Nomenklatura chemiczna

Z Wikipedii

Ten artykuł dotyczy nazw systematycznych w chemii. Zobacz też: Zasady tworzenia nazw systematycznych w biologii.

Nomenklatura chemiczna (nazewnictwo chemiczne) to zbiór reguł obowiązujących przy określaniu systematycznej nazwy związku chemicznego.

Zasady nomenklatury chemicznej są ustalane przez Komisję Nazewniczą IUPAC - International Union of Pure and Applied Chemistry (Międzynarodowa Unia Chemii Czystej i Stosowanej). Nomenklatura ta ulega ciągłym zmianom i rewizjom, które są wynikiem dyskusji nieustannie toczonych w Komisji Nazewniczej i jej sekcjach. Dla wielu klas związków IUPAC proponuje kilka systemów nazewnictwa systematycznego; często też dopuszcza stosowanie tradycyjnej nomenklatury nie w pełni systematycznej. Niektóre ustalenia tej Komisji są często bardzo krytykowane jako niepraktyczne i uciążliwe w codziennym użyciu i na skutek tej krytyki po jakimś czasie ulegają zmianom. Zmiany są też często wymuszane przez rozwój nowych dziedzin badań, zaś oficjalna kodyfikacja często za tym rozwojem nie nadąża. Wyniki tych dyskusji i ustaleń są publikowane w czasopiśmie wydawanym przez IUPAC o nazwie Pure and Applied Chemistry.

IUPAC nie posiada żadnej mocy prawnej w narzucaniu komukolwiek zasad nomenklatury i dlatego jego ustalenia należy traktować raczej jako sugestię niż obowiązujące prawo. W polskim systemie edukacyjnym promowana jest systematyczna nomenklatura IUPAC, natomiast w większości krajów zachodnich nauczana jest głównie nomenklatura tradycyjna.

[edytuj] Nomenklatura nieorganiczna

[edytuj] Tlenki

IUPAC zaleca stosowanie systemu Stocka. Aby nadać tlenkowi nazwę przy użyciu tego systemu używamy słowa tlenek oraz podajemy nazwę pierwiastka tworzącego dany tlenek (jeśli to potrzebne wraz z wartościowością lub stopniem utlenienia).

$CO 2$ - tlenek węgla(IV) lub tlenek węgla(+4)
$CO$ - tlenek węgla(II) lub tlenek węgla(+2)
$Na 2 O$ - tlenek sodu (jedyny)
$Fe 2 O 3$ - tlenek żelaza(III) lub tlenek żelaza(+3)
$FeO$ - tlenek żelaza(II) lub tlenek żelaza(+2)

Gdy w cząsteczce występuje ugrupowanie nadtlenkowe -O-O- nazwę obdarzamy przedrostkiem nad-, gdy występuje anionorodnik *O-O| z jednym niesparowanym elektronem oraz kation metalu nazwę obdarzamy przedrostkiem "ponad-", a gdy występuje wiązanie pomiędzy atomami pierwiastka (nie tlenu), to nazwę obdarzamy przedrostkiem pod-.

$K - O - O - K$ nadtlenek potasu
$\rm K-O-O^\bull$ ponadtlenek potasu
$\rm {}^{\oplus}N=\overset{\ominus}{N}=O$ podtlenek azotu

Dla niektórych tlenków (głównie tlenków niemetali) stosuje się także nazewnictwo przedrostkowe (mniej zalecane):

$CO 2$ - ditlenek węgla
$CO$ - tlenek węgla
$SO 2$ - ditlenek siarki
$N 2 O 3$ - tritlenek diazotu
$H 2 O 2$ - ditlenek diwodoru
$Cr 2 O 3$ - tritlenek dichromu
$Cu 2 O$ - tlenek dimiedzi(I)

Uwaga: Dawniej stosowano polskie przedrostki dwu-, trój-. Aktualne zalecenia IUPAC mówią, aby używać przedrostków międzynarodowych!

[edytuj] Wodorotlenki

wodorotlenek [ pierwiastek w D ] ( wart. lub su. )

$NaOH$ - wodorotlenek sodu (jedyny)
$Ca(OH) 2$ - wodorotlenek wapnia (jedyny)
$Al(OH) 3$ - wodorotlenek glinu (jedyny)
$Fe(OH) 2$ - wodorotlenek żelaza(II) lub wodorotlenek żelaza(+2)
$Fe(OH) 3$ - wodorotlenek żelaza(III) lub wodorotlenek żelaza(+3)
$Cu(OH) 2$ - wodorotlenek miedzi(II)

Wodorotlenki rozpuszczalne w wodzie podlegają także (niezalecanemu) nazewnictwu:

'zasada [ pierwiastek-temat ]-'owa

$NaOH$ - zasada sodowa
$KOH$ - zasada potasowa

[edytuj] Kwasy

[edytuj] Beztlenowe

kwas [ pierwiastek w M ]owodorowy

[edytuj] Tlenowe

kwas [ pierwiastek-temat ]owy( wart. lub su. )

$H 2 SO 4$ - kwas siarkowy(VI) lub kwas siarkowy(+6) (nazwa tradycyjna: kwas siarkowy)
$HNO 3$ - kwas azotowy(V) lub kwas azotowy(+5) (nazwa tradycyjna: kwas azotowy)
$H 3 PO 4$ - kwas fosforowy(V) lub kwas fosforowy(+5)(nazwa tradycyjna: kwas fosforowy lub kwas ortofosforowy)
$HMnO 4$ - kwas manganowy(VII) lub kwas manganowy(+7) (nazwa tradycyjna: kwas nadmanganowy)
$H 2 CO 3$ - kwas węglowy(IV) lub kwas węglowy(+4) (nazwa tradycyjna: kwas węglowy)
$H 3 BO 3$ - kwas borowy (nazwa zwyczajowa: kwas borny)

[edytuj] Sole

[edytuj] Zasady ogólne dla soli

[ reszta kwasowa ]( wart. lub su. ) [ kation w D ]( wart. lub su. )

$NaCl$ - chlorek sodu
$FeSO 4$ - siarczan(VI) żelaza(II) lub siarczan(+6) żelaza(+2) (nazwa tradycyjna: siarczan żelaza(II))
$Fe 2 (SO 3) 3$ - siarczan(IV) żelaza(III) lub siarczan(+4) żelaza(+3) (nazwa tradycyjna: siarczan żelaza(III))
$KMnO 4$ - manganian(VII) potasu lub manganian(+7) potasu (nazwa tradycyjna: nadmanganian potasu)
$Ca[(COO) 2]$ - szczawian wapnia

[edytuj] Sole mieszane

[ reszta kwasowa 1 ][- lub _][ reszta kwasowa 2 ][- lub _][ itd. ]

[ kation 1 ][- lub i][ kation 2 ][- lub i][ itd. ]

_ oznacza spację

$NaKSO 4$ -

siarczan(VI) potasu-sodu lub

siarczan(VI) potasu i sodu lub

siarczan(+6) potasu-sodu lub

siarczan(+6) potasu i sodu lub

(tradycyjnie: siarczan potasowo-sodowy)

$AlCl(SO 4)$ -

chlorek-siarczan(VI) glinu lub

chlorek siarczan(VI) glinu lub

chlorek-siarczan(+6) glinu lub

chlorek siarczan(+6) glinu

$AlNa(SO 4)(SO 3)$ - np. siarczan(IV)-siarczan(VI) glinu-sodu

[edytuj] Hydroksosole

$(CaOH)Cl$ - chlorek hydroksowapnia
$[Sn(OH) 2]Br(NO 3)$ - azotan(V)-bromek-dihydroksocyny(IV)

[edytuj] Wodorosole

$NaH 2 PO 4$ - diwodorofosforan(V) sodu
$Fe II Cu II SO 4 (H 2 PO 4) 2$ - siarczan(VI)-diwodorofosforan(V) miedzi(II)-żelaza(II)

[edytuj] Wodorki

Wodorki niemetali wg najnowszych zaleceń IUPAC należy nazywać od pierwiastka niemetalu z końcówką -an oraz ewentualnym przedrostkiem oznaczającym ilość atomów wodoru:

$PH 3$ - fosfan (wodorek fosforu, fosforowodór, fosforiak)
$NH 3$ - azan (wodorek azotu, azotowodór, amoniak)
$H 2 O$ - oksydan (tlenek wodoru, tlenowodór, woda)
$H 2 S$ - sulfan (siarczek wodoru, siarkowodór)
$AsH 3$ - arsan (wodorek arsenu, arsenowodór, arseniak, arsyna)

Dla wodorków metali używamy słowa wodorek i dodajemy nazwę pierwiastka oraz, jeśli to konieczne, również jego wartościowość lub stopień utlenienia:

$NaH$ - wodorek sodu
$CaH 2$ - wodorek wapnia
$FeH 3$ - wodorek żelaza(III)
$SnH 4$ - wodorek cyny(+4)

[edytuj] Związki kompleksowe

[edytuj] Cząsteczki obojętne

[ krotność 1 ] [ ligand 1 ] [ krotność 2 ][ ligand 2] ... [ krotność n ][ ligand n] pierwiastek w M ]( wart. lub su. )

$[Ni(acac) 2]$ - bis(acetyloacetoniano)nikiel(II)
$[Fe(H 2 O) 3 F 3]$ - triakwatrifluorożelazo(III)

[edytuj] Jony

jon ( [ +/- ] [ ładunek ] ) [ krotność 1 ] [ ligand 1 ] ... [ krotność n ][ ligand n] pierwiastek w D ]( wart. lub su. )

$[Fe III F 6] 3 -$ -

jon heksafluorożelaza(III)

jon(3-) heksafluorożelaza(+3)

[edytuj] Inne związki kompleksowe

Nazywamy je zgodnie z zasadami dla kwasów, wodorotlenków, soli (różnych) używając nazw jonów kompleksowych (→ poprzedni podpunkt).

$[Cu II (NH 3) 4](OH) 2$ -

wodorotlenek tetraaminamiedzi(II)

wodorotlenek tetraaminamiedzi(+2)

$K 2 [Zn(OH) 4]$ tetrahydroksocynkan(II) potasu

[edytuj] Terminologia organiczna

[edytuj] Łańcuch główny

Z definicji we wszystkich związkach organicznych występują łańcuchy lub pierścienie zbudowane z powiązanych z sobą atomów węgla. Stąd, podstawę nomenklatury związków organicznych stanowią reguły nazewnicze węglowodorów.

[edytuj] Podstawniki

[edytuj] Lokanty

[edytuj] Terminologia biochemiczna

Terminologię biochemiczną opracowuje wspólnia z IUPAC Międzynarodowa Unia Biochemii i Biologii Molekularnej.

[edytuj] Terminologia metaloorganiczna

[edytuj] Terminologia polimerowa

[edytuj] Inne

[edytuj] Nazewnictwo ciał stałych

[edytuj] Ciała stałe o zmiennym składzie

użycie znaku ~ (~FeS, ~CuZn) - skład zbliżony do podanego (kiedy dokładny skład jest nieznany lub nieistotny)
użycie wskaźnika n (Ti_nO_2n-1) - rodzina związków
użycie wskaźnika x (Co_1-xO) - niedobór Co w sieci CoO
uzycie znaku δ (Ni_1-δO) - niewielki niedomiar tlenu
użycie przecinków i nawiasów okrągłych (K(Br,Cl); Al₆(Al₂,Mg₃)O₁₂) - skład pomiędzy KBr i KCl; skład od Al₂O₃ do Al₂MgO₄ (podkreśla stałość struktury krystalicznej, w której jedne elementy są co najwyżej zastępowane innymi)
ułamki dziesiętne jako współczynniki stechiometryczne (PdH_0,60, Cu_1,95O) skład znany, struktura macierzysta nieistotna

[edytuj] Przedrostki określające strukturę przestrzenną atomów

triangulo - kształt trójkąta - np. ч₃-chloro-triangulo-trisrebro
kwadro - kształt kwadratu
tetraedro - kształt czworościanu foremnego - np. tetraedro-tetrafosfor, tetraedro-P₄
oktaedro - kształt ośmiościanu foremnego - np. oktatio-oktaedro-heksamolibden(2+) (Mo₆S₈²⁺)
tripryzmo - kształt graniastosłupa trygonalnego
heksaedro - kształt sześcianu
dodekaedro - kształt dwunastościanu foremnego - np. dodekaedro-(dodekawęglik oktatytanu) (Ti₈C₁₂)
ikosaedro - kształt dwudziestościanu foremnego - np. ikosaedro-dodekabor, ikosaedro-B₁₂
cyklo - struktura pierścieniowa - np. cyklo-oktasiarka, cyklo-S₈
katena - struktura liniowa - np. katena-polisiarka, katena-S_n

[edytuj] Linki

IUPAC GoldBook on-line - źródłowy tekst o podstawach terminologii chemicznej.

To jest tylko zalążek artykułu związanego z chemią. Jeśli możesz, rozbuduj go.

We provide Linux to the World