Język polski

Z Wikipedii

Ten artykuł wymaga uzupełnienia źródeł podanych informacji. Aby uczynić go weryfikowalnym, należy podać przypisy do materiałów opublikowanych w wiarygodnych źródłach.

Język polski
Obszar	Polska (37-38 mln) oraz Niemcy, Ukraina, Białoruś, Litwa, Rosja, Stany Zjednoczone, Kanada, Brazylia, Australia, Izrael, Irlandia, Wielka Brytania, Francja, Czechy, Słowacja, Kazachstan i inne kraje
Liczba mówiących	44 miliony
Ranking	29.
Klasyfikacja genetyczna	Języki indoeuropejskie Języki słowiańskie Języki zachodniosłowiańskie Języki lechickie Język polski
Pismo	łacińskie
Status oficjalny
Język urzędowy	Polska, jeden z urzędowych w Unii Europejskiej
Regulowany przez	Rada Języka Polskiego
Kody języka
ISO 639-1	pl
ISO 639-2	pol
ISO/FDIS 639-3	pol
SIL	POL
W Wikipedii
Zobacz też: język, języki świata W Wikisłowniku: Słownik języka polskiego

Język polski (polszczyzna) należy wraz z językiem czeskim, słowackim, pomorskim (kaszubskim), śląskim, dolnołużyckim, górnołużyckim oraz wymarłym połabskim do grupy języków zachodniosłowiańskich, stanowiących część rodziny języków indoeuropejskich. Ocenia się, że język polski jest językiem ojczystym około 50 milionów ludzi na świecie^[1] (w literaturze naukowej można spotkać szacunki od 45^[2] do 52 milionów^[3]), mieszkańców Polski oraz Polaków zamieszkałych za granicą (Polonia).

Spis treści 1 Alfabet 2 Historia języka polskiego 2.1 Zarys fonetyki historycznej 2.2 Wpływy języków obcych 2.3 Zasięg oddziaływania języka polskiego 3 Dialekty 4 Język polski za granicą 5 Fonetyka 5.1 Spółgłoski 5.2 Samogłoski 5.3 Samogłoski nosowe 5.4 Budowa sylab, długość samogłosek oraz miękkość 5.5 Akcent 6 Gramatyka 6.1 Wymiany głoskowe 6.1.1 Fonemy i, y 6.1.2 Zmiękczanie 6.1.3 Przegłos polski 6.1.4 Wymiany związane z dawną długością samogłosek i e ruchome 6.2 Części mowy 6.3 Liczby 6.4 Rodzaje 6.5 Przypadki 6.5.1 Mianownik 6.5.2 Dopełniacz 6.5.3 Celownik 6.5.4 Biernik 6.5.5 Narzędnik 6.5.6 Miejscownik 6.5.7 Wołacz 6.5.8 Wyjątki 6.6 Czasownik 6.7 Czasy 6.7.1 Czas zaprzeszły 6.7.2 Czas przeszły 6.7.3 Czas teraźniejszy 6.7.4 Czas przyszły prosty 6.7.5 Czas przyszły złożony 6.8 Przymiotnik 6.9 Liczebnik 7 Aktualnie zachodzące zmiany 7.1 Zmiany struktury dialektów 7.2 Zmiany gramatyczne 7.3 Zmiany leksykalne 7.4 Zmiany fonetyczne 8 Przypisy 9 Blibliografia 10 Zobacz też 11 Linki zewnętrzne

[edytuj] Alfabet

Alfabet polski jest oparty na alfabecie łacińskim i składa się obecnie z 32 liter: Aa Ąą Bb Cc Ćć Dd Ee Ęę Ff Gg Hh Ii Jj Kk Ll Łł Mm Nn Ńń Oo Óó Pp Rr Ss Śś Tt Uu Ww Yy Zz Źź Żż

[edytuj] Historia języka polskiego

[edytuj] Zarys fonetyki historycznej

Język polski wywodzi się z języka praindoeuropejskiego za pośrednictwem języka prasłowiańskiego. Ślady jego historii można odnaleźć w obocznościach.

Do najważniejszych wczesnych zmian należy palatalizacja indoeuropejska. Dawne miękkie k, kh, g, gh przeszły w językach satemowych, takich jak języki słowiańskie, zwykle w s i z (ale np. litewskie š i ž), zaś w językach kentumowych, takich jak łacina i języki germańskie, w k i g. W języku prasłowiańskim wszystkie sylaby zamknięte przeszły w otwarte. Pociągnęło to za sobą powstanie samogłosek nosowych i zróżnicowanie długości samogłosek. Ukształtowała się też opozycja spółgłosek miękkich i twardych.

W języku polskim opozycja spółgłosek miękkich i twardych stała się cechą dystynktywną. Zgłoskotwórcze r i l przeszły w pary samogłoska + r lub odpowiednio l. Nastąpił też zanik iloczasu, a wiele spółgłosek miękkich zostało utwardzonych, np. miękkie r (zapis: r', np. r'eka — rzeka) przeszło w ż (zapis: rz). Wiele spółgłosek miękkich traci miękkość w wygłosie (np. końcowe miękkie w w nazwach typu Wrocław, w przypadkach zależnych nadal jest miękkie – we Wrocławiu).

[edytuj] Wpływy języków obcych

Współczesny język polski wywodzi się z dialektów używanych w Wielkopolsce i Małopolsce, w mniejszym stopniu na Mazowszu oraz w innych regionach. Na język polski wpływały inne języki. Najważniejszymi z nich były:

• łacina
• niemiecki
• czeski
• białoruski i ukraiński (głównie za pośrednictwem gwar kresowych)
• język francuski
• włoski
• język rosyjski
• język jidysz

Obecnie obserwować można duży wpływ języka angielskiego na język polski.

[edytuj] Zasięg oddziaływania języka polskiego

W 1699 język polski stał się językiem urzędowym Wielkiego Księstwa Litewskiego, stał się także językiem szybko polonizujących się niemieckich rodów szlacheckich w Inflantach Polskich. Od połowy XVI wieku do początku wieku XVIII polszczyzna była językiem dworskim w Rosji, i tą drogą przeniknął do języka rosyjskiego szereg wyrazów pochodzenia zachodnioeuropejskiego, przyswojonych wcześniej przez język polski.

W XVII wieku po polsku mówiono także na dworach Hospodarstwa Mołdawii i Wołoszczyzny.^[4]

[edytuj] Dialekty

W etnicznym języku polskim wyróżniamy:

• język literacki (dialekt kulturalny)
• dialekty ludowe
• gwary miejskie (np. gwara lwowska, gwara poznańska, gwara warszawska)
• gwary środowiskowe (np. grypsera)

Podstawowe dialekty języka polskiego to:

• śląski
• wielkopolski (zobacz też: gwara poznańska)
• małopolski (zobacz też: gwara krakowska, gwara podhalańska, gwara sądecka, gwara żywiecka, gwara łowicka)
• mazowiecki (zobacz też: gwara białostocka)
• chełmińsko-kociewsko-warmiński
• północnokresowy
• południowokresowy

Poza tymi podstawowymi dialektami istnieją także dialekty mieszane, szczególnie na zachodzie Polski.

[edytuj] Język polski za granicą

Coraz więcej osób uczy się języka polskiego jako obcego. Ich liczbę szacuje się na 10 000 osób na całym świecie^{[potrzebne źródło]}, z czego ok. jedna trzecia studiuje język polski w uniwersytetach i szkołach językowych w Polsce. Od 2004 roku istnieje również możliwość zdawania egzaminu z języka polskiego jako obcego na 3 poziomach: podstawowym (na poziomie B1), średnio zaawansowanym (na poziomie B2) oraz na poziomie zaawansowanym (na poziomie C2). Egzaminy te organizowane są przez Państwową komisję poświadczania znajomości języka polskiego jako obcego. Szczegółowe informacje można znaleźć na stronie [1].

Liczni są również rodzimi użytkownicy języka polskiego, którzy na stałe mieszkają w innych państwach. Są to członkowie polskiej mniejszości narodowej albo polscy emigranci lub ich potomkowie (Polonia).

Jako język polskiej mniejszości narodowej polski jest używany przede wszystkim w krajach sąsiednich: na Ukrainie, Białorusi, Litwie i w Czechach.

Największe grupy polskojęzycznej ludności, które znalazły się na stałe poza granicami kraju w wyniku emigracji, znajdują się w zachodniej Europie (Niemcy, Francja, Wielka Brytania), Ameryce (Stany Zjednoczone, Kanada, Brazylia, Argentyna), Australii oraz w Izraelu.

Ze względu na duże rozproszenie ludności polskojęzycznej po całym świecie i brak aktualnych badań nad stopniem utrzymywania języka polskiego w środowiskach imigranckich, bardzo trudno ustalić liczbę osób polskojęzycznych na stałe zamieszkałych poza granicami Polski. Szacunki podawane w literaturze fachowej mieszczą się w szerokim przedziale od 3,5 do 10 milionów^[5]. Konsekwencją tych rozbieżności są różne dane na temat ogólnej liczby rodzimych użytkowników języka polskiego.

[edytuj] Fonetyka

[edytuj] Spółgłoski

	Dwuwargowe	Wargowo- zębowe	Zębowe	Zadziąsłowe	Przednio- podniebienne	Miękko- podniebienne
Zwarte	p b		t d			k g
Zwarto- szczelinowe			ʦ ʣ	ʧ ʤ	ʨ ʥ
Szczelinowe		f v	s z	ʃ ʒ	ɕ ʑ	x
Nosowe	m		n		ɲ	ŋ
Półotwarte	w		ɫ	l r	j

Nowoczesne opisy fonologii polskiej traktują jako fonemy także prewelarne [k´] i [g´] (najbliższe odpowiedniki IPA: c i ɟ, występujące np. w wyrazach kiedy ['cɛdɨ], giętki ['ɟɛntci]. Inne opisy traktują je jako sekwencje [kj] i [gj].

Fonem /ŋ/ ma dwa główne alofony. Głoska [ŋ] pojawia się jedynie przed [k] i [g], poza tym za alofon /ŋ/ uważa się także [w̃] (lub ɰ̃), które jest drugim składnikiem dyftongów nosowych. W języku polskim połączenia [nk], [ng] kontrastują z [ŋk], [ŋg], np. piosenka [pʲɔsɛnka] wobec ręka [rɛŋka]. W wymowie południowo-wschodniej Polski kontrast taki nie istnieje i wyrazy te tworzą rym dokładny.

W języku polskim nie istnieje fonem, będący dźwięcznym odpowiednikiem fonemu /x/, a więc /ɣ/. Głoska ta pojawia się jedynie jako alofon /x/ w pozycji bezpośrednio poprzedzającej spółgłoskę dźwięczną, tak jak w wyrazie niechby ['ɲɛɣbɨ]. Niektórzy Polacy, zwłaszcza z pogranicza białoruskiego, ukraińskiego i czeskiego wymawiają <h> jako /ɦ/. Wbrew powszechnemu mniemaniu, nie jest to wymowa staropolska, ale spowodowana obcymi wpływami.

Spółgłoska [ɫ] w dzisiejszym języku polskim już niemal nie występuje. Niemal wszyscy Polacy wymawiają zamiast niej [w] (zjawisko określane dawniej jako wałczenie). Wymowa [w] jest obligatoryjna w niektórych wyrazach obcego pochodzenia zawierających w zapisie ortograficznym literę u lub w, takich jak auto [awtɔ] czy weekend ['wikɛnt]. Artykułowanie w tych wyrazach przedniojęzykowego [ɫ] czy też samogłoski [u] ("ałto", "a-uto") jest rażącym błędem.

[edytuj] Samogłoski

W języku polskim mamy 5 - 8 fonemów samogłoskowych: i, (y), e, a, o, u, (ą), (ę). W tradycyjnych opisach języka polskiego przyjmuje się też, że istnieją co najmniej dwa fonemy samogłoskowe nosowe odpowiadające literom ę i ą. W nowszych opisach fonologii polszczyzny współczesnej fonemów samogłoskowych nosowych nie wymienia się, uznając, że grafemom ę, ą odpowiadają w istocie ciągi złożone z dwu fonemów, ustnej samogłoski oraz odpowiedniego fonemu spółgłoskowego. Jeżeli przyjąć, że istnieje 6 polskich fonemów samogłoskowych, to literom (grafemom) samogłoskowym odpowiadają następujące fonemy:

• literom i, y - i/y (Litera i może oznaczać również zmiękczenie poprzedniej spółgłoski. Przyjęcie istnienia jednolitego fonemu i/y wymagało przyjęcia istnienia w wyrazach obcych niezależnych fonemów typu r´, t´. Obecnie powszechnie^[6] przyjmuje się istnienie dwóch odrębnych fonemów i oraz y.);
• literom e, a, o - odpowiednio fonemy e, a, o;
• literom u, ó - fonem u;
• literze ę - fonemy (grupy fonemów) en (np. przed t, s, k), eń (np. przed ć) em (np. przed b), e (np. przed l, ł i na końcu wyrazu);
• literze ą - fonemy (grupy fonemów) on (np. przed t, k), oń (np. przed ć) om (np. przed b), o (np. przed l, ł), ą (np. na końcu wyrazu).

Fonem /a/ realizowany jest jako głoska [ä]^[7], fonem /u/ jako głoska [u], fonem /o/ jako głoska [ɔ]. zaś fonem e jako głoska [ɛ]. Między dwiema spółgłoskami miękkimi (tak jak w wyrazach jajko czy pięć) ^[8] występują odpowiednio głoski [æ], [ʉ], [o] i [e]. Co do fonemów i oraz y, w nagłosie, po samogłosce i po spółgłosce miękkiej (czyli tam, gdzie odpowiada mu litera i) występuje tylko [i], a po spółgłosce twardej (litera y) - [ɨ].

[edytuj] Samogłoski nosowe

W języku polskim występują zachowane jeszcze z prasłowiańskiego samogłoski nosowe, które zanikły w większości pozostałych języków słowiańskich (choć można było resztkę ich znaleźć w dialektach macedońskich i bułgarskich jeszcze w początku minionego wieku). Samogłoski te to ą oraz ę. Jednak i w polskim zachodzi proces zaniku samogłosek nosowych. Samogłoski historycznie nosowe, w pewnych kontekstach przechodzą w nienosowe. Dotyczy to przede wszystkim ę na końcu wyrazu, np.:

Zjawisko	Przykład
	Pisownia	Przeważająca wymowa
Zanik nosowości ę w wygłosie	się	sie
	kobietę	kobiete
	widzę	widze

Ale ten proces nie zachodzi tak jak w większości języków słowiańskich, bo tutaj nie zanika nosowość, lecz jakby spółgłoska nosowa odszczepia się od samogłoski i stoi sama. Obecnie praktycznie wszystkie dawne samogłoski nosowe wymawiane są asynchronicznie jako nosowe dwugłoski, tzn. składają się z elementu ustnego i nosowego. Elementem nosowym jest [n] (przed /d/, /t/, /cz/, /dż/, /c/, /dz/), [ɲ] (przed /ć/, /dź/), [m] (przed /p/, /b/), [ŋ] (przed /k/, /g/), [w̃] (przed /s/, /z/, /sz/ i /ż/). Tak więc typowa współczesna wymowa dawnych samogłosek nosowych to np. „kąt” - [kont], „wąż” - [vɔw̃ʃ] (wymowa [vɔ̃ʃ] nie jest już w ogóle brana pod uwagę przez autorów nowszych opracowań specjalistycznych^[9]), „trąbka” - [trompka]. W innych językach nosowość zanikła, np. ǫ przeszło często w u (czeskie „budu” i rosyjskie „буду” („budu”)) obok polskiego „będę” /bende/ z prasłowiańskiego „bǫdǫ”.

Dwugłoski nosowe tworzą się tam, gdzie ich wcześniej nie było, najczęściej w pozycji przed /s/. Por. pisownię nonsens i wymowę [now̃sew̃s]. Tego typu wymowa zdarza się także w przypadku samogłosek innych niż e i o, np. „awans” - [avaw̃s], „kunszt” - [kuw̃ʃt].

Istnieje też tak zwana wymowa beznosówkowa, uważana za błędną przez normatywistów.

[edytuj] Budowa sylab, długość samogłosek oraz miękkość

We współczesnym języku polskim jest tylko jedna długość samogłosek. Nie znaczy to, że nie wypowiada się czasem jej dłużej lub krócej a jedynie że nie ma to wpływu na znaczenie. Historycznie polski był językiem o dominującej budowie sylab CV (zakończone samogłoską, tak jak we włoskim i japońskim) i były 3 długości samogłosek: krótkie, normalne, długie. Istniały dwie samogłoski krótkie (jery) – miękka i twarda. Samogłoski te zanikły, przy czym jednocześnie następowało wydłużenie samogłoski poprzedzającej, a dwie sylaby typu CV zmieniały się w jedną CVC. Samogłoski krótkie przechodziły przy wydłużeniu w miękkie lub twarde e. Przy zaniku miękkiej samogłoski krótkiej, ostatnia spółgłoska zachowywała miękkość. Tak np.: "D (krótka samogłoska miękka) N (krótka samogłoska miękka)" przechodziło w "D (normalne E, miękkie N)" (dzień), natomiast "D (krótka samogłoska miękka) N (miękkie A)" w "D N (miękkie A)" (dnia). Długie samogłoski przeszły w swoje krótkie odpowiedniki, przy czym następowało podniesienie wymowy. Podwyższone a, e i o, przez pewien czas stanowiące osobne dźwięki, przeszły w a i e i u. To ostatnie nadal jest zaznaczane ortograficznie przez ó, przez pewien czas zaznaczano też odrębnymi znakami podwyższone a i e. Samogłosek wysokich i oraz u oczywiście nie można było podwyższyć.

[edytuj] Akcent

Akcent w języku polskim ma charakter mieszany toniczno-dynamiczny. Następujące trzy elementy tworzą akcent w wyrazie:

• początek wyrazu cechuje wysoki poziom intensywności,
• podwyższenie tonu sylaby akcentowanej,
• wzdłużenie samogłoski akcentowanej i osłabienie artykulacji na końcu wyrazu.

W wyrazach dwusylabowych (z akcentem na pierwszej sylabie) akcent ma charakter przede wszystkim dynamiczny, na ogół występuje też pewne wzdłużenie samogłoski (szczególnie jeśli wyraz wymawiany jest w izolacji). Różnice w wysokości tonu są mniej regularne. Akcentowana sylaba przedostatnia w wyrazach ponad dwusylabowych ma wyższy ton niż przynajmniej jedna z sylab ją otaczających, również samogłoska akcentowana może ulec wzdłużeniu. W wyrazach czterosylabowych i dłuższych pojawia się, oprócz akcentu na sylabie przedostatniej, akcent poboczny na sylabie pierwszej. akcent poboczny objawia się wyższym poziomem intensywnością niż kolejne sylaby.

Akcent w języku polskim jest prawie zawsze paroksytoniczny, tzn. pada na przedostatnią sylabę wyrazu. Istnieje jednak spora grupa rzeczowników akcentowanych proparoksytonicznie, tj. na sylabie trzeciej od końca, m.in.

• rzeczowniki pochodzenia greckiego zakończone na -ika, -yka, np. GRAfika, FIzyka, (a także zakończone na -ik, -yk w przypadkach zależnych, które mają o jedną sylabę więcej niż mianownik np. FIzyk, ale z FIzykiem).
• spora grupa tradycyjnie akcentowanych na trzeciej sylabie od końca np. REguła, RYzyko, oKOlica, CZTErysta, rzeczposPOlita.

W związku z silną tendencją do wyrównywania akcentu w wyżej wymienionych typach wyrazów, słowniki normatywne dopuszczają ich akcentowanie na sylabie przedostatniej w wymownie mniej starannej i sytuacjach bardziej swobodnych.

Drugą grupę wyjątków od zasady tworzą niektóre formy czasowników, i tak:

• formy czasu przeszłego akcentowane są tak, jakby końcówki osobowe -śmy, -ście nie należały do wyrazu, np. czyTAliśmy
• formy trybu przypuszczającego, akcentowane są tak, jakby końcówki -bym, -bys, byś, byśmy, byście nie należały do wyrazu, np. CZYtałbym, czyTAlibyśmy,

Mimo rozpowszechnienia akcentu paroksotonicznego (spowodowanego przede wszystkim pisownią) słowniki zalecają opisany sposób akcentowania.

Często zdarzają się błędy w akcentowaniu. Do najpowszechniejszych należą:

– NAuka – nie jest to słowo zakończone na -ika lub -yka. Należy mówić naUka, gdyż nie mówi się NAuczyciel, lecz nauCZYciel, nie NAuczyć, lecz naUczyć;

– akcent na 2. sylabę od końca w niektórych formach czasu przeszłego bądź też trybu przypuszczającego czasowników. Wymawianie np. przySZLIście, jeDLIśmy, kupiliBYście zamiast przepisowego PRZYszliście, JEdliśmy, kuPIlibyście, brzmi trochę sztucznie, dziwnie, nieprzyjemnie i wydaje się być nieco wymuszone. Jednak dla osób osłuchanych z prawidłowym akcentowaniem tego typu wyrazów jest rażące.

[edytuj] Gramatyka

[edytuj] Wymiany głoskowe

Zrozumienie polskiej gramatyki staje się o wiele prostsze po uwzględnieniu ogólnych zasad wymian głoskowych.

[edytuj] Fonemy i, y

W zgodnej opinii autorów współczesnych opracowań głoski [i] i [y] stanowią dwa fonemy. W końcówkach gramatycznych jednak zachowują się prawie zawsze zgodnie z dawniejszą teorią, sugerującą istnienie jednego fonemu:

[i] występuje po

• zmiękczonych wargowych p´ (głupi), b´ (gołębi), f´ (potrafi), w´ (mówi), m´ (ziemi)
• środkowojęzykowych ś (głosi), ć (kocich), ź (bazi), dź (widzisz), ń (tanim)
• półotwartym funkcjonalnie miękkim l (stali)
• funkcjonalnie twardych tylnojęzykowych k (taki), g (rogi)

natomiast [y] po

• twardych wargowych p (słupy), b (gruby), f (trafy), w (stawy), m (tamy)
• tylnojęzykowym ch (głuchy)
• przedniojęzykowych twardych t (płoty), d (młodymi), s (łysy), z (gazy), n (danym)
• półotwartych r (stary), ł (goły)
• stwardniałych zwartoszczelinowych c (nocy), dz (drodzy)
• stwardniałych szumiących sz (głuszy), cz (tkaczy), ż (bożym), dż (drożdży), rz (parzy)

Natomiast zamiast połączeń *ji występuje zwykle, przynajmniej w piśmie i wymowie starannej i: szyi.

Wyjątkiem są dopełniacze rosyjskich imion typu Kati oraz innych wyrazów obcych: Arabii, parafii, Danii, Rosji.

[edytuj] Zmiękczanie

Wiele końcówek zmiękcza głoski funkcjonalnie twarde. Oznacza się je niekiedy znakiem ´, np. -´e. Umownie będziemy stosować też ten znak przed i/y. Przekształcenie zmiękczające zmienia czasem głoskę fonetycznie miękką w fonetycznie twardą. Konkretnie:

• Głoski wargowe (p, b, w, f, m) ulegają zmiękczeniu regularnie, do p´, b´, w´, f´, m´ (zapisywanych jako pi itp. przed samogłoską. Należy pamiętać, że na końcu wyrazu fonetyczna miękkość zanika (tego gołębia – ten gołąb, ta ziemia – tych ziem)), np.:

  ten grób – tego grobu – na grobie

  ten gruby – ci grubi

  ja dmę – ty dmiesz – dmij!

• Niektóre głoski przedniojęzykowe (s, z, n) ulegają silniejszemu zmiękczeniu (czego nie widać w pisowni), do głosek środkowojęzykowych (ś, ź, ń; zapisywanych przed samogłoską jako si itp.), np.:

  ten nos – na nosie

  ten bosy – ci bosi

  ja stanę – ty staniesz – stań!

  • Uwaga: W pewnych sytuacjach s, z ulegają wymianie do stwardniałych sz, ż (w związku z jotyzacją, zobacz język prasłowiański, umownie zapiszemy (J)´ - koś- + (J)´ę = koszę), np.

    pisać – ja piszę – ty piszesz

    ty kosisz – ja koszę

    zagrozić – zagrożony

  • ale wyjątkowo

    zalesisz - zalesię

    rozgałęzić - rozgałęziony

• Głoski przedniojęzykowe zwarte (t, d) ulegają zmiękczeniu do głosek środkowojęzykowych zwartoszczelinowych (ć, dź; zapisywanych przed samogłoską jako ci, dzi), np.:

  ten młody – ci młodzi

  ja gniotę – ty gnieciesz – gnieć!

  • Uwaga: W sytuacjach związanych z jotyzacją t, d ulegają wymianie do stwardniałych c, dz (st, zd do szcz, żdż), np.

    ty płacisz – ja płacę

    ty widzisz – ja widzę

    ty bruździsz – ja brużdżę

    pomścić – pomszczony

• Głoska r ulega wymianie do stwardniałego rz, np.:

  ten stary – ci starzy

  ta kura – tej kurze

• Głoska ł ulega wymianie do l, które zachowało fonetyczną miękkość tylko przed i, np.:

  ten mały – ci mali

  ten wół – na wole

• Głoski tylnojęzykowe (k, g, ch) ulegają wymianie do stwardniałych głosek szumiących (sz, cz, ż; w związku z pierwszą palatalizacją, zobacz język prasłowiański), np.:

  smok – smoczek

  dług – oddłużyć

  mucha – musze

  • Uwaga 1: k, g przed e oraz i (pochodzącym z historycznego y) stają się fonetycznie miękkie (w związku z czwartą palatalizacją, zobacz Powstanie i rozwój języka polskiego), np.:

    ta długa – ten długi

    ten mak – tego maku – tym makiem – te maki

  • Uwaga 2: sk, zg przechodzą w szcz, żdż, np.:

    pluskać – ja pluszczę

    mózg – móżdżek

  • Uwaga 3: k, g w deklinacji z reguły przechodzą w c, dz (w związku z drugą palatalizacją, zobacz język prasłowiański; sk, zg przechodzą dziś w analogiczne sc, zdz, choć pierwotnie było szcz), np.:

    ten długi – ci dłudzy

    ta foka – tej foce

    ta miazga – tej miazdze

    ta Polska – tej Polsce (ale w "Panu Tadeuszu" "Polszcze")

• Głoski miękkie zwykle nie ulegają wymianom

  ten głupi – ci głupi

  ten tani – ci tani

  ten cudzy – ci cudzy

• Stwardniałe c, dz powstałe w wyniku trzeciej palatalizacji ulegają niekiedy wymianie do cz, ż

  ojciec - ojcze

  ksiądz - księża

Zmiękczeniu ulega również poprzednia spółgłoska s lub z przed l, ń, ć, dź, rzadko także przed m, w czasownikach niekiedy także przed p, np.:

ta wiosna – tych wiosen – o wiośnie

ten błazen – tego błazna – o błaźnie

to dziąsło – o dziąśle

ta pasta – tej paście

ta gwiazda – o gwieździe

to pasmo – o paśmie lub pasmie

spać - śpię

ale

romantyzm – o romantyzmie (powszechna wymowa /-yźmie/)

wyspa – o wyspie

[edytuj] Przegłos polski

a lub o (ó) przed zębową historycznie twardą, e wszędzie poza tym, np.

• on siwiał – oni siwieli
• ten popiół – tego popiołu – w popiele
• on plótł – ona plotła – oni pletli

W trakcie historii języka analogia i inne procesy mogły pokrzyżować regularne wymiany, a nawet wprowadzić je tam, gdzie ich być nie powinno, np.

• biodro - biodrze (zamiast biedrze), choć wciąż biedrzeniec
• ta wieś – tej wsi – wioska (ruchome e nie powinno podlegać wymianie do o)
• kozioł - kozła
• osioł - osła
• kocioł - kotła
• ziemia - poziom, poziomka, ziomek (wymiana nie powinna zachodzić przed m)
• on wlókł – ona wlokła – oni wlekli (również regularnie wlekł, wlekła)
• działo, dziale obok dzieło, dziele (zamiast spodziewanego działo - dziele)

[edytuj] Wymiany związane z dawną długością samogłosek i e ruchome

ó:o, ą:ę, e:0 (rzeczowniki: r.m.: M.l.p., r.ż. i n.: D.l.m.)

• on plótł - ona plotła
• on szedł - ona szła (z uproszczeniem grupy spółgłoskowej)
• on kopnął - ona kopnęła
• pies - psa
• wóz – wozu

też przed -(e)k, -ka, -ko

• pies – piesek
• osoba – osóbka
• gęś – gąska, ale gęsi

[edytuj] Części mowy

W tradycyjnej (szkolnej) klasyfikacji wyróżnia się 10 części mowy:

odmienne:

• rzeczownik – odmieniany przez liczby, przypadki i rodzaje (do niedawna posiadał stały rodzaj)
• przymiotnik – odmieniany przez liczby, przypadki i rodzaje
• czasownik – odmieniany przez osoby, liczby, czasy, rodzaje, tryby i strony, posiada aspekt
• liczebnik - odmieniany przez liczby, przypadki i rodzaje
• zaimek

i nieodmienne:

• przyimek (jak zapamiętać: “Znajdź przyimki przy imionach: z Jankiem, w Stachu, u Szymona.”)
• przysłówek (jak zapamiętać: “Spośród wszystkich łamigłówek najtrudniejszy jest przysłówek, lecz nie będziesz miał z nim biedy, gdy zapytasz: jak? gdzie? kiedy?”)
• wykrzyknik
• partykuła (jak zapamiętać: “Wreszcie partykuły te: li, czy, no, że, niech, by, nie!”)
• spójnik (jak zapamiętać: “Spójnik spaja doskonale słowa, zdania: i, lecz, ale.”)

W opracowaniach o charakterze naukowym oraz akademickim odchodzi się od tradycyjnego podziału na 10 części mowy łącząc poszczególne klasy lub dodając nowe. zob. klasyfikacja części mowy

[edytuj] Liczby

W języku polskim są 2 liczby – pojedyncza i mnoga. Nieliczne zachowane formy liczby podwójnej pełnią funkcje liczby mnogiej, szczególnie w określeniach części ciała występujących parami. Można na przykład porównać odmianę słów ręka (zachowane formy liczby podwójnej) i męka (odmiana normalna):

Przypadek	Liczba pojedyncza	Liczba mnoga (z formami dawnej liczby podwójnej)	Liczba pojedyncza	Liczba mnoga
Mianownik	ręka	ręce	męka	męki
Dopełniacz	ręki	rąk	męki	mąk lub męk
Celownik	ręce	rękom	męce	mękom
Biernik	rękę	ręce	mękę	męki
Narzędnik	ręką	rękoma lub rękami	męką	mękami
Miejscownik	ręce	rękach	męce	mękach
Wołacz	ręko	ręce	męko	męki

W liczbie mnogiej wyrazu ręka zachowały się formy dawnej liczby podwójnej – z końcówką e zamiast i w mianowniku, bierniku i wołaczu oraz -oma obok -ami w narzędniku. Forma rękoma występuje tylko w języku książkowym, normalnie słyszy się wyłącznie rękami. W gwarach reliktem liczby podwójnej są formy typu chodźta, chodźwa, róbta, robita itp., które dziś jednak mają na ogół znaczenie liczby mnogiej. Słowo róbta pierwotnie znaczyło "(wy dwaj) róbcie".

[edytuj] Rodzaje

Na podstawie kryterium zgodności z przymiotnikiem można wyróżnić 5 rodzajów:

Rodzaj	Przykład – biernik liczby pojedynczej		Przykład – mianownik liczby mnogiej
	Wyraz określający	Wyraz określany	Wyraz określający	Wyraz określany
Rodzaj męski osobowy	nowego	pracownika	nowi	pracownicy
Rodzaj męski nieosobowy żywotny	nowego	psa	nowe	psy
Rodzaj męski nieosobowy nieżywotny	nowy	stół	nowe	stoły
Rodzaj żeński	nową	szafę	nowe	szafy
Rodzaj nijaki	nowe	krzesło	nowe	krzesła

[edytuj] Przypadki

Jest 7 przypadków (w nawiasach podano pytania przypadków):

• mianownik (kto? co?) jest
• dopełniacz (kogo? czego?) nie ma
• celownik (komu? czemu?) przyglądam się
• biernik (kogo? co?) widzę, słyszę

• narzędnik (z kim? z czym?) idę, cieszę się
• miejscownik (o kim? o czym?) mówię, myślę
• wołacz (o!) drogi

Przykładowa odmiana przez przypadki:

M.	nos	ojczyzna	jajko
D.	nosa	ojczyzny	jajka
C.	nosowi	ojczyźnie	jajku
B.	nos	ojczyznę	jajko
N.	nosem	ojczyzną	jajkiem
Msc lub Ms.	nosie	ojczyźnie	jajku
W.	nosie!	ojczyzno!	jajko!

Szczątkowo zachowały się formy rzeczownikowej odmiany przymiotników. Formy te to np. nom. zdrów oraz pierwotne dopełniacz i celownik w wyrażeniach typu z grecka i po grecku. W liczbie mnogiej wołacz jest zawsze równy mianownikowi. Sztuczka mnemotechniczna pozwalająca nauczyć się przypadków: Mały Domek Czerwonych Biedronek Nadepnął Małżonek Wawrzonek

[edytuj] Mianownik

Głównym zadaniem mianownika jest oznaczanie podmiotu. Mianownik jest w języku polskim najczęstszym przypadkiem, choć używany jest rzadziej niż w językach o ubogiej fleksji. Konstrukcje, w których w językach o podobnym systemie przypadków występuje mianownik, a w polskim inny przypadek, to m.in.:

• w zdaniach postaci "X jest Y", np. "on jest lekarzem", Y występuje w narzędniku
• w negatywnych zdaniach egzystencjalnych podmiot występuje w dopełniaczu, np. "doktora nie ma"

Podmiot wyrażony zaimkiem jest często opuszczany, a jego rolę przejmuje końcówka osobowa czasownika. Mianownik występuje często w funkcji wołacza.

Końcówki mianownika l.p.
Sytuacja	męskie, niektóre żeńskie miękkotematowe	większość żeńskich	nijakie twardotematowe i niektóre miękkotematowe	większość nijakich miękkotematowych
Końcówka	-0	-a	-o	-e
Przykłady	stół, gołąb, ryś, krew, mysz	małpa, kasza, ziemia	niebo, drzewo, płuco	pole

Wyrazy takie jak męskoosobowe poeta, sędzia, książę, dziadzio, gauczo, męskożywotne satelita, Reksio, nijakie imię, zwierzę, akwarium, żeńskie pani mają końcówkę niezgodną z podanymi zasadami.

Końcówki mianownika l.m.
Sytuacja	męskie nieosobowe i żeńskie, twardotematowe	męskoosobowe twardotematowe	męskoosobowe miękkotematowe	męskie nieosobowe i żeńskie z M. l.p. -a, miękkotematowe	nijakie	żeńskie z M. l.p. -0
Końcówka	-y (-ki, -gi)	-´i/-owie (-cy, -dzy, -rzy)	-e/-owie	-e	-a	-i/-y/-e
Przykłady	te stoły, małpy, ptaki, nogi	ci doktorzy, Polacy, chłopi, Włosi (zamiast *Włoszy, pojawia się fonetyczna miękkość)	ci królowie, goście	te gołębie, rysie, kasze, ziemie	te pola, płuca, drzewa	te kości, myszy, noce

• Rzeczowniki męskoosobowe typu chłopiec mają końcówkę -y (historycznie -i) jak twardotematowe: chłopiec – chłopcy, ale koniec – końce.
• Rzeczowniki rodzaju nijakiego na -ę mają w liczbie mnogiej końcówkę -ona (imię - imiona) lub -ęta (cielę - cielęta); rozszerzenie tematu -eń-/-on- lub -ęć-/-ęt-/-ąt- występuje wszędzie poza mianownikiem - biernikiem - wołaczem l.poj. Rozszerzenie -ęt-/-ąt- ma też w liczbie mnogiej rzeczownik męskoosobowy książę - książęta.
• Rzeczowniki męskoosobowe zakończone na -in tracą to rozszerzenie w liczbie mnogiej i otrzymują w mianowniku l.mn. nietypową końcówkę -e: Rosjanin - Rosjanie, Amerykanin - Amerykanie.
• W mianowniku liczby mnogiej wyjątkową końcówkę -e (zmiękczające) mają także Hiszpan - Hiszpanie, Cygan - Cyganie.
• Kilka rzeczowników obcego pochodzenia otrzymuje końcówkę -e (niezmiękczające), np. seans - seanse (męskonieżywotny), szansa - szanse (żeński).
• Rzeczowniki nijakie pochodzenia łacińskiego, zakończone na -um, są nieodmienne w liczbie pojedynczej, odmieniają się jednak w liczbie mnogiej: akwarium - akwaria.
• Wyjątkowe końcówki w mianowniku liczby mnogiej mają następujące rzeczowniki: brat - bracia, ksiądz - księża, śmieć - śmieci (obok regularnego śmiecie), dzień - dni (tydzień - tygodnie z regularną końcówką, ale z nieregularną zmianą tematu), dziecko - dzieci, oko - oczy, ucho - uszy, ręka - ręce.
• W języku polskim istnieje grupa rzeczowników, które odmieniają się jak przymiotniki, np. myśliwy, służący, złoty, czesne, królowa.
• Rzeczowniki męskoosobowe na ogół obok zwykłej formy mianownika liczby mnogiej używane bywają w tak zwanej formie deprecjatywnej (nie jest to forma neutralna, zwykle wyraża ona pogardę mówiącego, czasem jednak wręcz odwrotnie). Forma ta jest zbudowana tak, jakby rzeczownik nie był osobowy, łączy się też z nieosobową formą zaimka i przymiotnika, np. ci dobrzy chłopi - te dobre chłopy. Najnowsze źródła uznają już formę deprecjatywną za element języka literackiego. Istnieją rzeczowniki, które zazwyczaj lub wyłącznie używają tej właśnie formy, np. ten karzeł, klecha - te karły, klechy (o przynależności do rodzaju męskoosobowego świadczy wówczas forma biernika l.mn. równa formie dopełniacza: widzę klechów, karłów).
• Nie ma ścisłych reguł dystrybucji końcówki -owie. Niektóre rzeczowniki męskoosobowe mogą nawet tworzyć dwie formy (zwykłego) mianownika liczby mnogiej, np. ci profesorowie - ci profesorzy (i jeszcze deprecjatywne te profesory). Postać z końcówką -owie ma wówczas znaczenie bardziej dostojne niż postać z końcówką -i, -rzy, -cy, -dzy, -e. Natomiast kiedy postać z -owie jest jedyną używaną normalnie, końcówka -e jest archaiczna, a więc podniosła: ci męzowie - ci męże.

[edytuj] Dopełniacz

Dopełniacz jest przypadkiem najczęściej używanym po mianowniku i rzadko jest mu równy formalnie (wyjątki to np. pani, dzieci). Jego podstawowa funkcja jest posesywna (odpowiada na pytania kogo?, czego?). W negatywnych zdaniach egzystencjalnych pełni funkcję podmiotu ("nie ma go"), w funkcji dopełnienia bliższego zastępuje biernik w zdaniach negatywnych ("jem sałatę", "nie jem sałaty"). Dopełniacz może też pełnić funkcję dopełnienia bliższego, gdy mowa o części (np. "kupiłem cebuli"). Można sobie wyobrazić, że przed takim dopełnieniem występuje "ukryty" rzeczownik określający ilość ("kupiłem kilogram cebuli" czy też "kupiłem trochę cebuli").

Końcówki dopełniacza l.p.
Sytuacja	męskie żywotne i nijakie	męskie nieżywotne	żeńskie
Końcówka	-a	-a/-u	-y/-i
Przykłady	kota, pilota, rysia, drzewa, pola	miodu	myszy, małpy, ziemi

• Nie ma ścisłych reguł określających użycie końcówki -u. Nazwy narzędzi zazwyczaj przybierają -a (bat - bata, młotek - młotka), nazwy substancji - -u (materiał - materiału, tlen - tlenu), istnieją jednak wyjątki. Wyjątkowo końcówka -u występuje także u rzeczowników wół - wołu, bawół - bawołu, jednak w języku mówionym dopuszczalne są też formy z końcówką -a: woła, bawoła^[10].
• Rzeczowniki męskoosobowe zakończone w mianowniku na -a mają w większości form przypadkowych końcówki takie, jak rzeczowniki rodzaju żeńskiego, stąd np. poeta - poety, satelita - satelity. Według odmiany żeńskiej idą także niektóre rzeczowniki męskoosobowe na -o, zwłaszcza nazwiska: Jagiełło - Jagiełły (ale Mieszko - Mieszka, Reksio - Reksia).
• Rzeczowniki męskoosobowe sędzia, hrabia przybierają w kilku formach końcówki odmiany przymiotnikowej, dlatego dop. sędziego, hrabiego.
• Rzeczownik męskoosobowy książę ma w dop. l.poj. postać księcia; ten sam temat księć- występuje w innych przypadkach liczby pojedynczej.

Końcówki dopełniacza l.m.
Sytuacja	męskie twardotematowe	męskie miękkotematowe	żeńskie i nijakie, miękkotematowe	żeńskie i nijakie, twardotematowe
Końcówka	-ów	-y/-i/-ów	-y/-i/-0	-0
Przykłady	psów, pilotów, płotów	rysiów, harcerzy	ziem, myszy	drzew, małp

• Niektóre rzeczowniki z rozszerzeniem -in- mają zerową końcówkę dop. l.mn.: Rosjanin - Rosjanie - Rosjan. W innych, bez wyraźnych reguł, występuje -ów: Amerykanin - Amarykanie - Amerykanów.
• Końcówka -y/-i wygrywa z -ów po końcówkach -arz, -erz, -orz, -eż, -aż: pisarzy, pejzaży, warkoczy, dawniej pisarzów, pejzażów, warkoczów. Również po -ciel jest głównie -i: nauczycieli, właścicieli (wyjątkowo końcówka zerowa występuje w rzeczowniku przyjaciel - przyjaciół). Po -j mamy głównie -ów: krajów, zwyczajów, choć obocznie złodziejów||złodziei, pokojów||pokoi.
• Kilka rzeczowników przybiera końcówkę -y w wymianą ą : ę w temacie (-ę- występuje tylko w tym przypadku): zając - zajęcy, miesiąc - miesięcy, tysiąc - tysięcy, pieniądz - pieniędzy (por. regularne mosiądz - mosiądzów).
• W nijakich -y/-i spotyka się prawie wyłącznie w rzeczownikach przedrostkowych z dawną końcówką -ьje: wezgłowi, bezprawi, wezgłowi, przedmieści||przedmieść, przysłowi||przysłów, wyjątkowo pustkowi, nozdrzy, ślepi, dzieci, ale zbóż, pokoleń, nieszczęść, kazań.
• W żeńskich -y/-i dominuje przy mianowniku -0. Przy mianowniku -a jest rzadkie (np. bazia - bazi, zbroja - zbroi, także muszla - muszli obok muszel), ale dziś jest wyłączne w rzeczownikach zakończonych na -ja (pisanym też -ia zgodnie z regułami ortografii), np. stacja - stacji, lilia - lilii oraz w tematach zakończonych na samogłoskę, np. idea - tych idei, statua - tych statui. Dawna forma -ij/-yj (stacyj, lilij) jest już dziś przestarzała i spotykana wyłącznie w stylu archaizującym. Istnieją wychodzące z użycia formy oboczne z końcówka -0, zanikiem miękkości i e ruchomym: sukni||sukien, studni||studzien, kuchni||kuchen.
• Końcówka -ów zasadniczo nie występuje w rodzaju żeńskim (wyjątkowo nuda - nudów) a w rodzaju nijakim używana jest tylko w rzeczownikach obego pochodzenia, jak studio - studiów, akwarium - akwariów.
• Końcówka -ów zwykle występuje jednak u rzeczowników męskich o odmianie żeńskiej, np. poeta - poetów, sędzia - sędziów, Jagiełło - Jagiełłów, satelita - satelitów. Wyjątki: mężczyzna - mężczyzn, sługa - sług (końcówka zerowa) oraz cieśla - cieśli (końcówka -i).
• Rzeczowniki nijakie typu cielę mają w dop. l.mn. końcówkę zerową i rozszerzenie w formie -ąt: cieląt. Tak samo męskoosobowy rzeczownik książę - książąt.
• Rzeczowniki oko, ucho używają w dop. l.mn. dawnych form liczby podwójnej oczu, uszu (forma ócz jest dziś przestarzała).

[edytuj] Celownik

Celownik oznacza zwykle dopełnienie dalsze ("Daj Kasi piłkę."). Łączy się z nielicznymi przyimkami ("ku miastu"). Jest najrzadziej używanym przypadkiem.

Końcówki celownika l.p.
Sytuacja	większość męskich	żeńskie twardotematowe	żeńskie miękkotematowe	nijakie, nieliczne męskie
Końcówka	-owi	-´e	-y	-u
Przykłady	chomikowi, stołowi	małpie, wronie, drodze, korze	kaszy, myszy, krwi	kotu, drzewu, polu

Wyjątkowa ("nijaka") końcówka -u występuje w formach około 20 rzeczowników:

• m-os. bogu, bratu, chłopcu, chłopu, czartu, człeku (ale: człowiekowi), czortu, diabłu, katu, księciu, księdzu, ojcu, panu, popu,
• m-żyw. kotu, lwu, psu, nadto orłu, osłu obok regularnych orłowi, osłowi,
• m-nżyw. łbu, światu.

W rodzaju żeńskim celownik l.poj. ma taką samą postać jak miejscownik, z takimi samymi wymianami spółgłosek i samogłosek. Dotyczy to także rzeczowników męskich o odmianie żeńskiej.

W liczbie mnogiej celownik ma zwykle końcówkę -om: psom, kotom, muchom, drzewom, polom. Niekiedy końcówkę -ym: położnym, służącym, lub -im jak np.: bliźnim.

[edytuj] Biernik

Biernik oznacza zwykle dopełnienie bliższe. W połączeniach z przyimkiem oznacza zwykle kierunek zmiany. Biernik może przyjmować trzy postacie:

• równy dopełniaczowi (rodzaj męskoosobowy, w liczbie pojedynczej również męskożywotny, np. widzę psa, pilota, pilotów),
• osobna forma z końcówką -ę (liczba pojedyncza rzeczowników rodzaju żeńskiego zakończonych na -a lub -i w mianowniku l.p.), np. widzę małpę, ziemię, gospodynię, oraz rzeczowników męskich o odmianie żeńskiej, np. widzę poetę, satelitę; wyjątkowo pani - widzę panią (z końcówką taką samą jak w deklinacji przymiotnikowej),
• równy mianownikowi (pozostałe wypadki), np. widzę psy, pole, pola, drzewo, drzewa, mysz, myszy, małpy, ziemie.

Bardzo często jest równy dopełniaczowi lub mianownikowi, ale niewiele jest wypadków, w których można zastąpić biernik jednym z tych dwóch przypadków zmieniając znaczenie. Gdy biernik jest równy mianownikowi, zdanie z podmiotem i dopełnieniem bliższym staje się dwuznaczne. Należy wtedy stosować regułę: Jeśli nie można stwierdzić, co jest podmiotem, a co dopełnieniem bliższym, na podstawie formy gramatycznej, to podmiot zawsze występuje jako pierwszy. Np. w zdaniu psy gonią koty, choć samodzielnie wyrazy psy oraz koty mogą być zarówno mianownikiem jak i biernikiem, zgodnie z regułami poprawnej polszczyzny jedynie "psy" mogą być podmiotem, a jedynie "koty" dopełnieniem^[11]. Najlepszym rozwiązaniem jest jednak przekształcenie zdania na stronę bierną^[12]: koty są gonione przez psy lub psy są gonione przez koty.

Z kolei w pewnych zdaniach język polski ma jakby własności języków koncentrycznych, np.: stół zasłaniał krzesło - stół zasłaniało krzesło, drzewa zasłaniają dom - drzewa zasłania dom.

[edytuj] Narzędnik

Narzędnik występuje w wielu połączeniach z przyimkami (np. "czapka z pomponikiem" – tzw. sociativus; często zastępowany biernikiem w sposób podobny, jak miejscownik, np. "pod budą" – "pod budę"), ale też samodzielnie jako określenie sposobu, narzędzia, czasu itd. (np. "jeść widelcem"), jako dopełnienie bliższe (np. "zarządzać domem", "pracować nocami") oraz w funkcji orzecznika (np. "jest marynarzem").

Końcówki narzędnika l.p.
Sytuacja	męskie i nijakie	żeńskie
Końcówka	-em	-ą
Przykłady	psem, stołem, bogiem, mlekiem, błotem	małpą, kaszą, myszą

Rzeczowniki męskie o odmianie żeńskiej mają końcówkę -ą, np. poetą, satelitą, Jagiełłą, także sędzia - sędzią.

W liczbie mnogiej narzędnik ma końcówkę -ami (psami, małpami, kamieniami, drzewami), wyjątkowo -mi (przyjaciółmi, gośćmi, ludźmi, braćmi, księżmi, końmi, liśćmi, pieniędzmi, dziećmi, dłońmi, kośćmi). Spotyka się też (zwykle w książkach) archaiczną końcówkę -y (ostatnimi czasy, Z włosy białymi, z skrzydły złotymi...).

[edytuj] Miejscownik

Miejscownik nigdy nie występuje sam, jedynie w połączeniach z przyimkami. Często zastąpienie miejscownika biernikiem powoduje zmianę znaczenia ze stanu w kierunek zmian, np. "na poczcie" (z miejscownikiem) oznacza położenie danego obiektu, zaś na "na pocztę" (z biernikiem) oznacza kierunek zmiany położenia.

Końcówki miejscownika l.p.
Sytuacja	większość twardotematowych	żeńskie miękkotematowe	męskie i nijakie, miękkotematowe i z tematami zakończonymi na -k-, -g-, -ch-
Końcówka	-´e	-i/-y	-u
Przykłady	o małpie, musze, drodze, kocie, ciele	o fali, myszy, kości	o mleku, duchu, rysiu, chłopcu, naczyniu

Przed końcówką -´e zachodzą różne, omówione wcześniej, wymiany spółgłosek i samogłosek, np. lider : o liderze, kozioł : o koźle, świat - świecie.

Lista rzeczowników z wymianą o (ó) : e w miejscowniku l.poj.:

• anioł - o aniele,
• kościół - o kościele,
• popiół - o popiele
• czoło - na czele (poza tym o czole),
• przód - na przedzie (poza tym o przodzie, dziś też raczej na przodzie).

Lista rzeczowników z wymianą a : e jest dłuższa i obejmuje następujące rzeczowniki:

• męskoosobowe: pędziwiatr - o pędziwietrze, sąsiad - o sąsiedzie,
• męskonieżywotne: kwiat - o kwiecie, las - o lesie, obiad - o obiedzie, świat - o świecie, wiatr - o wietrze, ponadto dojazd - o dojeździe i analogicznie najazd, odjazd, podjazd, pojazd, przejazd, przyjazd, rozjazd, wjazd, wyjazd, zajazd, zjazd,
• nijakie: ciało - o ciele, ciasto - o cieście, gniazdo - o gnieździe, lato - o lecie, światło - o świetle,
• żeńskie: gwiazda - o gwieździe, jazda - o jeździe, miara - o mierze, niewiasta - o niewieście, ofiara - o ofierze, wiara - o wierze.

Końcówkę -u przybierają wyjątkowo twardotematowe pan, syn, dom - o panu, synu, domu. Miękkotematowe rzeczowniki męskie o odmianie żeńskiej mają -i lub -y, np. o cieśli, bacy.

W liczbie mnogiej miejscownik ma końcówkę -ach (o małpach, muchach, ciałach, kościach, muchach). Dawne -´ech pozostało tylko w odmianie kilku nazw państw: w Niemczech (z wymianą c (z trzeciej palatalizacji): cz), we Włoszech, na Węgrzech, dawniej także w Prusiech (dziś tylko w Prusach).

[edytuj] Wołacz

Wołacz służy do bezpośrednich zwrotów do adresata, nie jest bezpośrednio częścią zdania. W niektórych sytuacjach jego funkcje pełni mianownik. Dzieje się tak w przypadku:

• przymiotników oraz rzeczowników o odmianie przymiotnikowej (np. służąca!; wyjątek: królowa - królowo!),
• liczby mnogiej,
• rzeczowników rodzaju nijakiego.

Ostatnie dwie cechy charakteryzują także inne języki indoeuropejskie, które we fleksji mają wołacz (przede wszystkim grekę i łacinę), i są zapewne odziedziczone z prajęzyka.

Końcówki wołacza różnego od mianownika
Sytuacja	męskie twardotematowe z wyjątkiem większości z tematem zakończonym na -k-, -g-, -ch-	męskie miękkotematowe i większość z tematem zakończonym na -k-, -g-, -ch-, żeńskie miękkotematowe zdrobniałe	żeńskie z końcówką M.l.p. -a	żeńskie z końcówką M.l.p. -0 lub -i
Końcówka	-´e*	-u	-o	-i/-y (nie -o)
Przykłady	psie, kocie, szczurze, Boże, chłopcze, księże!	smoku, duchu, rysiu, koszu, Kasiu!	falo, małpo!	miłości, myszy, pani!

^* Przed końcówką -´e w rzeczownikach zakończonych na -k, -g oraz -c, -dz z trzeciej palatalizacji, pojawiają się wymiany spółgłosek związane z pierwszą palatalizacją.

Rzeczowniki męskie mają na ogół wołacz l.poj. równy miejscownikowi. Wyjątki:

• rzeczowniki o odmianie żeńskiej (np. poeta - o poecie - poeto!, Jagiełło - o Jagielle - Jagiełło!) lub częściowo przymiotnikowej (sędzia - o sędzi(m) - sędzio!, hrabia - o hrabi(m) - hrabio!);
• niektóre rzeczowniki obcego pochodzenia zakończone na -o, np. maestro - o maestrze - maestro!;
• rzeczownik m-os. pan - o panu - panie! (por. syn - o synu - synu! z wyjątkową dla twardotematowych rzeczowników końcówką -u w obu tych przypadkach);
• rzeczownik m-os. człek - o człeku - człecze! (ale człowiek - o człowieku - człowieku; człowiecze tylko wyjątkowo);
• rzeczownik m-os. bóg - o bogu - boże!;
• rzeczowniki m-os. ojciec - o ojcu - ojcze!, chłopiec - o chłopcu - chłopcze!, podobnie młodzieniec, starzec, mędrzec, głupiec, pobratymiec, jeździec, goniec, mieszkaniec, tubylec, cudzoziemiec, powstaniec, siostrzeniec, Ukrainiec i in.; wiele rzeczowników z końcówką -ec ma dwie formy wołacza, z których forma z końcówką -´e znamionuje styl książkowy, poetycki, podniosły, np. wdowcze! obok wdowcu!;
• rzeczownik m-os. ksiądz - o księdzu - księże!;
• rzeczownik m-nżyw. lud - o ludzie - ludu! (rzadziej ludzie!).

Rzadko używa się wołacza pewnych nazw własnych, przede wszystkim imion – formy chodź tu Łukaszu, Karolino! występują o wiele rzadziej niż chodź tu Łukasz, Karolina!, a użycie wołacza dodaje wypowiedzi cech emocjonalnych. W wielu wypadkach jednak wołacz musi zostać użyty i nie można zastąpić go mianownikiem, np. panie Kowalski, panie Łukaszu, pani Karolino.

Potocznie formy wołacza mogą nawet zastępować mianownik (np. Jasiu przyszedł); takie formy są obecnie uważane za poprawne w języku potocznym, choć regionalne^[13]. Przyczyną takiej nieuzasadnione wymowy jest to, że z wysokich spółgłosek miękkich typu ś łatwiej przejść do wysokiego u, niż do o.^[14]

Sytuacje, w których użycie wołacza jest obligatoryjne, to np. bezpośredni zwrot do adresata w sytuacjach oficjalnych (zwłaszcza w języku pisanym, np. w listach: Szanowny Panie Prezesie, Droga Pani Halino). Także w języku mówionym wołacz bardzo często nie może być zastąpiony mianownikiem, np. w wyrażeniach mających na celu obrażenie adresata: ty kompletny idioto, nie tak, kretynie!, z przymiotnikiem: szanowny Wojciechu!.

[edytuj] Wyjątki

Spora grupa rzeczowników męskich ma końcówkę -a w mianowniku l.p. i odmianę żeńską (najczęściej z wyj. dop. l.mn.). Należą tu niemal wyłącznie rzeczowniki męskoosobowe, np. artysta, poeta, kolega, kaznodzieja, drużba, łowca, mężczyzna, sługa, wyjątkowo rzeczownik męskożywotny satelita (widzę tego satelitę jak tego kota, a nie jak widzę ten księżyc).

Nazwiska na -o, -ko (Jagiełło, Fredro) mają odmianę częściowo żeńską. Nie dotyczy to zdrobnionych imion współczesnych i dawnych: Józio, Franio, Benio, Mieszko, Dobko, Jaśko, a także wyrazów obcego pochodzenia: mikado, maestro, gauczo.

Rzeczownik książę jest rodzaju męskoosobowego, ale odmienia się jak rzeczowniki nijakie. Ponadto w liczbie pojedynczej używa się specjalnej formy tematu: książę, księcia, księciu, książę, księciem, o księciu, książę!; książęta, książąt, książętom, książąt, książętami, o książętach, książęta!

Istnieje grupa rzeczowników o odmianie przymiotnikowej, należących do różnych rodzajów:

• męskoosobowe myśliwy, uczony, służący, chorąży,
• męskożywotne chodzony (inna nazwa tańca - poloneza: kogo? co? - (tego) poloneza (B = D) czas zacząć), złoty (nazwa polskiej jednostki monetarnej: za złotego (B = D)),
• męskonieżywotne luty (nazwa miesiąca),
• nijakie czesne, młode (o dziecku zwierzęcia),
• żeńskie królowa, służąca.

Ich odmiana zasadniczo zgadza się z odmianą przymiotników (ale królowa ma wołacz jak w deklinacji rzeczownikowej).

Czasami przynależność (szczególnie nazw miejscowych) do odmiany przymiotnikowej nie jest oczywista, np. odmianę przymiotnikową ma Limanowa (dop. Limanowej), podczas gdy Częstochowa, Włoszczowa odmieniają się jak zwykłe rzeczowniki (dop. Częstochowy, Włoszczowy).

Rzeczowniki sędzia, hrabia, margrabia mają w odmianie kilka końcówek przymiotnikowych: sędzia, sędziego, sędziemu, sędziego, sędzią, o sędzi lub o sędzim, sędzio!, w l.mn. sędziowie, sędziów itd. regularnie.

Rzeczownik brat ma w liczbie mnogiej temat miękki i specjalną odmianę: bracia, braci, braciom, braci, braćmi, o braciach, bracia!.

Rzeczownik dziecko ma w liczbie mnogiej nieregularną postać: dzieci, dzieci, dzieciom, dzieci, dziećmi, o dzieciach, dzieci!.

Rzeczowniki oko i ucho tworzą formy liczby mnogiej od tematu miękkiego stwardniałego z końcówkami nietypowymi: MBW oczy, uszy, D oczu, uszu (rzadko oczów, uszów, przestarzałe ócz) i dalej od tego samego tematu (oczom, oczami, o oczach). W narzędniku występuje także dawna forma liczby podwójnej oczyma, dziś książkowa. W znaczeniu przenośnym odmiana jest regularna, np. oko (sieci) - oka, ok, okom, oka, okami, okach.

Rzeczownika człowiek używa się tylko w l.poj. W liczbie mnogiej jest on zastępowany rzeczownikiem ludzie. Podobną parę tworzą rok - lata.

Niektóre rzeczowniki mają rodzaj zmienny, ale niektóre formy odpowiadają odmianie tylko jednego z tych rodzajów. Np. cud (m-nżyw.) lub cudo (nijaki), ale l.mn. tylko cuda (jak w rodzaju nijakim).

[edytuj] Czasownik

Każdy czasownik posiada aspekt – dokonany lub niedokonany. System czasów jest różny u czasowników dokonanych i niedokonanych. Od czasownika bazowego tworzy się inne czasowniki przez dodawanie przedrostków. Tak tworzy się też formy dokonane z niedokonanych. Dość często występuje też sytuacja, że w złożeniach czasownik niedokonany staje się dokonanym, a forma niedokonana jest zupełnie inna:

• X – czasownik bazowy o znaczeniu 1 w aspekcie niedokonanym
• przedrostek 1 + X – czasownik o znaczeniu 1 w aspekcie dokonanym
• przedrostek 2 + X – czasownik pochodny o znaczeniu 2 w aspekcie dokonanym!
• przedrostek 2 + Y – czasownik pochodny o znaczeniu 2 w aspekcie niedokonanym
• Y – czasownik o znaczeniu wielokrotnym w aspekcie niedokonanym (często forma nieistniejąca!)

Np.:

• robić – czasownik bazowy w aspekcie niedokonanym
• zrobić – ten sam czasownik w aspekcie dokonanym
• zarobić – czasownik pochodny w aspekcie dokonanym
• zarabiać – czasownik pochodny w aspekcie niedokonanym
• rabiać – forma nieistniejąca!

• pisać – czasownik bazowy w aspekcie niedokonanym
• napisać – ten sam czasownik w aspekcie dokonanym
• zapisać – czasownik pochodny w aspekcie dokonanym
• zapisywać – czasownik pochodny w aspekcie niedokonanym
• pisywać – czasownik o znaczeniu wielokrotnym w aspekcie niedokonanym

[edytuj] Czasy

Istnieją następujące czasy (różne formy mają to samo znaczenie):

• czasy niedokonane
  • przyszły złożony
    • forma imiesłowowa – "będziemy robili"
    • forma bezokolicznikowa – "będziemy robić"
  • teraźniejszy – "robimy"
  • przeszły (niedokonany)
    • forma ściągnięta – "robiliśmy"
    • forma z końcówką osobową doczepioną do innego wyrazu – "żeśmy robili", "myśmy robili", "gdybyśmy robili" itd. (forma z pominiętą końcówką osobową, np. "my robili", jest zgodnie uważana za niepoprawną)
• czasy dokonane
  • przyszły prosty – "zrobimy"
  • przeszły (dokonany)
    • forma ściągnięta – "zrobiliśmy"
    • forma z końcówką osobową doczepioną do innego wyrazu – "żeśmy zrobili", "myśmy zrobili", "gdybyśmy zrobili" itd. (forma z pominiętą końcówką osobową, np. "my zrobili", jest niepoprawna).

Czasowniki w aspekcie dokonanym nie mają form złożonych czasu przyszłego, dlatego występują tylko w dwóch czasach. W ten sposób w języku polskim możemy wyróżnić pięć form czasowo-aspektowych, choć należy zauważyć, że:

1. Formy czasu teraźniejszego są tworzone tak samo, jak formy czasu przyszłego prostego.
2. Formy czasu przeszłego niedokonanego są tworzone tak samo, jak formy czasu przeszłego dokonanego.

[edytuj] Czas zaprzeszły

Czas zaprzeszły w języku współczesnym zanikł w zasadzie całkowicie i znany jest dziś tylko z książek (bardzo rzadko bywa używany w celu celowej archaizacji języka mówionego). Czas ten oznaczał zdarzenie, które zaszło przed innym zdarzeniem, czasem również zdarzenie, które zaszło bardzo dawno temu.

• forma niedokonana – "robiłem był", "byłem robił" itd.
• forma dokonana – "zrobiłem był", "byłem zrobił" itd.

Formy czasu zaprzeszłego niedokonanego są tworzone tak samo, jak formy czasu zaprzeszłego dokonanego. Czasu zaprzeszłego nie należy mylić z czasem przeszłym (tzw. II formą) trybu przypuszczającego (np. "byłbyś zrobił X, to nie stałoby się Y")^[15].

[edytuj] Czas przeszły

Czas przeszły oznacza zdarzenie które już zaszło (dokonany) lub zachodziło (niedokonany). Nie jest to wprawdzie zbyt użyteczna definicja (polega na użyciu czasownika "zajść" w odpowiednim czasie), jednak powinna być dla większości użytkowników języka polskiego zrozumiała. Końcówka osobowa jest ruchoma – pierwotnie czas przeszły składał się z imiesłowu przeszłego i czasownika pomocniczego. Może występować w połączeniu z czasownikiem w formie przeszłej, ze słowem pomocniczym że, lub z innymi słowami. Możliwe są więc formy typu (końcówka osobowa zaznaczona na czerwono):

• gdzie byliście
• gdzieście byli
• gdzie żeście byli
• myśmy tego nie zrobili
• rybyśmy łapali

We współczesnym języku dominuje postać z końcówką doklejoną do imiesłowu czasu przeszłego.

Inne formy mają charakter potoczny lub są stosowane do podkreślenia. Formy typu "gdzie żeście byli" są uznawane obecnie za niepoprawne, chociaż są coraz bardziej rozpowszechnione w mowie potocznej. Końcówka -ście może być doklejana do cząstki "że" wtedy, gdy pełni ona rolę spójnika. Np. Mówili, że jedliście.= Mówili, żeście jedli.

[edytuj] Czas teraźniejszy

Pod względem formy jest identyczny jak czas przyszły prosty. Formy czasu teraźniejszego oznaczają czynności lub stany:

• aktualne (np. Teraz jem śniadanie);
• omnitemporalne (np. Kwadrat ma cztery boki);
• habitualne (np. We wtorki chodzę na siłownię).

Marginalne jest użycie form czasu teraźniejszego dla oznaczenia czynności lub stanów:

• przyszłych (np. Jutro pracuję do ósmej);
• przeszłych (np. To było tak: idę sobie ulicą, a tu nagle jak nie wyskoczy pies bez kagańca).

[edytuj] Czas przyszły prosty

Pod względem formy jest identyczny jak czas teraźniejszy. Formy czasu przyszłego prostego oznaczają czynności lub stany przyszłe (np. Za miesiąc skończę szkołę). Marginalne jest użycie form czasu przyszłego prostego dla oznaczenia czynności lub stanów:

• habitualnych (np. Zawsze, kiedy przyjdzie, wypija szklankę mleka);
• omnitemporalnych (np. Nie rozpali się ognia, jeśli się nie ma żadnych narzędzi);
• przeszłych (np. To było tak: idę sobie ulicą, a tu nagle jak nie wyskoczy pies bez kagańca).

[edytuj] Czas przyszły złożony

Formy czasu przyszłego złożonego oznaczają czynności lub stany przyszłe. Forma imiesłowowa (będzie robił) występuje częściej niż forma bezokolicznikowa (będzie robić), szczególnie w rodzaju męskim. W innych rodzajach forma bezokolicznikowa jest krótsza i wygodniejsza niż imiesłowowa (będzie robiła).

[edytuj] Przymiotnik

Prawie wszystkie przymiotniki odmieniają się według jednego wzoru, jednak zgodnie z podanymi wyżej regułami fonetycznymi różnie modyfikuje się ostatnią spółgłoskę lub grupę spółgłosek, co zaznaczone zostało różnymi kolorami. Wołacz jest zawsze równy mianownikowi.

Przypadek	Liczba pojedyncza				Liczba mnoga
	Rodzaj żeński	Rodzaj męskoosobowy i męskożywotny	Rodzaj męskorzeczowy	Rodzaj nijaki	Rodzaj męskoosobowy	Pozostałe rodzaje
Mianownik	-a/-ia	-y/-i		-e/-ie	-´i/-´y	-e/-ie
Dopełniacz	-ej/-iej	-ego/-iego			-ych/-ich
Celownik	-ej/-iej	-emu/-iemu			-ym/-im
Biernik	-ą/-ią	-ego/-iego	-y/-i	-e/-ie	-ych/-ich	-e/-ie
Narzędnik	-ą/-ią	-ym/-im			-ymi/-imi
Miejscownik	-ej/-iej	-ym/-im			-ych/-ich

W przypadku pól:

• Białego – forma podstawowa przymiotnika (mianownik rodzaju żeńskiego)
• Zielonych (końcówka z e) – drugą formę (z "i") w przypadku przymiotników kończących się na "ka" (wielka), "ga" (długa) lub "ia" (głupia) w mianowniku rodzaju żeńskiego, formę bez "i" w pozostałych
• Żółtych ((końcówka z i/y)) – drugą formę (z "i") w przypadku przymiotników kończących się na "ka", "ga", "la" (ośla) lub "ia" w mianowniku rodzaju żeńskiego, formę bez "i" w pozostałych
• Błękitnych – drugą formę (z "i") w przypadku przymiotników kończących się na "ia" w mianowniku rodzaju żeńskiego, formę bez "i" w pozostałych
• Czerwonego – należy dokonać zmiękczenia poprzedzającej grupy spółgłosek i dodać "i" lub "y" zależnie od wyniku.
  • Uwaga: zamiast końcówek -*szy, a częściowo także -*ży (nie -rzy) pojawiają się fonetycznie miękkie -si, -zi, np.

  ten wyższy – ci wyżsi

  ten głuchy – ci głusi

  ten duży – ci duzi

  • ale

  ten boży – ci boży

  ten stary – ci starzy

  ten kurzy – ci kurzy

Przekształcenia zmiękczające to m.in. (w porównaniu z mianownikiem rodzaju męskiego liczby pojedynczej):

Zamiana "y" na "i"
by	bi
my	mi
ny	ni
wy	wi
Wymiana spółgłoski, "y" pozostaje "y"
ry	rzy
Wymiana spółgłoski, "y" przechodzi w "i"
ły	li
szy	si
chy	si
ży (czasem)	zi
ty	ci
sty	ści
Wymiana spółgłoski, "i" przechodzi w "y"
ki	cy
gi	dzy
Bez zmian, z "i"
pi	pi
si	si
wi	wi
Bez zmian, z "y"
rzy	rzy
ży (czasem)	ży

[edytuj] Liczebnik

W języku polskim występują liczebniki typu:

• jeden – odmienny jak przymiotnik
• dwa, trzy – odmienne na swój sposób
• pierwszy, drugi, trzeci – odmieniane jak przymiotniki
• pojedynczy, podwójny, potrójny – odmieniane jak przymiotniki

Występują też liczebniki ułamkowe:

• półtora – 3/2 (nie ma go w większości innych języków europejskich)
• pół 1/2
• ćwierć – 1/4

Dość ciekawym zjawiskiem jest skracanie liczebników w przypadku wyliczeń często używane przez dzieci. Wygląda to mniej więcej tak: dziesięć, jedna (jedena), dwana, trzyna, czterna, pietna, szesna, siedemna, osiemna, dziewietna, dwa, dwa jeden, dwa dwa, dwa trzy itd.

[edytuj] Aktualnie zachodzące zmiany

Każdy język podlega ciągłym zmianom, z których niektóre w końcu się przyjmują głęboko w języku, inne zaś mają ograniczony wpływ na język lub też odchodzą zupełnie w zapomnienie. Również we współczesnej polszczyźnie zachodzi wiele zmian, zarówno gramatycznych jak i leksykalnych. Nie można z góry powiedzieć że jedne zmiany są dobre a inne złe – o tym które zwyciężą zdecydują dzisiejsi i przyszli użytkownicy języka polskiego.

[edytuj] Zmiany struktury dialektów

W związku z przesiedleniami ludności po drugiej wojnie światowej, urbanizacją, wpływami kultury masowej (telewizja, prasa) oraz powszechnej edukacji prowadzonej w dialekcie ogólnym, język polski coraz bardziej się ujednolica. Cechy gwar są o wiele słabiej widoczne u młodszych użytkowników języka. Nie dotyczy to wszystkich gwar – np. gwarom góralskim i śląskim jak na razie wyginięcie nie grozi, jednak większość użytkowników polszczyzny mówi dziś polskim językiem ogólnonarodowym.

[edytuj] Zmiany gramatyczne

Prawdopodobnie najbardziej rzucającą się w oczy zmianą jest wypieranie rodzaju męskorzeczowego przez męskożywotny. Wiele słów które dotychczas były jednoznacznie nieżywotne, w języku potocznym, zwłaszcza w języku młodzieży, jest traktowane jako żywotne. Objawia się to tym, że biernik jest równy dopełniaczowi nie zaś jak dotychczas mianownikowi. Pojawiają się takie formy jak "mieć pomysła" czy "obejrzeć filma" (na razie wyłącznie potoczne). Większość nowych słów odnoszących się do zjawisk niematerialnych przyjmuje rodzaj męskożywotny również w języku oficjalnym. I tak formy "dostać e-maila/SMS-a" są znacznie bardziej popularne od form "dostać e-mail/SMS".

[edytuj] Zmiany leksykalne

Następuje zapożyczanie dużej ilości wyrazów angielskich, a jednocześnie zanika wiele dawnych zapożyczeń, głównie francuskich, jidysz i rosyjskich. Ciekawym zjawiskiem jest zmiana wymowy niektórych francuskich zapożyczeń z francuskiej na angielską, np. image wymawia się współcześnie raczej imidż niż imaż.

[edytuj] Zmiany fonetyczne

W związku z zapożyczeniami słów z języków o odmiennej fonetyce rozpowszechniają się rzadko dotychczas spotykane połączenia głosek np. po głoskach zębowych t, d, s, z, r pojawia się i (didżej, tir, ring). Pojawiają się też połączenia ky, gy, ly (ankylozaur, poligynia, glyptodon)

Przypisy

[edytuj] Blibliografia

• Encyklopedia języka polskiego, pod red. S. Urbańczyka i M. Kucały, wyd. 3, Wrocław 1999;
• Gramatyka współczesnego języka polskiego, red. R. Grzegorczykowa, R. Laskowski, H. Wróbel, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1998;
• Zenon Klemensiewicz, Zarys składni polskiej, Warszawa 1963;
• Renata Grzegorczykowa, Wykłady z polskiej składni, Warszawa 1996;
• Marek Wiśniewski, Zarys z fonetyki i fonologii współczesnego języka polskiego, Toruń 2001;
• Języki indoeuropejskie, pod red. L. Bednarczuka, t. I, Warszawa 1986;
• Zygmunt Saloni, Marek Świdziński, Składnia współczesnego języka polskiego, PWN, Warszawa 1985;
• Z. Gołąb, O pochodzeniu Słowian w świetle faktów językowych, Wyd. Universitas, Kraków 2004;
• Maria Dłuska, Fonetyka polska, PWN, Warszawa-Kraków 1981;

[edytuj] Zobacz też

• język staropolski
• Rada Języka Polskiego
• powstanie i rozwój języka polskiego
• historia ortografii polskiej
• kurs języka polskiego na anglojęzycznych Wikibooks
• tygiel językowy - polski tygiel językowy

[edytuj] Linki zewnętrzne

• Kurs języka polskiego (po angielsku)
• Gramatyka języka polskiego
• Mapa dialektów polskich
• Wortal poświęcony językowi polskiemu
• Forum przyjaciół języka polskiego