Psychoanaliza
Z Wikipedii
| Psychoanaliza |
| Teoria psychoanalizy |
| Historia psychoanalizy |
| Szkoły psychoanalizy |
| Terapia psychodynamiczna |
| Koncepcja osobowości |
Psychoanaliza (od gr. ψυχη = "psyche", "dusza" i ανάλυσις = "analiza") - zbiór teorii dotyczących struktury psychiki człowieka, jego rozwoju i funkcjonowania, próbujących wyjaśniać powstawanie różnych aktów psychicznych. Tworzenie psychoanalizy rozpoczął Zygmunt Freud w latach dziewięćdziesiątych XIX w.
Spis treści |
[edytuj] Historia pojęcia
Sam termin "psychoanaliza" wywodzi się z lat współpracy Freuda z Josefem Breuerem. Ci dwaj wiedeńscy lekarze, próbując leczyć chorych metodą polegającą na odszyfrowywaniu sensu symptomów traktowanych jako forma wyrazu nieświadomego życia psychicznego i uświadamianiu ich znaczenia pacjentowi, posługiwali się zrazu określeniem "metoda katartyczna" (od gr. katharsis = "oczyszczenie") - w nawiązaniu do terminu znanego w teorii i praktyce dramatu greckiego. W liście do Sigmunda Freuda Breuer zaproponował mu, by na podstawie Króla Edypa Sofoklesa – tragedii określonej przez Friedricha Schillera mianem "tragicznej analizy" - nazwać wynalezioną przez nich obu metodę katartyczną "psychoanalizą", albowiem oni obaj – podobnie jak Edyp zwalczył dręczącą Teby zarazę, tropiąc i wypowiadając prawdę - sprowadzili "histeryczne" symptomy swej pacjentki do ich genezy tkwiącej w przeżyciu traumatycznym z wczesnych lat życia (list ten, przechowywany w Archiwum Freuda w Nowym Jorku, do dzisiaj nie został opublikowany w żadnym wydaniu jego korespondencji). Wyniki swych studiów Freud i Breuer opublikowali w 1895 roku w pracy pt. Studien über Hysterie.
Freud i Breuer, mimo że zastosowali w medycynie praktycznej teorię o istnieniu nieświadomego życia psychicznego, nie byli jednak właściwymi odkrywcami tej teorii. Samo pojęcie nieświadomości jest znacznie starsze – jego historia sięga do przyrodoznawcy Carla Gustava Carusa, filozofów Johanna Friedricha Herbarta, Arthura Schopenhauera i Friedricha Nietzschego. Spotkać je można również w dziele Johanna Wolfganga Goethego i Fiodora Dostojewskiego. W formie jeszcze nieostrej pojęcie to pojawia się również w filozofii Eduarda von Hartmanna.
A zatem Freudowi nie przysługuje przywilej odkrycia nieświadomości – uznaje się, że wynalazł on metodę badania przejawów nieświadomego życia psychicznego – metodę swobodnych skojarzeń; wyniki zastosowania tej metody powiązał z modelem trzech instancji psyche, z teorią dynamiki popędowej (zasada rozkoszy) oraz z koncepcjami mającymi służyć wyjaśnieniu patologicznych odchyleń od tego ideału.
[edytuj] Podstawowe teorie psychoanalityczne
Nie można stwierdzić, że psychoanaliza posiada jakąś jednolitą teorię zaakceptowaną przez wszystkie szkoły psychoanalityczne. Można jednak powiedzieć, że wszystkie szkoły psychoanalizy odnoszą się do zbioru podstawowych teorii opracowanych przez Freuda, czy to na zasadzie negacji, czy to rozwijając je lub przekształcając. Ten rdzeń teorii i pojęć psychoanalizy można zebrać w mniej więcej takim oto kanonie:
[edytuj] Świadomość, przedświadomość, nieświadomość
Na podstawie doświadczeń, jakie dane mu było poczynić z pacjentami, Freud opracował topograficzny podział psyche ludzkiej, wyodrębniając:
- świadomość: treści świadome mogą dowolnie stanowić przedmiot uwagi, mogą tez być dowolnie z niej usuwane;
- przedświadomość: gromadzą się tutaj te treści psychiczne, które nie są momentalnie dostępne świadomości, można je jednak odkryć dzięki poszukiwaniu na zasadzie badania kontekstu i związków łączących inne, znane już świadomości treści, mogą się one też pojawić na zasadzie kojarzenia;
- nieświadomość: zgromadzone są tutaj te treści psychiczne, których nie można sobie uświadomić bezpośrednio, mimo podejmowanych w tym celu prób; aby treści nieświadome mogły znaleźć się w polu uwagi świadomości, indywiduum musi się odwołać do pomocy pewnych metod, znanych na przykład terapii psychoanalitycznej (np. analizy marzeń sennych, badania swobodnych skojarzeń) czy wywodzących się z hipnozy; nieświadomość stanowi system składających się przede wszystkim z treści wypartych.
[edytuj] „Id”, „Ego”, „Superego”
Te trzy dziedziny życia psychicznego Freud powiązał z modelem trzech funkcji czy instancji, wyodrębniając:
- „Id” – dziedzinę naturalnych popędów i instynktów;
- „Ego” – instancję zwróconą przede wszystkim w kierunku świadomości, odzwierciedlająca treści dane świadomemu postrzeganiu
- „Superego” – instancję obejmującą ideały i normy moralne.
|
[edytuj] Dwie zasady procesu psychicznego
Z opisem instancji psychicznych związane są dwie zasady, które rządzą panującymi pomiędzy nimi relacjami:
- zasada rozkoszy,
- zasada rzeczywistości.
„To” jako eksponent życia popędowego kieruje się zasada rozkoszy, tzn. dąży do ustanowienia sytuacji optymalnego zaspokojenia popędów. Dążeniom tym opiera się „nad-ja”, dążąc do ustanowienia sytuacji, w której w maksymalny sposób urzeczywistnione byłyby jego wymogi moralne. „Ja” próbuje doprowadzić do kompromisu pomiędzy tymi roszczeniami, kierując się zasadą rzeczywistości.
[edytuj] Teoria popędów
Przez popęd rozumiał Freud przyrodzoną indywiduum ludzkiemu, wewnątrzpsychiczną, samoreprodukującą się potrzebę podstawową. Z pojęciem popędu związane są pojęcia: źródła, celu, naporu i obiektu popędu:
- źródłem popędu seksualnego (libido) są strefy erogenne, tzn. te sfery fizjologiczne, w których powstaje bodziec przezywany na płaszczyźnie psychicznej;
- napór stanowi imperatywna jakość popędu przejawiającego się w formie afektu i wyobrażenia;
- celem popędu jest kompleks zachowań stanowiący jego najwidoczniejszą składową;
- i wreszcie obiekt popędu to czynnik najbardziej zmienny – to przedmiot, który za sprawą swych właściwości nadaje się do tego, by przynieść pożądane zaspokojenie.
Freud wyodrębnił dwa popędy podstawowe: popęd libido (erotyczny, Eros) oraz popęd śmierci (destrukcji, Tanatos).
[edytuj] Teoria rozwoju indywiduum ludzkiego
Psychoanaliza wychodzi z założenia, że osobowość człowieka rozwija się przez całe życie, przechodząc różne fazy charakteryzując się różnymi punktami ciężkości. Na proces formowania się psyche szczególny wpływ mają jednak fazy wczesnego rozwoju: zaburzenie procesu rozwoju na tym wczesnym etapie może zadecydować o specyficznym charakterze całej osobowości. Freud skupił się na badaniu rozwoju psychoseksualnego człowieka, uznając, iż dziecko już od samych narodzin (a nawet wcześniej) jest istotą seksualną. Seksualność dziecięcą uznał Freud za polimorficzno-perwersyjną – oznacza to, iż dziecko nie ma jeszcze stabilnej tożsamości seksualnej, praktykuje przeto różne formy zdobywania rozkoszy. Freud uznał, że rozwój libido dziecięcego przebiega w trzech fazach
- fazie oralnej (1-3 rok życia)
- fazie analnej (3-5 rok życia)
- fazie fallicznej (5-7 rok życia).
Proces rozwoju dziecięcej fazy genitalnej osiąga punkt szczytowy w tzw. kompleksie Edypa (w wypadku chłopca) i kompleksie Elektry (w wypadku dziewczynki), polegającym na tym, że dziecko zwraca się z miłością do rodzica przeciwnej płci, rywalizując z rodzicem tej samej płci o jego względy. Upadek (czy wyparcie) wynikającego z tego konfliktu inicjuje fazę utajenia, charakteryzując się wyrzeczeniem się tak ukształtowanej miłości oraz ukształtowaniem stabilnego „nad-ja”, z czym związane jest ustanowienie tabu kazirodztwa. W okresie pokwitania wreszcie owe różne popędy cząstkowe znajdą się pod prymatem genitalności.
[edytuj] Teoria traumatyczna
Do roku 1897, a zatem w tzw. wczesnej fazie psychoanalizy, Freud był pod wielkim wrażeniem pracy z pacjentkami histerycznymi, dzięki ich obserwacji mógł bowiem badać różnorodną, bogatą symptomatykę, ponadto pacjentki te często opowiadały mu o urazach seksualnych z okresu wczesnego dzieciństwa. W konsekwencji Freud przyznał centralne miejsce traumatyzacji w procesie powstawania schorzeń psychicznych, później jednak zrelatywizował to ujęcie, uznając, że w etiologii nerwic mogą tez odgrywać ważną rolę inne czynniki. Teoria ta znana jest jako teoria traumatyczna.
[edytuj] Nieświadomość a nerwica
Podstawowym zadaniem psychoanalizy jest – uważał Freud – likwidowanie złudzeń panujących w życiu indywiduum ludzkiego oraz uświadamianie tych treści psychicznych, które za sprawą traum czy wychowania zostały wyparte do nieświadomości, stając się zarzewiem konfliktów w obrębie instancji życia psychicznego i wywołując tym samym stan niepogodzenia człowieka z samym sobą – stan rozszczepienia nerwicowego. Freud postulował, by psychoanaliza stała się metodą likwidowania związanego z wyparciem cierpienia neurotycznego oraz nonsensownej destruktywności natręctwa powtarzania. W ten sposób – jak twierdził – człowiek będzie się mógł stać „panem we własnym domu”.
[edytuj] Psychoanaliza - metoda terapeutyczna
Metoda terapii zaburzeń psychicznych oparta na założeniach teorii psychoanalizy zakłada, że podstawową przyczyną powstania objawów nerwicowych jest nieświadome wspomnienie, z którym wiążą się silne emocje, powstałe w sytuacji traumatycznej . Świadome "ja" nie pozwala na zaakceptowanie tego wspomnienia i odpowiednie odreagowanie emocji z nim związanych. W efekcie tego stanu rzeczy emocje te muszą szukać innej drogi ujścia. Tą drogą okazują się być objawy neurotyczne.
Zatem celem psychoanalizy jako metody terapeutycznej jest przywrócenie do świadomości tych wspomnień. Terapię prowadzi się poprzez analizę takich tworów psychiki jak czynności pomyłkowe, marzenia senne, objawy nerwicowe, fobie, swobodne bezsensowne skojarzenia, natręctwa myślowe. Wszystkie te twory łączy to, że są elementem psychicznym, jednakże obcym świadomości, czyli związane są z nieświadomością. Odpowiednio prowadzona analiza prowadzi do uświadomienia sobie aktywnego, nieświadomego wspomnienia, w efekcie usunięcia źródła nerwicy. Metodę i cel psychoanalizy dobrze ilustruje wypowiedź Freuda: "Wo Es war soll Ich werden" - "Gdzie było to, tam mam być ja" (Freud, Wykłady z wprowadzenia do psychoanalizy. Nowy cykl).
Zgodnie z zasadami klasycznej psychoanalizy terapia odbywa się kilka razy w tygodniu i każde spotkanie trwa około 60 min. Pacjent leży, natomiast analityk siedzi za głową pacjenta. Psychoanaliza jest terapią długoterminową. Trwa kilka lat.
[edytuj] Psychoanaliza a psychologia
Psychoanaliza to tzw. "psychologia głębi" (niem. die Tiefenpsychologie), ponieważ zakłada istnienie obszarów psychiki, które nie są dostępne świadomości. Od klasycznej psychologii różni się założeniem istnienia sfery psychiki zwanej nieświadomością charakteryzującej się tym, że procesy tam przebiegające nie są dostępne świadomej refleksji danej osoby. W nieświadomości zgromadzone są bodźce popędowe, których realizacja jest w konflikcie z normami moralnymi danej osoby. Popędy te, pomimo tego, że odebrano im bezpośrednią możliwość realizacji, są jednak ciągle aktywne i próbują ujawnić się poprzez tworzenie pewnych tworów zastępczych takich jak czynności pomyłkowe, marzenia senne, symptomy nerwicowe, itd. Formacje te są pewnego rodzaju kompromisem pomiędzy wymaganiami moralnymi i nieświadomymi popędami.
Psychoanalizę można uznać za kierunek we współczesnej psychologii. Psychoanaliza, jakkolwiek nie jest systemem filozoficznym w pełnym sensie tego słowa , ociera się często w swych teoriach i rozważaniach o zagadnienia filozoficzne, szczególnie z zakresu teorii poznania.
[edytuj] Pionierzy i przedstawiciele psychoanalizy
Psychoanaliza w trakcie swej już ponadstuletniej historii rozwijała się, przechodząc proces podziałów i zróżnicowań, w wyniku których powstało wiele szkół psychoanalizy. Procesy te przybierały niekiedy nader gwałtowne formy, a ich dzieje są bardzo burzliwe - w wyniku tego niejednokrotnie dochodziło do powstawania sytuacji, w której przedstawiciele jednej szkoły wykluczali - nawet bardzo wybitnych - przedstawicieli drugiej z międzynarodowych organizacji psychoanalitycznych, odmawiali im prawa do posługiwania się tytułem psychoanalityka itp. Można jednak uznać, że do kręgu najwybitniejszych psychoanalityków wolno zaliczyć tych wszystkich, którzy sami się za takowych (zawsze lub w jakimś okresie swego życia) uważali.
- Do najważniejszych przedstawicieli psychoanalityków pierwszego pokolenia należą (poza Freudem): Karl Abraham, Alfred Adler, Siegfried Bernfeld, Helene Deutsch, Paul Federn, Otto Fenichel, Sándor Ferenczi, Ernest Jones, Carl Gustav Jung, Sandor Rado, Otto Rank, Theodor Reik i Wilhelm Reich.
- Do przedstawicieli psychoanalitycznej psychologii "ja" należą: Heinz Hartmann, Anna Freud i Erik H. Erikson.
- René A. Spitz i Margaret Mahler powołali do życia zorientowany psychoanalitycznie kierunek doświadczalnych badań okresu niemowlęcego i wieku wczesnodziecięcego.
- John Bowlby stworzył znajdującą zastosowanie także poza psychoanaliza teorię związków. .
- Przedstawicielami teorii odniesienia do obiektu są Melanie Klein, Donald Woods Winnicott, Michael Balint, W.R.D. Fairbairn i Wilfried Bion.
- Psychologię jaźni (ang. self) stworzył Heinz Kohut.
- Najważniejsi przedstawiciele psychoanalizy we Francji to: Maria Bonaparte, Jacques Lacan, André Green i Jean Laplanche.
- Przedstawiciele neopsychoanalizy to: Karen Horney, Harry Stack Sullivan i Erich Fromm.
- Przedstawicielami neuropsychoanalizy są: Mark Solms, Allen Schore i Daniel Siegel.
- Znani psychoanalitycy współcześni: Otto Kernberg, Peter Fonagy, Daniel Stern.
- W Polsce pionierami psychoanalizy byli: Ludwik Jekels, Maurycy Bornsztajn i Gustaw Bychowski, a po II wojnie światowej Jan Malewski, Michał Łapiński i Zbigniew Sokolik.
[edytuj] Krytyka
Krytycy psychoanalizy jako teorii naukowej twierdzą, że nie da się jej zweryfikować doświadczalnie, więc nie można jej zaliczyć do nauki, a jedynie do literatury, pseudonauki lub paranauki. Ponadto wielu autorów uważa, że Freud w wielu miejscach fałszował swoje obserwacje aby potwierdzały teorię[1], a w niektórych miejscach ocierał się o numerologię (np. przy interpretacji marzeń sennych).
Karl Popper posłużył się przykładem psychoanalizy jako teorii niefalsyfikowalnej, a więc nienaukowej. Niefalsyfikowalność psychoanalizy można przedstawić na następującym przykładzie. Pewna osoba pali cygaro. Psychoanaliza twierdzi, że w ten sposób osoba zaspokaja swoje potrzeby oralne. Jeżeli osoba ta potwierdzi, będzie to stanowiło dowód na prawdziwość twierdzeń psychoanalizy. Jeżeli natomiast zaprzeczy, to przyczyn tegoż zaprzeczenia należy szukać w nieświadomości i w wyparciu. Zatem to także potwierdza prawdziwość twierdzeń psychoanalizy.
Pytanie o naukowość psychoanalizy jest jednocześnie pytaniem o naukowość całej psychologii. Psychologia bowiem, jako dyscyplina zajmująca się badaniem ludzkiego umysłu, z konieczności musi badać także jego głębsze warstwy oraz wszystkie aspekty osobowości człowieka, które wpływają na jego zachowanie i sposób postrzegania świata. Stawianie hipotez oraz wskazywanie popierających je argumentów jest w nauce rzeczą normalną i oczywistą. Nie zawsze jednak te hipotezy da się jednoznacznie zweryfikować, a specyficzny przedmiot badań psychologii sprawia, że formułowanie konkluzji badawczych przypomina raczej filozoficzną interpretację, nie zaś naukowy, empiryczny i obiektywny opis. Chociaż wielu filozofów nauki tak jak np. wspomniany Karl Popper całkowicie odrzuca wszelkie niemożliwe do sprawdzenia (niefalsyfikowalne) teorie okołonaukowe, należy wziąć pod uwagę fakt, że niefalsyfikowalność nie oznacza fałszywości (można powiedzieć, że teoria Poppera jest niefalsyfikowalna a więc nienaukowa (jest bowiem teorią filozoficzną) i w domyśle fałszywa). Niektóre wątki klasycznej psychoanalizy nie były możliwe do weryfikacji w czasach Freuda. Dzisiaj, ze względu na postęp techniczny, sytuacja ta się zmieniła: pewne tezy zostały potwierdzone i przyjęte, inne sfalsyfikowane i odrzucone. Są jednak takie elementy, będące raczej filozoficzną interpretacją, których formuła sprawia, że nie mogą zostać uznane za naukę - nie oznacza to jednak, że powinny być automatycznie odrzucone.
Jakkolwiek niektóre koncepcje psychoanalizy przetrwały i zostały potwierdzone (np. neurologia potwierdziła istnienie nieuświadomionych popędów), to wiele fundamentalnych koncepcji psychoanalizy zostało obalonych (np. nie jest prawdą, że wszystkie popędy sprowadzają się do libido). Mimo to istnieją psychoanalitycy, którzy wciąż się upierają przy ich głoszeniu. Istnieje jednak wiele współczesnych nurtów w psychoanalizie, które biorą pod uwagę krytykę pierwotnych idei Freuda. Wiele szkół psychoanalizy definiuje się też nie jako nauka, lecz raczej rodzaj sztuki terapeutycznej, nie uzurpującej sobie miana nauki. Wpływ teorii Freuda na kulturę popularną i obecny w niej obraz psychologii jest prawdopodobnie większy niż na naukę.
- ↑ Ryszard Stachowski, 2000, Historia współczesnej myśli psychologicznej, ISBN 83-88495-24-0.
[edytuj] Bibliografia
- Henri Ellenberger, Die Entdeckung des Unbewussten.
- Elisabeth Roudinesco, Jacques Lacan. Jego życie i myśl, przełożył Robert Reszke, Wydawnictwo KR, Warszawa 2006.
- Elisabeth Roudinesco, Histoire de psychanalyse, t. 1-3, Paris, Fayard.
