Język czeski
Z Wikipedii
 |
Ten artykuł wymaga dopracowania zgodnie z zaleceniami edycyjnymi. Dokładniejsze informacje o tym, co należy poprawić, być może znajdziesz na stronie dyskusji tego artykułu. Po naprawieniu wszystkich błędów można usunąć tę wiadomość. |
| Čeština | |
| Obszar | Czechy, Słowacja i inne |
| Liczba mówiących | 12 milionów |
| Ranking | 73. |
| Klasyfikacja genetyczna | Języki indoeuropejskie
|
| Pismo | łacińskie |
| Status oficjalny | |
| Język urzędowy | Czechy, jeden z urzędowych w Unii Europejskiej |
| Regulowany przez | Instytut Języka Czeskiego |
| Kody języka | |
| ISO 639-1 | cs |
| ISO 639-2 | cze/ces |
| ISO/FDIS 639-3 | ces |
| SIL | CZC |
| W Wikipedii | |
| Zobacz też: język, języki świata | |
Spis treści |
[edytuj] Podstawowe wiadomości
Język czeski należy do grupy języków zachodniosłowiańskich i jest używany przez ok. 10 mln Czechów, Morawian i Ślązaków, zamieszkujących Czechy, gdzie jest językiem urzędowym oraz kilkaset tysięcy osób (niektóre źródła mówią nawet o dwóch milionach) w innych krajach (Słowacja, Austria, Niemcy, Polska, Ukraina, USA).
Wyróżnia się 4 główne zespoły jego dialektów: czeskie właściwe, hanackie, wschodniomorawskie i laskie.
Język ten jest na tyle podobny do języka polskiego, że Polacy mogą się w prostych sprawach porozumieć z Czechami bez większych trudności.
[edytuj] Historia języka czeskiego
Czesko-słowacka podgrupa etniczno-językowa wyodrębniła się w wieku IX, kiedy to migracje Madziarów odcięły ją od Słowian południowych i spowodowała jej zwrócenie się w kierunku Słowian zachodnich.
Najstarsze zabytki języka czeskiego pochodzą z XII w. (Kronika Kosmasa). W XIII i XIV w. rozwija się religijne (hymn do św. Wacława jest starszy przynajmniej o 200 lat od polskiej Bogurodzicy[potrzebne źródło]) i świeckie piśmiennictwo w tym języku, wcześniej w użyciu był język staro-cerkiewno-słowiański, który był językiem piśmiennym państwa wielkomorawskiego. Od tego czasu następuje okres rozkwitu języka czeskiego, zwłaszcza dzięki działalności Jana Husa. W okresie od X do XVI w. język czeski wywarł znaczący wpływ na słownictwo i ortografię języka polskiego.
Od roku 1620, po przegranej z Habsburgami, następuje upadek języka, który staje się językiem chłopstwa, podczas gdy szlachta i mieszczaństwo posługuje się niemieckim.
Dopiero pod koniec XVIII w. budzi się na nowo czeska świadomość narodowa i potrzeba wskrzeszenia języka czeskiego. W XIX w. kształtuje się współczesny język literacki (spisovná čeština), do czego przyczynił się znany czeski lingwista Josef Jungmann. Do XVI-wiecznego słownictwa czeskiego, wprowadził on wiele wyrazów gwarowych oraz z innych języków słowiańskich, pochodzenia polskiego lub rosyjskiego.
[edytuj] Fonetyka i pisownia
Do głównych różnic w stosunku do języka polskiego należą:
- zachowanie iloczasu samogłosek
- zanik samogłosek nosowych
- zgłoskotwórcze r i l (sonanty)
- zachowanie rozróżnienia między dźwięcznym h a bezdźwięcznym ch
- polskie g przechodzi w h: główny to hlavní
Do zapisu języka czeskiego stosuje się zmodyfikowany alfabet łaciński, tzw. alfabet husycki. Czeska abeceda liczy 42 litery:
Aa Áá Bb Cc Čč Dd Ďď Ee Éé Ěě Ff Gg Hh CHch Ii Íí Jj Kk Ll Mm Nn Ňň Oo Óó Pp Qq Rr Řř Ss Šš Tt Ťť Uu Úú Ůů Vv Ww Xx Yy Ýý Zz Žž
Znaki diakrytyczne to kreseczka (čárka), kółko (kroužek) i daszek (háček, ť i ď to również litery z daszkami).
- Kreseczka nad samogłoską oznacza długą wymowę.
- Ů odpowiada polskiemu ó i wymawia się identycznie jak ú, ale ů nie pojawia się na początku wyrazów, a ú pojawia się w środku tylko w wyrazach obcych i złożeniach, a na końcu nigdy.
- I i y oraz í i ý wymawia się jednakowo, z jednym wyjątkiem: t, d, n w wyrazach rdzennie czeskich przed i i í wymawia się jak ť, ď, ň. (Ny, ný oraz ni i ní w wyrazach obcych wymawia się możliwie twardo, w sposób trudny dla Polaka. Oczywiście również si, zi, ci wymawia się możliwie twardo, jak w wyrazach Masicz, bezimienny, cirrus.
- Czeskie samogłoski krótkie i długie zazwyczaj odpowiadają barwą polskim (zobacz [ɛ], [ä], [u]]]). Jedynie czeskie o/ó jest zwykle nieco węższe [o̞] (niekiedy, zwłaszcza w Pradze i Czechach właściwych jak polskie: [ɔ]), czeskie i/y wymawia się pośrednio między polskimi i a y ([ɪ]) ( í/ý ma barwę polskiego i ([i])), a krótkie u niekiedy interpretuje się jako [ʊ].
- Ě odpowiada polskiemu ie, czyli zmiękcza poprzednią samogłoskę, z tym, że
- jedynie tě, dě, ně wymawia się jak ťe, ďe, ńe;
- bě, pě, vě wymawia się raczej jak bje, pje, wje.
- mě wymawia się jak mńe.
- inne spółgłoski, w tym f, w ogóle nie ulegają zmiękczeniu.
- Połączenia ou i obce au wymawia się jak jedną sylabę, czyli oł, ał.
- R i l między spółgłoskami i na końcu wyrazu po spółgłosce są zgłoskotwórcze (tworzą sylaby)
- Ť, ď wymawia się jak bardzo krótkie ć, dź. (Mają się do t, d tak jak polskie ć, dź do c, dz.)
- Ň równa się polskiemu ń.
- Š, č, ž odpowiadają polskim sz, cz, ż, a ich wymowa jest pośrednia między sz, cz, ż, a ś, ć, ź.
- Ř odpowiada polskiemu rz, a jego wymowa, w przybliżeniu r i ż (lub sz, kiedy polskie rz wymawia się jak sz) jednocześnie, jest trudna nawet dla Czechów.
- Dwuznak ch w słownikach traktuje się jak osobną literę znajdującą się po h (Ale normalnie tylko c jest wielkie, np.: Chtěl být blíže k přírodě. - Chciał być bliżej przyrody.). Wymawia się go bezdźwięcznie, jak polskie ch, natomiast h wymawia się dźwięcznie.
- V odpowiada polskiemu w.
- Litery j na początku wyrazu przed spółgłoskami nie wymawia się, np. jsem /sem/ (jestem), jmeno /meno/ (imię).
- Inaczej niż w polskim podwójone spółgłoski wymawia się jak jedną.
- Pojawiające się w wyrazach obcych dž wymawia się jak polskie dż (?).
- G, x, q, w i ó używa się wyłącznie w wyrazach obcych, np. hamburger, galaxie (galaktyka), tón (ton).
- Miękkotematowe rzeczowniki żeńskie obcego pochodzenia (jak wyżej wspomniane galaxie, Lucie, Francie) wymawia się odpowiednio /galaksije/, /lucije/, /francije/. Zasadniczo wszystkie połączenia i- z samogłoskami w wyrazach obcego pochodzenia wymawiane są jako /ij-/ (np. impresionista wymawiany jest jako /impresijonista/.
- Partykuła ne z czasownikami pisana jest łącznie, inaczej niż w języku polskim: nepoužívám (nie używam).
- Akcent pada zawsze na pierwszą sylabę.
[edytuj] Gramatyka
Podstawy gramatyki języka czeskiego są podobne do języka polskiego. Podobnie jak w polszczyźnie występuje siedem przypadków rzeczownika. Jednakże ten (nawet w liczbie mnogiej) zawsze pozostaje w swoim rodzaju (on, ona, ono => oni, ony, ona). Znacznie trudniej sytuacja przedstawia się ze składnią (slovosled), która nosi w sobie głębokie znamiona niemczyzny[potrzebne źródło].
W przeczeniu przypadek dopełnienia nie zmienia się, w przeciwieństwie do języka polskiego. Np.
- pol. Mam dom. (biernik)
- cz. Mám dům. (4. pád - biernik)
- pol. Nie mam domu. (dopełniacz)
- cz. Nemám dům. (4. pád - biernik)
[edytuj] Słownictwo
Czeskie słownictwo tylko na podstawowym poziomie jest podobne do polskiego. Należy jednak pamiętać, że niektóre wyrazy polskie mogą mieć dla Czechów znaczenie wulgarne (np.: odpowiednik polskiego szukać oznacza w sposób bardzo wulgarny czynność spółkowania), albo też zupełnie inne (np. důvod to nie dowód a powód). W niektórych przypadkach czeszczyzna może słusznie wydawać się podobna do staropolszczyzny i gwary śląskiej.
Ponadto w języku czeskim nie brakuje kalek językowych z języka niemieckiego, który kiedyś dominował na terenach dzisiejszej Republiki Czeskiej. Dominacja ta, a następnie oczyszczanie języka zastępowaniem obcych słów wyrazami pochodzenia słowiańskiego spowodowały, iż czeszczyzna jest często podobna, pod względem syntaktycznym i słowotwórczym, do języka niemieckiego.
- cz. Chtěla bych si dát (nechat) obarvit vlasy.
- niem. Ich möchte mir die Haare färben lassen.
- pol. Chciałabym ufarbować włosy.
[edytuj] Powstanie i rozwój
Język czeski powstał z języka prasłowiańskiego. Należy do grupy zachodniej, chociaż rozwój grup typu TorT[1] (ale już nie orT-) odbył się tak, jak w grupie południowej.
- korva > krava > kráva (pol. krowa < krova)
- melko > mlěko > mléko (pol. mleko < mleko)
- olketь > loketь > loket (pol. łokieć)
Poniżej przedstawiono historię języka czeskiego w porównaniu z historią języka polskiego:
- Prelabializacja przed ą nie zaszła, za to zaszła w gwarach i języku potocznym przed o:
- šč, ždž > šť, žď i zanik zwarcia: dz´ > z, g > h
- Przemiany samogłosek
- i, y, e, a, o, u przetrwały w zasadzie bez zmian (brak miękczenia przed e)
- ь, ъ > 0, e (rozwój jerów jak w polskim, ale brak miękczenia przed ь)
- ě > ´e
- ą > u; ę > ´e, a (zanik nosowości. ´e < ę raczej przed miękkimi spółgłoskami)
- jedynie spółgłoska r była miękczona konsekwentnie, co upodobniło ją do k, g, x zmiękczonych w okresie prasłowiańskim
- zaszło jakby postępowe miękczenie samogłosek (polski przegłos lechicki można określić jako wsteczne utwardzanie): ´a > ě, ´u > i, ´e:, ´a:, ´u: > í
- Długie samogłoski powstawały wg nieco innych reguł niż w języku polskim.
- łączenia dwóch sylab w jedną (grupy typu ojo) zachodziło jakby nieco częściej
- moja > má (pol. moja, ma)
- dyftongizacja i monoftongizacja, np. o: > uo > ů /u:/ (pol. o: > ó: (o pochylone) > ó > u); u: > ou (w śródgłosie i wygłosie, czyli w środku i na końcu wyrazu; częściowo również analogiczne procesy z e i i)
- w wyrazach obcych pojawiają się ó i ú w środku wyrazu
- ogólnie iloczas pozostał
- łączenia dwóch sylab w jedną (grupy typu ojo) zachodziło jakby nieco częściej
- Sonanty w zasadzie przetrwały. l´ i r´ zlały się z l i r. Jedynie sonant l niekiedy (zwłaszcza po przedniojęzykowych i szumiących) dał lu
- krkъ > krk (pol. kark)
- čr´nъjь > černý (pol. czarny)
- zr´no > zrno (pol. ziarno)
- vr´t- > vrták (pol. viertło)
- vr´xъ > vrch (pol. wierzch)
- vr´ba > vrba (pol. wierzba)
- dl´gъjь > dlouhý (pol. długi)
- stlpъ > sloup (pol. słup < stłup)
- slnьce > slunce (pol. słońce)
- vl´na > vlna (pol. wełna)
- čl´n- > člun (pol. czółno)
- žl´tъjь > žlutý (pol. żółty)
- wl´kъ > vlk (pol. vilk)
- mlv- > mluvit (pol. mowa < mołwa)
- Powstały też nowe sonanty, np.
- jablъko > jablko (pol. jabłko, potocznie /japko/)
- yr > er
- sěkyra > sekera (pol. siekiera)
- Wzmocnienie miękkości: t´, d´, n´ > ť, ď, ň. Np.:
- těsto > těsto /ťesto/ (pol. ciasto)
- Przejście miękkości nie zaszło
- medvědь > medvěd (pol. niedźwiedź < miedźwiedź)
- Zanik miękkości
- c´, s´, z´ (równiez < dz´) i l´ straciły miękkość zlewając się z twardymi wariantami (c´ nie miało takiego wariantu). Np.:
- sěno > seno (pol. siano
- podobnie jak w polskim p´, b´, w´, f´, m´ straciły miękkość na końcu wyrazu i przed spółgłoską. Np.:
- goląbь > holub (pol. gołąb)
- inaczej niż w polskim š, ž, č, ř < r´ zachowały miękkość
- c´, s´, z´ (równiez < dz´) i l´ straciły miękkość zlewając się z twardymi wariantami (c´ nie miało takiego wariantu). Np.:
- Czwarta palatalizacja nie zaszła
- Ogólnie zapis i i y odpowiada stanowi prasłowiańskiemu, z tym że powstało wiele nowych i w wyniku "postępowego miękczenia". Wymowa jednak zlała się, pozostało tylko rozróżnienie w wymowie t, d, n przed i/y.
- ji pozostało
Akcent, pierwotnie ruchomy, ustalił się na pierwszej sylabie, tak jak w języku staropolskim.
[edytuj] Gwary
Język ogólnoczeski i gwary wyraźnie różnią się od języka literackiego. W niemal wszystkich gwarach przeszło prasłowiańskie g na h, lecz powstało nowe g jako wariant kombinatoryczny bezdźwięcznego k (na przykład jagživ). Wszystkie gwary poza laskimi posiadają długość fonologiczną i akcent na pierwszej zgłosce. Palatalizowane s', c', z' względnie palatalne ś, ć, ź uległy w większości depalatalizacji, tylko w gwarach laskich albo zachowały się, albo przeszły w š, č, ž. Fonemów ť, ď nie ma w części gwar laskich (te mają dźeći albo džeči zamiast ďeťi) i w gwarach kopaniczarskich (dzeci). Niemal w żadnej gwarze czeskiej nie przeprowadzono przegłosów 'ě > a i 'e > o, w czeskim więc występują postaci sestra, bříza, viděl (siostra, brzoza, widział). W gwarze branickiej jest przegłos e > o po š, č, ž, ř, ć, dź, ň, l, j, na przykład ňobudźoćo, sklop, pijo (nie będziecie, sklep, pije). Wzdłużenie zastępcze istnieje nadal zwłaszcza w dialektach wschodniomorawskich (na przykład kopál zamiast kopal), w gwarach laskich są refleksem wzdłużenia zastępczego samogłoski pochylone (na przykład kopoł zamiast kopáł).
W Czechach właściwych najwyraźniej wyodrębnia się gwara praska. Dalsze specyfyczne grupy dialektów istnieją około Pilzna i w Czechach wschodnich, gdzie zachowała się dwuwargowa wymowa w (na przykład prauda). Na granicy z Morawami występują przejściowe dialekty czesko-morawskie.
Morawy są bardziej zróżnicowane gwarowo niż Czechy właściwe, gdzie używany jest język ogólnoczeski. Na Morawach i Śląsku czeskim rozróżnia się grupę środkowomorawską (hanacką), wschodniomorawską (wałaską oraz słowacką), laską i kopaniczarską. Odrębny zespół gwar tworzą gwary wschodniolaskie, nawiązujące na północy Moraw na gwary zachodniej Słowacczyzny. Wskutek języka słowackiego gwary wschodniomorawskie rozpadły się na dwie podgrupy. Najbardziej archaiczna jest gwara Wołoszczyzny morawskiej, gdzie jest jeszcze różnica w wymowie i/y i l/ł. Gwara ta jest bliższa dialektom laskim i czadeckim niż czeszczyźnie literackiej, chociaż zachowała ona dawny iloczas (długość fonologiczną), różny jednak od stanu ogólnoczeskiego. Leksyka zawiera sporo karpatyzmów.
Gwary Słowaczyzny morawskiej zbliżone są znacznie do dialektu wałaskiego, no fonetycznie są one bardziej podobne do przyległych gwar Słowaczyzny węgierskiej (rejon etnograficzny Záhorie). Na podstawie gwar rejonu etnograficznego Slovácko powstał literacki mikrojęzyk, użyty przez Zdeňka Galuškę w książce Slovácko sa súdí aj nesúdí (Słowaczyzna morawska się sądzi i nie sądzi). Gwary Slovácka różnią się od pozostałych gwar wschodniomorawskich jednakową wymową i/y oraz brakiem słownictwa karpackiego (karpatizmów wołoskich).
Dla dialektu hanackiego charakterystyczna jest szeroka wymowa samogłosek y oraz u, na przykład rebe (ryby), čoňo (gębę). Ogólnoczeskie dyftongi ej, ou uległy monoftongizacji, na przykład malé (mały, por. malej), staró (starą, por. starou). Gwary wschodniomorawskie nie przeprowadziły przegłosu u > i oraz a > e, występuje tam więc našú zamiast naší (naszą), podívaj sa zamiast podívej se (popatrz) itp.
Na skrajnym wschodzie Moraw w Białych Karpatach używany jest w kilku wsiach dialekt języka słowackiego (tzw. kopaniczarski), w którym czas przeszły tworzy się końcówką aorystu jak w gwarach śląskich (na przykład pasłach). Występuje tu również odrębny fonem dz (na przykład cudzy), który jest w innych gwarach czeskich tylko wariantem kombinatorycznym. Czeskie ť, ď wymawia się tam jak c, dz (na przykład dzeci), więc tak samo jak w gwarach mieszanych polsko-słowackich na wschodzie Słowacji. Odmiana miękkich przymiotników ma co do postaci słowackie końcówki (na przykaład obecňá zamiast obecní), lecz ostatnia spółgłoska pozostaje miękką. W celowniku i miejscowniku rzeczowników rodzaju żeńskiego przeprowadzono usunięcie palatalizacji spółgłoski przed końcówką, mówi się więc o matke zamiast matce. Wszystkie czasowniki mają w 1. osobie l. p. końcówkę -m, powstałą drogą wyrównania analogicznego (zgodne końcówki wschodniolaskie są wynikiem rozłożenia nosówki w wygłosie), na przykład čtem zamiast čtu, kupujem zamiast kupuji/u.
Gwary laskie najbliższe są ze wszystkich gwar czeskich językowi polskiemu. Dwie ich cechy powstały pod wpływem polskim: brak długości fonologicznej oraz istnienie samogłosek pochylonych (tylko w części laszczyzny). Inne cechy zgodne z polskim są zachowaniem stanu praczeskiego (na przykład akcent na penultimie). W gwarach tych więc mówi się jo sym był (ja byłem), vidźełech (widziałem), śeno je skludzune itd. Na terenach, które stykały się od dawna z gwarami śląskimi polskiego typu, zapanowało nima hiperpoprawnie we wszystkich pozycjach czeskiego není. Gwara Morawskiej Ostrawy stanowi podstawę ówczesnego interdialektu śląskiego. Wyraźną cechą gwar wschodniolaskich jest zachowanie względnie refleksy nosówek (rozłożonych). Końcówka biernika rzeczowników rodzaju żeńskiego -em powstała rozłożeniem pierwotnej nosówki w wygłosie. W ostatnim czasie ulega całkowitemu odnosowieniu.
W części Głubczyckiego i Raciborskiego używa się w kilku wsiach czeskiej gwary opawskiej. Mieszkańcy tych wsi nazywają się Morawcami i swój język "morawskim".
W terenach przygranicznych (sudeckich), przed wojną niemieckich, używany jest ogólnoczeski względnie interdialekt.
Ogólnoczeski powstał na podstawie gwary środkowoczeskiej (praskiej). Jest on charakteryzowany szeregiem zmian samogłoskowych, które miały miejsce często już w XV wieku, częściowo pod wpływem niemieckim. Samogłoski i i y zlały się, czego wynikiem był synkretyzm pewnych postaci przymiotników. Zgodnie z rozwojem w języku niemieckim długie ý przeszło przez aj w ej (diftongizacja) i pierwotne é zmieniło się na ý. Z długiego ú powstała przez au dwugłoska ou. W dodatku miał miejsce przegłos 'u > i oraz 'a > e, na przykład našú > naší, naša > naše.
[edytuj] Próbki gwarowe
| Odmiana | Przykład I | Przykład II |
| literacki | Dej mouku ze mlýna na vozík. | Měla jsem dvě děti. |
| ogólnoczeski | Dej mouku ze mlejna na vozejk. | Měla sem dvě děti. |
| hanacki | Dé móko ze mléna na vozék. | Měla sem dvě děti. |
| górnoostrawski | Daj muku ze młyna na vuzek. | Měła sym dvě dźeći. |
| kopaniczarski | Daj múku ze muýna na vozík. | Mauach dve dzeci. |
[edytuj] Wpływ języka czeskiego na język polski oraz polskiego na czeski
W średniowieczu język czeski był dla polskiego jednym z głównych źródeł zapożyczeń językowych.
Wpływy czeszczyzny na polszczyznę dzielimy dwojako:
- pośrednictwo w przyjmowaniu wyrazów łacińskich (szczególnie terminologii chrześcijańskiej, ze względu na wpływ tej religii po przyjęciu chrztu w 966 roku od Czechów przez Mieszka I)
Przykładem są: kościół (czes. kostel z łac. castellum), opat (czes. opat z łac. abbate), poganin (czes. pohan z łac. paganus).
- kształtowanie fonetyczne wyrazów staropolskich.
Wpływ ten widoczny jest choćby w nazwach niektórych miejscowości na Śląsku w zaniku samogłosek nosowych, np. Prudnik (zamiast *Prądnik) i Głubczyce' (zamiast *Głąbczyce).
Fonetyczne wpływy czeskiego to także przekształcenia takie jak: wiesiele (staropolski) - wesele (polski), sierce - serce, obywaciel - obywatel.
W renesansie wpływy czeskie na język polski znacznie osłabły, odtąd zapożyczenia z tego języka stały się o wiele rzadsze.
W okresie odradzania się tożsamości czeskiej, wielu czeskich historyków i językoznawców powoływało się na wspólnotę językową i korzystało z zasobów języka polskiego w tworzeniu literackich podstaw języka czeskiego (podobna sytuacja miała miejsce na obszarze dzisiejszej Słowacji).
[edytuj] Zobacz też
Przypisy
- ↑ grupy spółgłoskowo-samogłoskowe, w których "T" oznacza dowolną spółgłoskę
[edytuj] Linki zewnętrzne
- Czesko-polski słownik tematyczny dla uczniów i studentów
- Uwagi do języka czeskiego w serwisie eczechy.pl
- Pułapki językowe w jęz. polskim i czeskim
- Klucz polsko-czeski
- WordReference - a moderated forum of Slavic languages
- Historia języka czeskiego (po czesku)
- czeska deklinacja, czeska koniugacja - na czeskiej Wikipedii
zachodniosłowiańskie:
czeski • dolnołużycki • górnołużycki • kaszubski • knaan † • polski (staropolski † • średniopolski †) • połabskie † • słowacki • słowiński † • śląski²
wschodniosłowiańskie:
białoruski • Krywiczów † • rosyjski • rusiński • ruski † • staroruski † • ukraiński
południowosłowiańskie:
bułgarski • cerkiewnosłowiański †* • macedoński • serbsko-chorwacki (bośniacki, chorwacki, czarnogórski, serbski) • słoweński • staro-cerkiewno-słowiański †
¹ Język prasłowiański nie jest językiem słowiańskim, ale przodkiem wszystkich języków słowiańskich
² przez literaturę naukową uznawany za dialekt śląski języka polskiego
