I Rzeczpospolita

Z Wikipedii

Ten artykuł wymaga dopracowania zgodnie z zaleceniami edycyjnymi.
Dokładniejsze informacje o tym, co należy poprawić, być może znajdziesz na stronie dyskusji tego artykułu.
Po naprawieniu wszystkich błędów można usunąć tę wiadomość.

Największy zasięg terytorialny I RP w latach 1619 - 1622

Herb I RP

I Rzeczpospolita – współczesna nazwa państwa zwanego dawniej Rzeczpospolitą, obejmującego Koronę Królestwa Polskiego i Wielkie Księstwo Litewskie, a więc tereny dzisiejszej Polski, większej części Ukrainy, Białorusi, Litwy oraz częściowo Łotwy, Estonii i Rosji, stosowana dla okresu od połowy XV w., czyli od ukształtowania się ustroju tzw. demokracji szlacheckiej do III rozbioru w 1795.

Po raz pierwszy nazwano Koronę Królestwa Polskiego Rzecząpospolitą w akcie wierności Maćka Borkowica złożonym królowi Kazimierzowi Wielkiemu 16 lutego 1358 w Sieradzu.

Za początek demokracji szlacheckiej najczęściej przyjmuje się rok 1454, w którym na mocy przywilejów nieszawskich szerokie kompetencje zdobyły sejmiki szlacheckie.

[edytuj] Kalendarium

Rzeczpospolita przedstawiona herbami

1454 – Przywilej cerkwicko-nieszawski.
1454 – Powstanie w Prusach. Prusacy opanowali Gdańsk, Elbląg, Chełmno i inne miasta. Stany pruskie poddały się Polsce. Kazimierz Jagiellończyk wcielił Prusy do Korony Polskiej. Polska wypowiedziała wojnę Krzyżakom.
1454-1466 – Wojna trzynastoletnia z zakonem krzyżackim.
1454 – Zhołdowanie przez Polskę księstwa Oświęcimskiego.
1463 – Połączona flotylla Gdańska i Elbląga w sile 25 okrętów rozbiła na Zalewie Wiślanym flotę krzyżacką złożoną z 44 okrętów.
1492-1497 – Powstanie chłopskie na Podkarpaciu pod wodzą Muchy.
1492-1501 – Panowanie Jana Olbrachta.
1492-1506 – Panowanie Aleksandra Jagiellończyka w Wielkim Księstwie Litewskim.
1493 – Ustalenie się sejmu walnego (król, senat i izba poselska).
1494 – Jan Olbracht kupił księstwo zatorskie.
1496 – Przywilej w Piotrkowie.
1497 – Wyprawa mołdawska Jana Olbrachta. Klęska w czasie odwrotu w lasach bukowińskich. Efektem było wyzwolenie Wołoszczyzny spod zwierzchnictwa polskiego.
1501-1506 – Panowanie Aleksandra Jagiellończyka w Polsce i na Litwie.
1501 – Unia mielnicka.
1506-1548 – Panowanie Zygmunta Starego.
1512-1522 – Wojna litewsko-rosyjska. Wojska rosyjskie zdobyły Smoleńsk.
1515 – Zjazd w Wiedniu.
1519-1521 – Wojna z zakonem krzyżackim. Zakon poniósł klęskę (w 1521 zawarto 4-letni rozejm).
1522 – Pięcioletni rozejm z Rosją, przedłużony następnie do 1533.
1525 – Traktat krakowski między Polską i Zakonem. Państwo krzyżackie stało się państwem świeckim, pozostającym w zależności lennej od Polski.
1525 – Hołd pruski.
1548-1572 – Panowanie Zygmunta Augusta, ostatniego z Jagiellonów.
1558-1582 – Wojna o Inflanty. Zajęcie przez wojska rosyjskie Narwy, Dorpatu oraz zamków we wschodniej części Inflant.
1559 – Poddanie się stanów inflanckich Zygmuntowi Augustowi w zamian za obronę przed Rosją.
1561-1570 – Wojna inflancka (polsko-rosyjska).
1561 – Unia między Polską i Inflantami w Wilnie. Warunki: Kurlandia – lennem Polski, część Inflant przyłączona do Polski i Litwy.
1568-1569 – W Lublinie obradował sejm polski i sejm litewski nad sprawą unii polsko-litewskiej.
1569 – Zgodnie z uchwałą sejmu lubelskiego Zygmunt August wydał akt wcielenia do Korony województw: podlaskiego, wołyńskiego, bracławskiego.
1569 – Ściślejsze połączenie Prus Królewskich z Koroną.
1569 – Sejm lubelski uchwalił wcielenie Kijowszczyzny do Korony.
1569 – Unia lubelska.
1573 – Konfederacja warszawska.
1573 – Sejm elekcyjny. Wybór na tron polski Henryka Walezego, brata króla francuskiego Karola IX.
1573-1574 – Panowanie Henryka Walezego.
1574 – Ucieczka króla do Francji na wieść o śmierci Karola IX.
1574-1576 – Bezkrólewie.
1575 – Wybór Anny Jagiellonki, siostry Zygmunta Augusta, na króla Polski i przeznaczenie jej na męża księcia siedmiogrodzkiego Stefana Batorego.
1576-1586 – Panowanie Stefana Batorego.
1576-1577 – Wojna Rzeczypospolitej z Gdańskiem.

Unia lubelska

1578 – Utworzenie tzw. piechoty wybranieckiej.
1579-1582 – Wojny króla Stefana Batorego z Rosją.
1582 – Dziesięcioletni rozejm polsko-rosyjski w Jamie Zapolskim. Polska uzyskała: Połock i Wieliż oraz prawie całe Inflanty, prócz Estonii i wysp Ozylii i Dagö.
1586-1587 – Bezkrólewie.
1587-1632 – Panowanie Zygmunta III Wazy.
1591-1593 – Powstanie Kosińskiego. Powstanie kozackie pod wodzą Krzysztofa Kosińskiego, objęło Ukrainę naddnieprzańską; stłumione przez właścicieli latyfundiów na Ukrainie.
1592-1599 – unia polsko-szwedzka.
1594-1596 – Powstanie kozackie pod wodzą Semena Nalewajki. Nosiło jak i poprzednie powstanie, charakter społeczny i narodowościowy. Wzięli w nim udział zarówno chłopi jak i mieszczanie uciskani przez magnaterię i szlachtę. Poza znaczną częścią Ukrainy powstanie objęło Białoruś. Hetman polny koronny Stanisław Żółkiewski odniósł nad powstańcami zwycięstwo.

Największy zasięg terytorialny I RP w latach 1619 - 1622

1596 – Unia z Kościołem katolickim. W Brześciu Litewskim część duchownych prawosławnych uznała prymat papieża. Powstał Kościół unicki, który stał się częścią Kościoła katolickiego w obrządku greckim.
1600 – Wybuch wojny ze Szwecją, toczyła się w Inflantach, w 1601. Szwedzi dotarli do Dźwiny.
1604-1606 – Polska popierała Dymitra Samozwańca w Rosji. W 1606 wybuchło powstanie ludowe w Moskwie, stracono Dymitra i wymordowano załogę polską na Kremlu. Bojarzy osadzili na tronie Wasyla Szujskiego.
1605 – Wojska polskie pod wodzą Jana Karola Chodkiewicza odniosły zwycięstwo nad Szwedami pod Kircholmem. Polska odzyskała całe Inflanty.
1607-1611 – Udział Polaków w akcji Dymitra II Samozwańca. W 1606 Rzeczpospolita w obawie przed porozumieniem rosyjsko-szwedzkim podjęła zbrojną interwencję w Rosji.
1609-1611 – Oblężenie i zdobycie Smoleńska przez wojska polskie.
1610 – Zwycięstwo Stanisława Żółkiewskiego nad wojskiem rosyjskim pod Kłuszynem
1610 – Żółkiewski wkraczył do Moskwy.
1610-1612 – Interwencyjna wojna Polski z Rosją. Władysław (syn Zygmunta III) został uznany carem. Załoga polska obsadziła Kreml. Pospolite ruszenie z udziałem mieszczan, szlachty i Kozaków skierowało się na Moskwę. Odparły one wojska Chodkiewicza spieszące na odsiecz załodze polskiej w Moskwie. Załoga skapitulowała 22 października 1612. Wkrótce sobór rosyjski wybrał carem Michała Romanowa.
1619 – Rozejm dywiliński z Rosją, zawarty na 14,5 roku. Ziemie: smoleńska, czernihowska i siewierska pozostały przy Polsce. Zawarcie rozejmu oznaczało de facto wyrzeczenie się przez Polskę planu podboju Rosji.
1620 – Turcy zadali wojskom polskim klęskę pod Cecorą. W bitwie tej zginął Stanisław Żółkiewski.
1621 – Obrona Chocimia i pokój z Turcją. Wyprawa turecka wobec bohaterskiej obrony wojsk polskich zakończyła się niepowodzeniem. Pokój ustalił granice na Dniestrze, nie rozstrzygnął jednak sporów polsko-tureckich. Podczas obrony chocimskiej umarł Jan Karol Chodkiewicz jeden z najznakomitszych dowódców dawnej Polski.
1627 – Bitwa morska pod Oliwą w Zatoce Gdańskiej między flotą polską a szwedzką, zakończona zwycięstwem Polaków. Szwedzi odstąpili od blokady Gdańska.
1629 – Wojska Gustawa Adolfa poniosły dotkliwą klęskę pod Trzcianą.
1629 – Rozejm ze Szwecją w Starym Targu. W rękach Szwedów pozostały wszystkie porty z wyjątkiem Gdańska, Pucka i Królewca. Ponadto zatrzymali oni znaczną część Inflant na północ od Dźwiny. Uzyskali również prawo pobierania części ceł z handlu polskiego.
1630 – Powstanie kozacko-chłopskie na Ukrainie pod wodzą Tarasa Fedorowicza. Kozacki zryw powstańczy został poparty przez gnębionych chłopów ukraińskich, nie osiągną jednak większego zasięgu. Hetman Stanisław Koniecpolski narzucił Kozakom ugodę, przyznając drobne korzyści.
1632-1648 – Panowanie Władysława IV.
1632-1634 – Wojna z Rosją. Wojna zakończyła się pokojem w Polanowie, który potwierdził warunki rozejmu dywilińskiego. Polska zatrzymała ziemię: smoleńską, czernihowską i siewierską. Władysław IV zrezygnował z pretensji do tronu rosyjskiego.

Odsiecz Smoleńska

1635 – Rozejm w Sztumskiej Wsi ze Szwecją. Szwedzi wycofali swe wojska z twierdz na wybrzeżu pruskim i zrezygnowali z pobierania ceł z handlu polskiego.
1637 – Śmierć Bogusława XIV, ostatniego księcia zachodnio-pomorskiego. Zajęcie Pomorza Zachodniego przez Szwecję. Wcielenie do Prus Królewskich okręgów lęborkiego i bytomskiego.
1637 – Powstanie kozackie pod wodzą Pawła Pawluka. Pod Kumejkami zaporożcy ponieśli klęskę.

Bohdan Chmielnicki z Tuhaj Bejem pod Lwowem

1648 – Wybuch powstania na Ukrainie pod wodzą Bohdana Chmielnickiego. Powstanie to na początku miało podłoże społeczne, jednak szybko zamieniło się w walkę zniewolonej narodowości o wyzwolenie polityczne. W bitwie pod Żółtymi Wodami wojska polskie pod wodzą Stefana Potockiego, syna hetmana wielkiego koronnego, poniosły klęskę.
1648 – Bitwa pod Korsuniem. Chmielnicki uderzył na główne siły polskie dowodzone przez hetmanów Mikołaja Potockiego i Marcina Kalinowskiego i zadał im klęskę. Obaj hetmani dostali się do niewoli. Droga w głąb Rzeczypospolitej została otwarta.
1648 – Klęska regularnej armii polskiej i pocztów magnackich pod Piławcami.
1648-1668 – Panowanie Jana Kazimierza.
1649 – Wojna na Ukrainie. Oblężenie Zbaraża przez wojska kozacko-tatarskie. Otoczenie pod Zborowem wojsk królewskich, spieszących z odsieczą Zbarażowi. Przekupienie przez króla polskiego chana Islam Gireja, który był przeciwnikiem powstania silnego państwa ukraińskiego.
1649 – Ugoda zborowska.
1651 – Powstanie chłopskie na Podhalu pod dowództwem Aleksandra Kostki Napierskiego. W przygotowaniu powstania brali udział emisariusze Chmielnickiego.
1651 – Bitwa pod Beresteczkiem. Armia polska (60 tys.)pod dowództwem Jana Kazimierza zadała klęskę wojskom kozackim (100 tys.). Bitwa ta jest uważana za jedno z największych zwycięstw w historii Polski.
1654 – Rada starszyzny kozackiej w Perejasławiu uchwaliła jednomyślnie zjednoczenie Ukrainy lewobrzeżnej z Rosją (ugoda perejasławska).
1654-1656 – Wojna polsko-rosyjska. Wojska rosyjskie zajęły Smoleńsk, Białoruś i część Litwy z Wilnem. Wojska kozackie, wspierane przez armię rosyjską otoczyły Lwów zajęły Lublin i doszły do Wisły (1655). Wobec najazdu szwedzkiego na Polskę (1655-1660) Rosja, przeciwna wzrostowi potęgi Szwecji, zawarła z Polską rozejm w Niemieży (1656) bez zmian terytorialnych i obiecała Polsce pomoc przeciwko Szwecji.
1655-1660 – Wojna polsko-szwedzka. Wojska szwedzkie w sile ok. 40 tys. żołnierzy wkroczyły do Wielkopolski i na Litwę. Kapitulacja wielkopolskiego pospolitego ruszenia pod Ujściem. Poddanie Szwedom Litwy przez Janusza Radziwiłła, wojewody wileńskiego. Kapitulacja Warszawy (1655 r. – IX) i Krakowa (1655 – X). Wojska koronne po klęskach pod Żarnowcem i Wojniczem przeszły na stronę Szwedów (1655 – X). Jan Kazimierz uszedł na Śląsk i uniwersałem wydanym w Opolu wezwał naród do walki ze Szwedami. Partyzantka chłopska na Podkarpaciu odebrała najeźdźcom Nowy Sącz. Obrona Częstochowy (19 XI – 27 XII 1655), jeden z licznych przejawów antyszwedzkiego oporu.

Potop szwedzki

1655 – Zawiązanie konfederacji tyszowieckiej przeciw Szwedom przez hetmanów koronnych Stanisława Rewerę Potockiego i Stanisława Lanckorońskiego, którzy odstąpili Szwedów.
1656 – Bitwy pod Warszawą (VI-VII). Po trzydniowej bitwie, w której obok wojska wzięli udział również chłopi i mieszczanie, Jan Kazimierz zajął Warszawę (30 VI). Szwedzi, pomoc elektora brandenburskiego (w zamian za odstąpienie części Wielkopolski), po drugiej trzydniowej bitwie (28-30 VII) ponownie zajęli stolicę. Nowa okupacja trwała tylko kilka tygodni i nie wpłynęła na sytuację wojenną kraju.
1657 – Najazd ks. siedmiogrodzkiego Jerzego II Rakoczego na Polskę. Książę Rakoczy na czele wojsk siedmiogrodzkich i kozackich spustoszył Małopolskę i oswobodził garnizon szwedzki w Krakowie w kwietniu zaś połączywszy się z wojskami szwedzkimi rozpoczął pościg za wojskiem Stefana Czarnieckiego. Wkrótce jednak do Polski przybyły posiłki z Austrii a Rakoczego opuścił Karol X Gustaw udający się do Danii. W tej sytuacji Rakoczy rozpoczął szybki odwrót spod Warszawy na południowy wschód. Po przegranych bitwach z wojskiem polskim pod Magierowem i Czarnym Ostrowem oraz ucieczce posiłkujących go Kozaków, podpisał akt kapitulacji pod Międzybużem a większość jego żołnierzy Tatarzy zabrali w jasyr. Po powrocie do Siedmiogrodu został przez sułtana pozbawiony władzy.
1657 – Traktaty welawsko-bydgoskie. Polska zrzekła się lenna pruskiego.
1658 – Ugoda hadziacka zawarta przez Polskę po śmierci Chmielnickiego z częścią starszyzny kozackiej pod wodzą Iwana Wyhowskiego. Na mocy ugody województwa: kijowskie, bracławskie i czernihowskie, jako "Księstwo Ruskie", pod wodzą hetmana kozackiego zatwierdzonego przez króla, miały być związane unią z Polską.
1658 – Zerwanie rozejmu przez Rosję. Jeszcze w trakcie rokowań działania wojenne wznowił książę Jurij Dołgoruki. Hetman polny litewski Wincenty Gosiewski wyparł go ze Żmudzi, ale 21 X poniósł klęskę pod Werkami, zadaną przez wojska rosyjskie kniazia Iwana Chowańskiego, i dostał się do niewoli. Do początków 1659 wojska rosyjskie zajęły Litwę aż po Podlasie, później rokowania z Moskwą przeplatały się z potyczkami i łupieniem kraju przez wojska rosyjskie. Warto dodać, że Rosja zawarła rozejm ze Szwecją, aby mieć rozwiązane ręce przed atakiem na Ukrainę.
1660 – Pokój ze Szwecją w Oliwie. Jan Kazimierz zrzekł się praw do tronu szwedzkiego, Polska utraciła na rzecz Szwecji większą część Inflant.
1660-1661 – Kampania wojenna przeciwko Rosji na Litwie i Białorusi. Na odsiecz ostatnim twierdzom na terenie Wlk. Ks. Litewskiego wyruszała armia Stefana Czarnieckiego i Pawła Sapiehy. Zastąpiła im drogę armia rosyjska dowodzona przez ks. Iwana Chowańskiego, ponosząc klęskę pod wsią Połonką (25 VI). Wojsko polsko-litewskie odrzuciło wojska carskie aż za Berezynę pod Połock (bitwy nad Basią i Drucią) oczyszczając do końca roku napastników z niemal całej Białorusi.
1660 – Ugoda cudnowska. We wrześniu wojsko polskie pod dowództwem Stanisława Potockiego i Jerzego Lubomiskiego pokonało na Wołyniu blisko 50-tysięczną armię moskiewską. Wobec tego i następnych zwycięstw Jerzy Chmielnicki uznał władzę Jana Kazimierza.
1661 – Bitwa pod Kuszlikami. Siły Polsko-Litewskie pokonały Armie Rosyjską.
1665-1666 – Rokosz Jerzego Lubomirskiego przeciw królowi Janowi II Kazimierzowi.
1667 – Rozejm andruszowski.