Język gruziński

Z Wikipedii

ქართული ენა
Obszar	Gruzja, Iran (50 tys.), Azerbejdżan, Turcja, Rosja i inne
Liczba mówiących	7,5 miliona
Klasyfikacja genetyczna	Języki południowokaukaskie *Język gruziński
Pismo	gruziński
Status oficjalny
Język urzędowy	Gruzja
Kody języka
ISO 639-1	ka
ISO 639-2	geo/kat
SIL	GEO
W Wikipedii
Zobacz też: język, języki świata Gruzińska wersja językowa Wikipedii W Wikisłowniku: Słownik języka gruzińskiego

Język gruziński (gruz. ქართული ენა, kartuli ena) - język południowokaukaski, używany przez ok. 4,2 mln osób głównie w Gruzji, gdzie jest językiem urzędowym, oraz przez dalsze 2,5 mln w Turcji, Rosji, USA i Europie, jak też przez niewielkie grupy w Iranie (tj.Gruzini ferejdańscy) i Azerbejdżanie (Ingilojcy). Jest też używany jako język literacki przez zamieszkujące Gruzję niewielkie wspólnoty etniczne, nie posiadające piśmiennictwa we własnych językach: przez Swanów, Megrelów i Lazów.

Spis treści

1 Klasyfikacja, historia i rozwój piśmiennictwa
2 Dialektologia
3 Charakterystyka gramatyczna
4 Odmienne części mowy
5 Odmienne części mowy
- 5.1 Przyimek
6 Bibliografia
7 Linki zewnętrzne
8 Przypisy

[edytuj] Klasyfikacja, historia i rozwój piśmiennictwa

Język gruziński, wraz z językami swańskim, megrelskim oraz lazyjskim, tworzy południowokaukaską (zwaną też kartwelską) rodzinę językową, niegdyś błędnie łączoną z innymi rodzinami Kaukazu, stanowiąc najbardziej liczny i jednocześnie najważniejszy jej język.

Język gruziński zapisywany jest alfabetem gruzińskim, który pochodzi najprawdopodobniej od spółgłoskowego pisma syryjskiego. Gruziński ma bardzo długą tradycję piśmienniczą, sięgającą przynajmniej V w. Wśród gruzińskich badaczy panuje powszechne przekonanie, że pierwszy alfabet języka gruzińskiego powstał najpóźniej na przełomie IV i III w. p.n.e., za czasów króla Parnawaza I. Najstarszym zachowanym zabytkiem literatury jest powstały w V w. żywot św. Szauszanik, którego autorem jest Jakub Curtaweli, a uważanym za najważniejsze dzieło literatury gruzińskiej jest XII-wieczny epos Rycerz w tygrysiej skórze autorstwa Szoty Rustawelego. Język gruziński posiada też bardzo bogatą literaturę sakralną, której autorami nierzadko bywali gruzińscy władcy np.: Dawid IV.

W dziejach języka wyróżnia się dwa główne okresy: starogruziński V w.-XI w. oraz nowogruziński - od XII w.

Język gruziński, pomimo bardzo bogatego słownictwa, posiada również zapożyczenia z licznych języków, z którymi miał kontakt na przestrzeni dziejów. Te obejmują m. in. język arabski, perski, turecki, grecki, łacinę, rosyjski czy wreszcie język angielski. Istnieją też pożyczki z innych języków Kaukazu, jak np.: z armeńskiego kalaki 'miasto', osetyjskiego ludi 'piwo' czy abchaskiego dzghwa 'morze'^[1].

Do najwybitniejszych badaczy języka gruzińskiego zalicza się: Tamaza Gamkrelidzego, Arnolda Czikobawę czy Georges’a Dumézila.

[edytuj] Dialektologia

Język gruziński jest silnie zróżnicowany dialektycznie. Istnieje 18 dialektów, podzielonych według wspólnych podobieństw na dwa główne zespoły – wschodni i zachodni, które pomimo dużych różnic są wzajemnie zrozumiałe. Językoznawcy gruzińscy wliczają do nich, pozostałe etnolekty kartwelskie w tym m. in. język swański, choć trzeba pamiętać, że jest to bardziej deklaracja polityczna, niż stwierdzenie językowego stanu rzeczy. Cechami różniącymi dialekty są m.in. występowanie y- i u- przed niektórymi samogłoskami (odpowiednik labializacji), obecność długich i krótkich samogłosek, używanie starogruzińskiego zrostku liczby mnogiej z -n-, zamiast współczesnego z -eb-, odmienne formy czasownikowe oraz nieobecne w języku literackim zapożyczenia czy dialektyzmy. Dialekty gruzińskie dzielimy na:

północno-wschodnie - chewsurecki, pszawecki, tuszecki, chewski, mtiulecki
wschodnie - kachetyjski, ingilojski, ferejdański, tianecki
środkowe - kartlijski, dżawachecki, meschecki
południowo-zachodnie - guryjski, adżarski, imerchewiański
północno-zachodnie - imerecki, leczchumski, raczyjski

Do dialektów zalicza się też język judeo-gruziński, będący w rzeczywistości mieszanką języka gruzińskiego i hebrajskiego słownictwa.

Współczesny język literacki ukształtował się w XIX-XX w. na podłożu dialektu kartlijskiego i kachetyjskiego.

[edytuj] Charakterystyka gramatyczna

Język gruziński jest językiem aglutynacyjnym, o bogatej fonetyce. Występują tu często zbitki spółgłoskowe (np. mcvrtneli- trener). Posiada 28 spółgłosek z charakterystycznymi trójkami głosek dźwięcznych, bezdźwięcznych przydechowych i bezdźwięcznych wydechowych. Samogłosek ma tylko 5. Posiada siedem przypadków: mianownik, ergatyw, adwerbial (essivus), celownik, dopełniacz, narzędnik, oraz wołacz. Przymiotniki mają identyczną formę, jak rzeczowniki. Przysłówki tworzy się, dodając do przymiotnika lub rzeczownika końcówkę adwerbialu. Zaimek I os. Sg me może wskazywać na pewne pokrewieństwo z językami indoeuropejskimi. Choć posiada ergatyw, w czasie teraźniejszym jest nominatywny. W odmianie czasowników używa tzw. screeve'u. Koniugacja czasowników jest bardzo złożona, z podziałem czasowników na statyczne i dynamiczne, przechodnie i nieprzechodnie, jedno- i wieloosobowe i in.

[edytuj] Odmienne części mowy

[edytuj] Rzeczownik

Język gruziński posiada względnie prostą deklinację i nie rozróżnia rodzajów gramatycznych. Rzeczowniki kończą się spółgłoską (wtedy dodajemy zrostek -i) lub samogłoską, inną niż -i. Rzeczownik odmienia się przez siedem przypadków, tj.: mianownik, ergatyw, adwerbial (essivus), celownik, dopełniacz, narzędnik, wołacz oraz dwie osoby -pojedynczą i mnogą. Przypadki, służące do oznaczanie podmiotu i dopełnień, różnią się w zależności od scriwu i klasy czasownikowej, a są to: mianownik, ergatyw oraz celownik. Sprawą sporną jest nazewnictwo ergatywu - jako że gruziński nie jest w pełni ergatywny, część językoznawców preferuje nazwę narratyw. Ciekawym dla Polaka przypadkiem będzie adwerbial, który służy do tworzenia przysłówków np.: lamazi ' piękny' - lamaza 'pięknie'. Liczbę mnogą zaznacza się przez zrostek -eb-.

[edytuj] Wzór odmiany rzeczowników, kończących się na spółgłoskę

	spółgłoskowe	przykład: k'ac- ("człowiek")
Mianownik	-i	k'ac-i
Narratyw	-ma	k'ac-ma
Celownik	-s	k'ac-s
Dopełniacz	-is	k'ac-is
Narzędnik	-it	k'ac-it
Adverbial	-ad	k'ac-ad
Wołacz	-o	k'ac-o!

[edytuj] Wzór odmiany rzeczowników, kończących się na samogłoskę

W obrębie tych rzeczowników trzeba wyróżnić dwa typy - typ I - zmieniający swoją samogłoskę tematyczną (gł. kończące się na -e i -a) oraz typ II - nie zmieniający owej samogłoski, do którego należą rzeczowniki, kończące się na -o, -u, -i oraz niektóre na -a i -e.

	samogłoskowe (I)	przykład: mama- ("ojciec")	samogłoskowe (II)	przykład: Sakartvelo- ("Gruzja")
Mianownik	-Ø	mama	-Ø	Sakartwelo
Narratyw	-m	mama-m	-m	Sakartwelo-m
Celownik	-s	mama-s	-s	Sakartwelo-s
Dopełniacz	-is *	mam-is	-s	Sakartwelo-s
Narzędnik	-it *	mam-it	-ti	Sakartwelo-ti
Adwerbial	-d	mama-d	-d	Sakartwelo-d
Wołacz	-Ø	mama!	-Ø	Sakartwelo!

[edytuj] Porównanie nowej i starej deklinacji w liczbie mnogiej

Pomimo, że we współczesnym gruzińskim, do formowania liczby mnogiej używa się jedynie -eb- , to można jednak spotkać - np. w poezji lub niektórych dialektach - deklinację starego typu, stosującą wrostek -n-.

	deklinacja współczesna	deklinacja archaiczna
Mianownik	k'ac-eb-i	k'ac-n-i
Narratyw	k'ac-eb-ma	k'ac-ta
Celownik	k'ac-eb-s	k'ac-ta
Dopełniacz	k'ac-eb-is	k'ac-ta
Narzędnik	k'ac-eb-it	k'ac-ta
Adverbial	k'ac-eb-ad	k'ac-ta
Wołacz	k'ac-eb-o!	k'ac-n-o!

[edytuj] Przymiotnik

[edytuj] Zaimek

[edytuj] Czasownik

[edytuj] Odmienne części mowy

[edytuj] Przyimek

[edytuj] Bibliografia

B. T. Rudenko, Грамматика грузинского языка, Москва 1940
K. Tschenkeli, Einfuehrung in die georgische Sprache, Zuerich 1958
H. I. Aronson, Georgian: a Reading Grammar, Bloomington 1990
A. C. Harris, Georgian Syntax: A Study in Relational Grammar, Cambridge 1981

[edytuj] Linki zewnętrzne

[edytuj] Przypisy

↑ Zapożyczenie to zresztą używane jest przez Abchazów jako główny argument za autochtonicznym, "nadmorskim" pochodzeniem swego ludu w opozycji do wewnątrzlądowych Gruzinów. Gruzini mieliby jakoby nauczyć się słownictwa, związanego z morzem od Abchazów, jako że sami - będąc ludem z interioru - nie mieli potrzeby takiego rozwinąć. Teza ta wydaje się jednak być błędem, jako że Kartwelowie zamieszkiwali tereny nadmorskie już w zamierzchłej przeszłości, dlatego najprawdopodobniej można mówić tu jedynie o zastąpieniu starego kartwelskiego wyrazu, abchaskim odpowiednikiem (zjawisko to jest z resztą dość powszechne, vide zastąpienie polskiego trześnia ukraińską czereśnią)