczna dzięki idealnym proporcjom, a nie wyszukanej fryzurze, biżuterii czy draperii szaty. Pitagorejczycy przekonani byli o magii liczb we wszystkich dziedzinach życia; Wszelka sztuka – mówili – powstaje przez liczbę. Jest więc proporcja w rzeźbie, a podobnie też w malarstwie. Ogólnie biorąc wszelka sztuka jest systemem postrzeżeń, a system jest liczbą, słusznie więc można rzec: dzięki liczbie wszystko pięknie wygląda. Założenia starożytne przetrwały do nowej ery – w średniowieczu św. Augustyn uważał, że im więcej w rzeczach umiaru, kształtu i ładu [modum, soeciem et ordinem – trzy synonimy formy] tym są większymi dobrami.

[edytuj] Forma jako kształt

Między XV a XVIII stuleciem postało kolejne pojęcie formy – jako kontur, rysunek, zarys kształtu przedmiotu, będący przeciwieństwem barwy. W tych czasach dochodziło do radykalnych posunięć w postrzeganiu, co jest w sztukach plastycznych istotne – barok sprzeciwiał się renesansowemu ignorowaniu znaczenia kolorów tworząc kolorystyczny nurt malarstwa, z kolei w oświeceniu najważniejszy był rysunek akademicki. Kant pisał, że momentem istotnym jest rysunek, barwy zaś są jedynie „rzeczą powabu” i nie mogą przedmiotu „uczynić godnym oglądania ani pięknym”.

Forma to widzialny kształt treści – takie wyjaśnienie podał malarz Ben Shahn. Postrzegając kształt, zawsze świadomie lub nieświadomie przyjmujemy, że kształt ten coś przedstawia, a wobec tego, że jest formą jakiejś treści.^[1] – to słowa Rudolfa Arnheima. Zatem wg drugiej definicji formą nazywa się to, co jest bezpośrednio dane zmysłom – formę widzimy lub słyszymy i dzięki niej odczytujemy sens dzieła. Przykładowo w poezji brzmienie słów jest formą, natomiast ich znaczenie – treścią. I właśnie w dziedzinie sztuki słowa po raz pierwszy wyodrębnili tą definicję formy sofiści. Średniowieczni scholastycy starali się jak najprecyzyjniej oddzielać formę od treści, podobnie problem ten badano w Odrodzeniu i kolejnych epokach. Z czasem definicja ta przestała dotyczyć tylko poezji, objęła też sztuki piękne i muzykę. W niektórych okresach muzykę postrzegano wręcz tylko jako formę, nie niosącą w sobie żadnej treści. Takie formalistyczne stanowisko zyskiwało z biegiem lat coraz szerszą sławę, aż do utworzenia nurtu formalistycznego w sztuce w XIX wieku.

[edytuj] Pojęcie formy u Arystotelesa

Arystoteles sprzeciwił się platońskiej teorii świata idei, doszedł do wniosku, że to w świadomości ludzkiej, podczas stykania się z przedmiotami, powstają ich idealne wzorce. Pomimo, że człowiek widzi np. kilka koni, które różnią się od siebie wielkością, umaszczeniem czy innymi indywidualnymi cechami, to jednak potrafi wyciągnąć z tych obserwacji pewną część wspólną, czyli takie cechy, które sprawiają, że koń jest koniem – jego istotę. To właśnie Arystoteles uważał za formę. Arystoteles oczekiwał od artystów obserwacji przyrody, aby byli w stanie pomijając cechy przypadkowe docierać do istoty rzeczy i przedstawiać je w dziełach. Dotyczyło to oczywiście sztuki mimetycznej, która była dla Greków ideałem. Jednak do arystotelesowskiej definicji formy powrócił np. Piet Mondrian. Zaczynał on swoją twórczość od bardzo dokładnego odtwarzania rzeczywistości, badał ją i stopniowo eliminował cechy przypadkowe. W końcu sprowadził cały otaczający go świat do układów linii prostych i podstawowych kolorów, analizował ich wzajemne zależności i oddziaływania – one wg niego okazały się być istotą rzeczywistości i dzięki nim osiągał na swych obrazach harmonię uniwersalną, którą określał jako piękno kosmiczne.

[edytuj] Pojęcie formy u Kanta

Kantowska definicja formy jest nazywana aprioryczną, czyli jak wskazuje określenie – przyjętą z góry, opartą i uzasadnioną nie na doświadczeniu lecz na rozumowaniu. W Krytyce czystego rozumu Kant wymienia aprioryczne formy poznania: przestrzeń, czas, substancję, przyczynowość - są to stałe umysłu i za ich pomocą możliwe jest wszelkie poznanie. Jednakże w Krytyce władzy sądzenia, w której podjął się krytyki piękna, stwierdził, że wobec sztuki, twórczości, te aprioryczne formy nie obowiązują – o pięknie nie decydują stałe umysłu, lecz wyjątkowe jednorazowe uzdolnienia twórców. Dopiero następcy Kanta zbliżyli jego definicję formy do sztuki – przede wszystkim K. Fiedler i H. Wolfflin. Według pierwszego z nich nie tylko umysł, ale i nasze widzenie ma zakorzenioną formę powszechną, kieruje się pewnymi prawami. To, jak postrzegane jest dane dzieło zależy tylko od odbiorcy, który jest podmiotem i poddaje sztukę analizie poprzez swoje właściwości umysłu. To prowadzi do wniosku, iż nie istnieje jedna uniwersalna forma widzenia, lecz, że jest ich tyle, ile podmiotów, ilu odbiorców sztuki. Formy te nie są ponadczasowe, stałe, tylko zmieniają się, wiążą z daną epoką. To właśnie zauważył Wolfflin, który stworzył teorię alternatywnych form klasycznych i barokowych.

Przypisy