Prawa miejskie

Z Wikipedii

Prawa miejskie - zbiór praw dotyczący mieszkańców miasta, szczególnie istotny w średniowieczu, gdyż wyjmował mieszczan spod jurysdykcji prawa ziemskiego (tzw. prawo dworskie).

Prawa miejskie raz udzielone zazwyczaj nie są cofane, choć zdarzają się przypadki ich odebrania. Najczęstszą przyczyną degradacji miasta bywa znaczne zmniejszenie się liczby mieszkańców.

Spis treści 1 Historia 1.1 Typy praw miejskich w Polsce 1.2 Obywatelstwo miejskie 2 Prawa miejskie współcześnie 2.1 Miejscowości pragnące uzyskać lub odzyskać prawa miejskie 3 Przypisy 4 Bibliografia

[edytuj] Historia

Prawa miejskie nadawane były przez władcę na wniosek pana i obejmowały między innymi prawo targowe (pozwolenie na urządzanie targów), pozwolenie na swobodne uprawianie rzemiosła, prawo składu (zmuszające przejeżdżających kupców do wystawiania swoich towarów na sprzedaż) i prawo mili (ograniczające konkurencję w handlu i rzemiośle), prawo sądowe (spory rozstrzygał sąd) i związane z nim prawo miecza, czyli prawo do zasądzania wyroków śmierci i określające jakie rodzaje kar za jakie przestępstwa można wykonywać (wiązało się to między innymi z powołaniem instytucji kata), prawo do wznoszenia fortyfikacji (które władca przekazywał miastu). Mieszkańcy miast mieli też niekiedy przyznawany przywilej zwalniający ich od płacenia ceł na obszarze całego kraju.

Jedną z najważniejszych cech przywileju lokacyjnego miasta była zasada zbiorowego władania nadaną ziemią. Prowadziło to do ukształtowania specyficznego charakteru samorządu miejskiego.

Początki nadawania praw miejskich są związane z kolonizacją nowych terenów w XIII w., czyli tak zwanymi lokacjami, gdy możnowładca ściągał na swój teren osadników, którzy karczowali lasy i budowali nową osadę (zobacz zasadźca). Aby zachęcić osadników do zmiany miejsca, przyznawano im nowe prawa. Pierwotnie kolonia przybyszów uzyskiwała immunitet sądowy, a wójt lub sołtys reprezentujący księcia był powoływany z grona jej członków, następnie w miejsce immunitetów wprowadzano prawa miejskie.

W Polsce pojawienie się praw miejskich przyniosło pierwsze elementy prawa rzymskiego, ponieważ wcześniejsze prawa ziemskie czy prawo lenne nie miały z nim większego związku.

Niejednokrotnie uzyskanie praw miejskich nie zmieniło faktu, że w dalszym ciągu miasto takie było jedynie z nazwy, herbu i przywileju. Osada pozbawiona możliwości rozwoju mogła dalej prowadzić życie typowo wiejskie, a główną działalnością jej mieszkańców była uprawa łanów ziemi przydzielonych przez właściciela.

[edytuj] Typy praw miejskich w Polsce

Prawa miejskie różniły się między sobą. Jeśli chodzi o prawa dotyczące miast polskich należy wspomnieć o:

• Prawo magdeburskie (ius municipale magdeburgense) - znane też jako prawo niemieckie - prawo stworzone w Magdeburgu, jedno z najczęściej używanych przez polskie miasta (pierwszym miastem polskim, które przyjęło prawa magdeburskie była Złotoryja), rządziło się nim także wiele miast w Brandenburgii, Saksonii i na Śląsku.
  Podstawą kodyfikacją prawa magdeburskiego był tzw. Weichbild magdeburski (Ius municipale), który był przeróbką Zwierciadła Saskiego. W Polsce najczęściej korzystano z tzw. Wulgaty, czyli oryginału niemieckiego, lub wersji Konrada z Opola powstałej dla mieszczan krakowskich w XIV w.
  Użycie praw magdeburskich przez inne miasta przyczyniło się do wzrostu znaczenia Magdeburga, bo inne miasta traktowały go jako wyższą instancję w trudnych przypadkach. Zbiór tak zwanych pytań brandenburskich zawiera około 1400 zapytań.
  Prawa magdeburskie były przetłumaczone na łacinę w 1506 przez kanclerza Jana Łaskiego natomiast na język polski w 1581 przez syndyka lwowskiego P. Szczerbica
• Prawo średzkie - odmiana prawa magdeburskiego powstała około 1210 w Środzie Śląskiej zatwierdzona przez Henryka I Brodatego. Była to kompilacja elementów prawa magdeburskiego i flamandzkiego dostosowująca je do polskich realiów. Do głównych różnic należało sprawowanie władzy w mieście przez sołtysa lub wójta z ławnikami, przy czym stanowisko wójta i sołtysa było dziedziczne. Nie mogli oni sądzić niektórych rodzajów przestępstw, które były zarezerwowane dla sędziów państwowych.
  Znaczenie prawa średzkiego zmalało po zjednoczeniu Polski przez Kazimierza Wielkiego na skutek powstania wyższego sądu prawa magdeburskiego na Wawelu
• Prawo chełmińskie - odmiana prawa magdeburskiego powstała około 1233 w Chełmnie, używana głównie na Pomorzu, Prusach, Mazowszu, Warmii, i Podlasiu. Na skutek zarządzenia Kazimierza Jagiellończyka od 1476 obowiązywało wszystkich mieszkańców Prus Królewskich (także szlachtę). Nigdy nie uzgodniono oficjalnej kodyfikacji, posługiwano się za to licznymi projektami kodyfikacji wydanymi drukiem. Od 1459 r. rolę sądu wyższego dla miast na prawie chełmińskim pełniła Rada Torunia.
• Prawo poznańskie (ius Posnaniense) - zwane też prawem miast wielkopolskich odmiana prawa magdeburskiego wzorowana na przywileju lokacyjnym Poznania z 1253. Stosowana w Wielkopolsce.
• Miejskie prawo prywatne Jana Cervusa Tucholczyka - opracowane w 1531, było oparte na Statucie Łaskiego. Była to próba spolonizowania praw miejskich podjęta przez profesorów Uniwersytetu Jagiellońskiego. W późniejszych wydaniach znalazły się dodatki na temat prawa rzymskiego i kanonicznego.

[edytuj] Obywatelstwo miejskie

Do korzystania z pełni praw wynikających z przyjętego prawa miejskiego mieli od średniowiecza do XVIII w. tylko wolni obywatele (łac. cives).

Ponieważ życiem społeczności miejskiej kierowały jasno określone prawa, by spełnić postawione prawem warunki przyjęcia należało najpierw nabyć obywatelstwo miejskie. Obywatelstwo miejskie nadawano pod określonymi w przepisach zasadami ujętymi w wilkierzach (kodeksach prawa miejskiego), ordynacjach Rady Miasta oraz edyktach, niekiedy bardzo surowych.

Jako warunki przyjęcia stawiano m.in. urodzenie z legalnego związku, przedstawienie władzom miejskim dwóch zamożnych miejscowych protegowanych oraz złożenie uroczystego zobowiązania do przestrzegania obowiązujących praw i stosowania się do rozporządzeń władz miejskich. Przepisy miejskie w zależności od tradycji nakazywały również w określonym terminie nabycie w mieście nieruchomości oraz uiszczenie stosownych opłat do kasy miejskiej. Od końca XVI wieku w Polsce warunkiem uzyskania przyjęcia do prawa miejskiego było również wyznawanie religii rzymskokatolickiej przez osobę starającą się o takie przyjęcie (za wyjątkiem Prus Królewskich, gdzie największe miasta były luterańskie.)

Osoba, która uzyskała akceptację władz miejskich, składała przysięgę i była następnie odnotowywana w księdze przyjęć do prawa miejskiego (łac. album civile).

Uzyskanie przyjęcia do prawa miejskiego dawało obywatelowi wiele korzyści; umożliwiało wolne prowadzenie działalności gospodarczej, dawało czynne i bierne prawo wyborcze do władz miejskich, umożliwiało członkostwo w bractwach kupieckich i cechach rzemieślniczych.

Z prawa tego najczęściej wyłączano rządzących się odrębnymi prawami i niepodlegających władzy rad miejskich Żydów, a także duchownych. Również nie był zaliczany do pocztu obywateli miasta mieszkający w nich, ale nieposiadający praw plebs. W Polsce ludność pochodzenia ruskiego mogła się starać o przyjęcie do prawa miejskiego dopiero po roku 1724.

[edytuj] Prawa miejskie współcześnie

Aby uzyskać lub odzyskać prawa miejskie, aktualna miejscowość musi spełnić kilka warunków:

• posiadać odpowiednią infrastrukturę (cała miejscowość musi być zgazyfikowana, zwodociągowana i skanalizowana, posiadać m.in. oczyszczalnię i selektywną zbiórkę odpadów)
• mieć miejski charakter (herb, zwarta zabudowa typu miejskiego, chodniki, oświetlenie ulic)
• przynajmniej 2/3 ludności musi być zatrudniona poza rolnictwem
• uchwalony plan zagospodarowania przestrzennego przewidujący rozbudowę miasta
• mieć odpowiednią liczbę ludności (przyjęte kryterium to minimum 2.000 mieszkańców, w praktyce ten warunek nie jest rygorystycznie przestrzegany, np. w przypadku Zakliczyna)

[edytuj] Miejscowości pragnące uzyskać lub odzyskać prawa miejskie

• Bnin ^[1] - część Kórnika
• Bobowa ^{[2] [3]} - 2.970 mieszk. (2008)
• Brzostek ^{[4] [5]} - 2.597 mieszk. (2008)
• Budzyń ^{[6] [7]} - 4.233 mieszk. (2008)
• Chełmsko Śląskie ^[8] - 2.161 mieszk. (2008)
• Frysztak ^[9] - 1.135 mieszk. (2008)
• Jawornik Polski ^[10] - 1.184 mieszk. (2008)
• Kaźmierz ^[11] - 1.837 mieszk. (2008)
• Klimontów ^[12] - 2.050 mieszk. (2008)
• Końskowola ^[13] - 2.221 mieszk. (2008)
• Krynki ^[14] - 2.709 mieszk. (2008)
• Lipnica Murowana ^[15] - 711 mieszk. (2008)
• Łaszczów ^[16] - 871 mieszk. (2008)
• Miasteczko Krajeńskie ^[17] - 1.163 mieszk. (2008)
• Michałowo ^[18] - 3.343 mieszk. (2008)
• Mstów ^[19] - 1.704 mieszk. (2008)
• Opatówek ^[20] - 3.858 mieszk. (2008)
• Pruchnik ^[21] - 1.591 mieszk. (2008)
• Przecław ^{[22] [23]} - 1.542 mieszk. (2008)
• Pszczew ^[24] - 1.828 mieszk. (2008)
• Szczucin ^[25] - 4.069 mieszk. (2008)
• Radłów ^[26] - 2.793 mieszk. (2008)
• Turobin ^[27] - 1.036 mieszk. (2008)
• Urzędów ^[28] - 1.060 mieszk. (2008)

Przypisy

[edytuj] Bibliografia

• Maria Bogucka, Henryk Samsonowicz. Dzieje miast i mieszczaństwa w Polsce przedrozbiorowej, Wrocław 1986;