Język oksytański
Z Wikipedii
Język oksytański (occitan / lenga d'òc, okcytański), w Polsce częściej nazywany językiem prowansalskim, należy do grupy romańskiej języków indoeuropejskich.
Współcześnie kwestionowane jest istnienie takiego języka. Część językoznawców uznaje[1], że nie ma jednego języka oksytańskiego, lecz kilka różnych języków (język langwedocki, owerniacki, béarnais, prowansalski, limuzyński, gaskoński, aranejski), które różnią się od siebie strukturalnie w takim stopniu, że trudne jest wzajemne zrozumienie. Z tego punktu widzenia próby tworzenia literatury w "języku oksytańskim" są w rzeczywistości twórczością np. w języku prowansalskim (Frédéric Mistral) lub w langwedockim.
Obejmuje szereg zróżnicowanych dialektów (często uznawanych za odrębne języki), wywodzących się ze średniowiecznego języka langue d'oc i używanych w południowej Francji (gł. w Prowansji), a także na zachodnich obrzeżach włoskiego Piemontu oraz w hiszpańskich Pirenejach. Dialekty te (języki) dzieli się na trzy grupy: północną, południową (w tym dialekty (języki) langwedockie i prowansalskie) oraz gaskońską. Brakuje oficjalnych danych na temat liczby ich użytkowników, szacunki są bardzo rozbieżne. Prawdopodobnie około miliona osób zna któryś z oksytańskich dialektów na tyle dobrze, by posługiwać się nim w życiu codziennym. Obecnie nie ma powszechnie akceptowanego standardu prowansalskiego języka literackiego. Najpoważniejszymi kandydatami do tego tytułu są język oparty na dialektach prowansalskich, którego używał poeta Frédéric Mistral, oraz standard oparty na dialektach langwedockich, uważanych za "najczystszą" odmianę języka oksytańskiego.
Wśród dialektów oksytańskich szczególny status ma gwara (język) aranese, która jest jednym z trzech języków urzędowych w należącej do Hiszpanii dolinie Val d'Aran (obok hiszpańskiego i katalońskiego). Posługuje się nią ok. 4 tys. osób.
Język oksytański jest blisko spokrewniony z językiem katalońskim, z którym tworzy diasystem. Często i bezpodstawnie bywa uznawany za dialekt języka francuskiego.
Spis treści |
[edytuj] Historia języka oksytańskiego
Najstarsze zabytki piśmiennictwa w języku oksytańskim pochodzą z przełomu X i XI wieku. W XI wieku na terenie Francji istniały dwa wielkie romańskie obszary językowe. Na północy Francji używany był langue d'oil (czyli starofrancuski), zaś na południu langue d'oc (czyli prowansalski lub oksytański). Nazwy tych języków pochodzą od brzmienia słowa oznaczającego potwierdzenie, odpowiadającego polskiemu "tak" - oil (od którego pochodzi współczesne francuskie oui) albo oc. Okres świetności langue d'oc przypada na wieki XII i XIII, kiedy to był głównym językiem liryki średniowiecznej, językiem trubadurów. W tym języku napisał pieśń Kalenda maya Raimbaut de Vaqueiras. O zasięgu i sile oddziaływania średniowiecznego prowansalskiego może świadczyć fakt, że również niewielki fragment Boskiej Komedii Dantego został napisany po prowansalsku (Czyściec, pieśń XXVI, w. 140-147). Zresztą świadectwem wpływu poezji prowansalskiej jest samo zastosowanie rymu, który jest środkiem artystycznym przez nią wynalezionym. Upadek języka został zapoczątkowany przez krucjaty przeciw albigensom (1209-1229), w wyniku których odrębność polityczna i kulturowa - południowej Francji została zlikwidowana przez królów z Paryża. Langue d'oc stopniowo tracił na znaczeniu jako język literacki, aż w XV wieku zanikł. Przetrwał jedynie jako język ludowy, coraz bardziej różnicujący się dialektalnie. W XIX wieku grupa intelektualistów, tak zwani félibres, postawiła sobie za cel odrodzenie literatury prowansalskiej. Najbardziej znanym jej przedstawicielem jest poeta Frédéric Mistral, za swoją twórczość w języku prowansalskim uhonorowany w 1904 roku Literacką Nagrodą Nobla. Obecnie podejmowane są próby podniesienia statusu języka oksytańskiego we Francji, jednak w świadomości potocznej nie cieszy się on szacunkiem, jest uznawany za język niższej rangi niż francuski. Szczególnie od XIX w. wszystkie języki (dialekty) należące do langues d'oc są wypierane przez język francuski.
W 1990 roku oksytańska gwara (język aranese) używana w dolinie Vall d'Aran (Hiszpania) uzyskała status regionalnego języka urzędowego.
[edytuj] Język oksytański a język hiszpański
[edytuj] Różnice w gramatyce
[edytuj] Czasownik
- Odmiana czasownika "być" (niektóre formy):
- Większość dialektów języka oksytańskiego nie posiada dwóch czasowników odpowiadających słowu "być", jak hiszpańskie ser i estar
| Język hiszpański | Język oksytański | Forma gramatyczna |
|---|---|---|
| ser/estar | èsser | bezokolicznik |
| es/está | es | tryb oznajmujący, czas teraźniejszy, 3. osoba, l. pojedyncza |
| son/están | son | tryb oznajmujący, czas teraźniejszy, 3. osoba, l. mnoga |
| era/estaba | èra | czas przeszły niedokonany, 3. osoba, l. pojedyncza |
| fue/estuvo | foguèt | czas przeszły dokonany prosty, 3. osoba, l. pojedyncza |
- Odmiana czasownika "mieć" (niektóre formy):
| Język hiszpański | Język oksytański | Forma gramatyczna |
|---|---|---|
| ha | a | tryb oznajmujący, czas teraźniejszy, 3. osoba, l. pojedyncza |
- Odmiana czasownika "móc" (niektóre formy):
| Język hiszpański | Język oksytański | Forma gramatyczna |
|---|---|---|
| puede | pòt | tryb oznajmujący, czas teraźniejszy, 3. osoba, l. pojedyncza |
- Imiesłowy zakończone w hiszpańskim na -ado itp., w oksytańskim kończą się na -at: hiszp. elaborado, acompañado - oksyt. elaborat, acompanhat. Z kolei imiesłowy rodzaju żeńskiego zakończone w hiszpańskim na -ada itp., w oksytańskim mają tę samą końcówkę: hiszp. elaborada, acompañada - oksyt. elaborada, acompanhada.
[edytuj] Spójniki
| Język hiszpański | Język oksytański | Znaczenie |
|---|---|---|
| cuando | quand | "kiedy" |
| o | o | "lub" |
| y | e | "i" |
[edytuj] Zaimki
-
- Zaimek osobowo-zwrotny se w języku oksytańskim skraca się do s' przed wyrazem zaczynającym się samogłoską.
[edytuj] Przysłówki
- Podobnie jak w hiszpańskim, w oksytańskim przysłówki sposobu tworzy się od form przymiotnikowych, dodając do przymiotnika użytego w rodzaju żeńskim przyrostek: w hiszpańskim -mente, w oksytańskim -ment.
- Inne przysłowki:
| Język hiszpański | Język oksytański | Znaczenie |
|---|---|---|
| como | coma | "jak" |
[edytuj] Przedrostki i przyrostki
- Przyrostki:
| Język hiszpański | Język oksytański | Uwagi |
|---|---|---|
| -al (l.poj.), -ales (l. mn.) | -al (l.poj., r.m.), -ala (l.poj., r.ż.), -als (l.mn., r.m.), -alas (l.mn., r.ż.) | Tworzenie przymiotnika. |
| -dad, -tad, -dades (l. mn.), -tades (l. mn.) | -tat, -tats (l. mn.) | |
| -ico (r.m), -ica (r.ż.) | -ic/-cian (r.m.), -ica (r.ż) | W oksytańskim nie zaznacza się akcentu na sylabie poprzedzającej tę końcówkę. Przyrostek -ic w przymiotnikach, -ician w nazwach zawodów: hiszp. científico, matemático - oksyt. scientific, matematician. |
| -ión | -ion | Jak polskie "-ja" w końcówkach "-cja", "-sja". |
| -ivo | -iu | Tworzenie przymiotnika. |
| -mente | -ment | Tworzenie przysłówka; w oksytańskim końcówkę dodaje się do przymiotnika rodzaju żeńskiego: hiszp. inicialmente - oksyt. inicialament. |
[edytuj] Linki zewnętrzne
- Wikipedia w języku prowansalskim (oksytańskim)
- Diccionari general occitan (Słownik języka oksytańskiego)
Przypisy
wschodnioromańskie: arumuński • istrorumuński • meglenorumuński • rumuński
południoworomańskie: korsykański (gallurski) • sassarski • sardyński (kampidański, logudorski)
zachodnioromańskie: aragoński • asturyjski • auregnais † • burginioński • dalmatyński † • dgèrnésiais • emilijski • francuski • franko-prowansalski • friulski • galicyjski • gallurski (północnowschodniosardyński) • gaskoński • hiszpański • istriocki • jèrriais • judeo-portugalski † • judeo-włoski • kampidański (południowosardyński) • kataloński • ladino (judeo-hiszpański) • ladyński • langwedocki • liguryjski • limuzyński • logudorski (środkowosardyński) • lombardzki • lotaryński • mirandyjski • monegaski • neapolitański • normandzki • oksytański • owerniacki • piemoncki • pikardyjski • portugalski • prowansalski • rioplatense • romansz • sercquiais • sycylijski • szampański • szuadit † • walencki • waloński • wenecki • włoski • zarfatit †
¹ Łacina nie jest językiem romańskim, ale italskim i przodkiem wszystkich języków romańskich
