Literatura węgierska
Z Wikipedii
Literatura węgierska jest w ścisłym znaczeniu literaturą napisaną w języku węgierskim, w znaczeniu szerszym, można do niej zaliczyć wszelką literaturę napisaną na terenie Węgier, lub przez węgierskich autorów.
Spis treści |
[edytuj] Początki
Sprzed chrześcijańskiego okresu zachowały się tylko nieliczne teksty napisane w rowaszu. Od momentu wprowadzenia chrześcijaństwa przez Stefana I pisano przeważnie przy pomocy alfabetu łacińskiego. Z czasu przed XI. w. nie zachowały się praktycznie żadne godne nazwania przykłady tekstów, jedynie fragmenty sag udało się dotychczas odnaleźć. Inaczej niż w literaturze fińskiej, w której udało się zrekonstruować epos narodowy Kalevala i Literaturze estońskiej z eposem Kalevipoeg.
Po XI. w. powstawały za sprawą Benedyktynów, przede wszystkim teksty łacińskie, ale też np. pochodząca z ok. 1200r. modlitwa pogrzebowa po węgiersku.
W XIII i XIV w. dominuje łacińska literatura kronikarska z XIII-wiecznym "Gesta Hungarorum" na czele. Sam autor nazywał siebie "Anonymus", a zdania na temat jego tożsamości, są do dziś podzielone. Oprócz Gesta Hungarorum łacińskie kroniki pisane były przez wielu innych autorów tego czasu., w jednej z nich narodził się mit, być może za sprawą legendy „Hunor i Magor“, iż Węgrzy są spokrewnieni z Hunami i ich spadkobiercami.
Od XV w. kroniki, ustąpiły miejsca religijnym Hymnom pochwalnym. Pierwszym całkowicie zachowanym tekstem tego typu jest odkryta dopiero w 1922 r. w Bibliotece Uniwersytetu Belgijskiego Starowęgierska skarga Maryi (węg. "Ómagyar Mária-siralom"), napisana już wcześniej, bo ok. roku 1300.
Pierwsze większe, ale nie zachowane w całości tłumaczenie biblii pochodzi od Tamás i Bálint. Jego rozpowszechnienie było jednakże niewielkie, gdyż była to Biblia husycka bibel, lecz mimo tego była ona ważnym elementem na drodze do tworzenia się interdialektu węgierskiego i tworzenia węgierskiego języka literackiego.
[edytuj] Odrodzenie
Wraz z renesansowym królem Maciejem Korwinem (1458-1490) rozpoczął się na Węgrzech wzmożony rozwój kulturalny. Dla Bibliotheca Corviniana powstały liczne prześwietne tomy z węgierskimi fragmentami.
Znaczącym, piszącym po łacinie węgierskim autorem był Janus Pannonius (1434-1472), z tego okresu pochodzi jednakże też literatura węgierskojęzyczna pisana przez Bálinta Balassiego (1554-1594).
[edytuj] Literatura baroku
W tym czasie udało się Jezuitom nawrócić na katolicyzm wielu, wcześniej protestanckich, arystokratów. Jednym z głównych przedstawicieli kontrreformacji był Péter Pázmány (1570-1637), a jego główne dzieło "Przewodnik do Boskiej prawdy" (1613) było ważnym ogniwem w rozwoju węgierskiego języka filozoficznego. 1626 György Káldi (1572-1634) przetłumaczył Biblie na podstawie łacińskiej Wulgata. Węgierska literatura baroku poza tym nie była, jak wiele innych, literaturą dworską, lecz przede wszystkim antyturecką. Miklós Zrínyi (1620-1664) pisał lirykę, polityczne i militarne rozprawy, a jego głównym dziełem jest Szigeti veszedelem (1645/46) "Opresja Szigetu", pierwszy epos po węgiersku. Jego tematem jest sturm Turków na zamek Sziget (ok. 100 lat wcześniej), heroiczną walkę i masakra jego obrońców. Pierwszą węgierską encyklopedię w 1655 r. napisał János Apáczai Csere (1625-1659), były ona podstawą węgierskiego języka nauki.
[edytuj] Oświecenie i Romantyzm
Wielu ówczesnych węgierskich pisarzy należało do osobistej gwardii Marii Teresy, byli oni przeważnie młodymi arystokratami, zafascynowanymi wiedeńskim życiem kulturalnym. Przedstawicielami literatury tego czasu byli m.in.: Sándor Baróczi (1735-1809), Ábrahám Barcsay (1742-1806) i György Bessenyei (ca. 1747-1811).
Od 1794 ukazywało się w Peszcie czasopismo "Uránia", które publikowało wyłącznie węgierską literaturę i żadnych tłumaczeń zagranicznych. Wraz z ukazaniem się tego czasopisma, Peszt stał się centrum węgierskiej literatury. Odpowiedzią monarchii była rozbudowa sieci cenzorów. Pisarze tego okresu to m.in.:Gedeon Ráday (1713-1792) i Mihály Csokonai Vitéz (1773-1805), który był wielkim lirykiem, używającym po rzadkie, lub wręcz nie stosowane we wcześniejszej węgierskiej literaturze formy wyrazu. Csokonai napisał pierwszy węgierski ironiczny epos Dorottya (Dorota), 1795, w którym krytykował sposób życia arystokratów. Przetłumaczył również libretto Czarodziejskiego fletu. Kolejny twórca Mihály Fazekas (1766-1828) uzyskał rozgłos napisanym heksametrem utworem Ludas Matyi 1804, który przetłumaczono na wiele języków. Baśń ta jest jedną z bardziej znanych w węgierskiej literaturze i opowiada historię złego wielmoża i dobrego pastuszka. W okół Ferenca Kazinczyego (1754-1831) stworzył się literackie koło wielbicieli, jednakże Dániel Berzsenyi (1776-1836), do niego nie należał.
[edytuj] Epoka reform
Pod tym pojęciem kryje się okres 1825-1848, był on złotym okresem węgierskiej literatury, z takimi twórcami jak: Mihály Vörösmarty (1800-1855), János Arany (1817-1882) i Sándor Petőfi (1823-1859) na czele.
Vörösmarty jest znany jako bojownik o wolność i Liryk. Jest on autorem m.in. Szózat, (1838) - "węgierskiej Marseillaise", którą śpiewano podczas rewolucji marcowej. Węgierski hymn narodowy Himnusz napisał Ferenc Kölcsey w roku 1823.
Mór Jókai (1825-1904) brał udział w Rewolucji marcowej 1848/49 i był też po niej aktywny politycznie. Jego dzieła stanowią ponad 100 tomów, w których skład wchodziły romantyczne nowele, opowiadania i powieści, np. Egy magyar nábob, 1854 (Węgierski nabob).
[edytuj] XX wiek
Margit Kaffka (1880-1918) pisała o losach kobiet. Baudelaire fascynował Endre Adyego (1877-1919), który bywał często w Paryżu. Oprócz Adyego, również należy wymienić Atillę Józsefa (1905-1937) Mihálya Babitsa (1883-1941), Dezső Kosztolányiego (1885-1936), Árpáda Tótha i Zsigmonda Móricza (1879-1942)jako znaczących twórców początku XX. w.
Ferenc Molnár (1878-1952) był dramaturgiem, ("Liliom" (1909)) i w 1937 r. musiał wyemigrować do USA. Również Sándor Márai (1900-1989) i Albert Wass (1908-1998) spędzili dużą część życia za granicą.
Imre Kertész (ur. 1929), przeżył Auschwitz-Birkenau, co opisał w Sorstalanság, 1975 (Los utracony). W 2002 r. otrzymał on literacką nagrodę Nobla. Innymi godnymi wspomnienia autorami są: Ferenc Juhász, György Konrad, László Nagy, Sándor Weöres i János Pilinszky. Za najbardziej znanego powojennego autora uważa się Pétera Esterházyego (ur. 1950), autora m.in. "Harmonia Caelestis".
W dwudziestym wieku zaistniał również nurt literatury katolickiej, opozycyjnej względem oficjalnej doktryny komunistycznej. Jednym z najwybitniejszych pisarzy tego nurtu był Miklósz Mészöly.
[edytuj] Bibliografia
László Rónay: „Abriß der ungarischen Literaturgeschichte“. Corvina 1997. ISBN 963-13-3911-4
[edytuj] Zobacz też
[edytuj] Linki
- http://www.literatur.hu - Junge ungarische Literatur (młoda literatura węgierska)(niem)
- http://www.irodalmiakademia.hu - Archiwum węgierskiej literatury, (węg.)
