Quenya
Z Wikipedii
Quenya (inaczej: język quenejski, zwany także Wysoką Mową, Starodawną Mową, językiem eldarińskim, elfią łaciną) to sztuczny język opracowany przez Tolkiena. Quenya jest językiem elfów ze Śródziemia - świata fantasy stworzonego przez Tolkiena w jego powieściach. Jak sam Tolkien wiele razy podkreślał (m.in. w "Listach"), to Śródziemie zostało powołane do życia, by uzasadnić ewolucję i "ożywić" język quenejski. Powieściopisarz uważał, że tło w postaci historii, poezji oraz pieśni daje Starodawnej Mowie Elfów przewagę nad innymi sztucznymi językami.
Spis treści |
[edytuj] Praca nad językiem
Pracę nad językiem quenejskim Tolkien zaczął już w 1915 roku, w latach pięćdziesiątych, sześćdziesiątych język ten nabrał niemalże ostatecznego kształtu. Struktura gramatyczna quenyi opiera się na łacinie i języku fińskim, w brzmieniu wydaje się też nawiązywać także do greckiego.
Quenejski używany był w Valinorze, a później został przeniesiony przez Noldorów na teren Śródziemia gdzie został wyparty przez sindariński w mowie potocznej. Był tam używany tylko przez Noldorów. Charakteryzował się szczególną melodyjnością, co zawdzięcza m.in. swojej wielozgłoskowości.
John Ronald Reuel Tolkien, pomimo wielu lat pracy nad tym językiem (jest on najlepiej rozwinięty spośród wszystkich), nie opisał gramatyki quenya ani nie stworzył jej słownika. W trakcie prac nad nią często zmieniał podejście do gramatyki i fleksji, czasami dość radykalnie, toteż forma quenya znana nam z Władcy Pierścieni znacznie różni się od formy z lat trzydziestych (tzw. qenya). Jednakże fani Tolkiena, którzy pragną pisać wiersze i krótkie fragmenty poezji, sami rekonstruują system gramatyczny i słowniki na podstawie dostępnych materiałów pozostawionych przez Tolkiena, nazywając swój zrekonstruowany język neoquenejskim. Cały czas zmieniają go na podstawie nowych materiałów lingwistycznych, które ukazują się w takich czasopismach jak Vinyar Tengwar i Parma Eldalamberon.
Najsłynniejszym i najdłuższym przykładem pieśni w języku quenejskim jest lament Galadrieli Altariello nainie Loriendesse zwany też Namárië (Żegnaj), zamieszczony w drugiej księdze pierwszego tomu Władcy Pierścieni.
Uwaga: często popełnianym błędem jest zapisywanie wyrazu quenya z dużej litery jako Quenya. Taki zapis jest niezgodny z polską ortografią, gdyż nazwy języków zawsze zapisujemy z małej litery, np. polski, łacina, greka, angielski, rosyjski, a także quenya, sindarin, esperanto, ido, klingon.
[edytuj] Przykłady
 |
 |
|
Ai! laurië lantar lassi súrinen, |
An sí Tintallë Varda Oiolossëo |
[edytuj] Neoquenya
Neoquenya powstaje na podstawie materiałów J.R.R. Tolkiena (The History of Middle Earth, Parma Eldalamberon, Vinyar Tengwar), a w mniejszym stopniu także na Władcy Pierścieni (ze względu na jego małą wartość lingwistyczną w porównaniu z wcześniej wymienionymi dziełami) oraz domysłów współtwórców.
Powszechnie dostępne w Internecie artykuły, gramatyki, słowniki i kursy języka quenya są w rzeczywistości omówieniami języka neoquenejskiego. Powstaje wiele form tego języka, co jest spowodowane tym, że w jego tworzenie zaangażowanych jest wiele osób.
Istnieje wiele rekonstrukcji języka neoquenya. Nie umożliwia on prowadzenie rozmów czy pisanie listów, z powodu małej ilości słów w jego słowniku (około 1 500), podczas gdy np. najmniejsze słowniki językowe zawierają 30 000 haseł.
[edytuj] Rzeczowniki
[edytuj] Liczba mnoga
Formę liczby mnogiej rzeczowników zakończonych na -a, -i, -o, -u, -ië tworzy się dołączając końcówkę -r do tematu, zaś te zakończone na -ë zmieniają je w -i, np. alda "drzewo" i aldar "drzewa", lassë "liść" i lassi "liście", meldo "przyjaciel" i meldor "przyjaciele", elen "gwiazda" i eleni "gwiazdy", nat "rzecz" i nati "rzeczy".
[edytuj] Liczba podwójna
Liczby podwójnej używa się tylko wtedy, kiedy dwa rzeczowniki tworzą logiczną lub stałą parę. Kiedy rzeczownik kończy się na samogłoskę i nie zawiera t ani d, dodaje się -u. W pozostałych przypadkach dodaje się -t.
- Cząstkowa liczba mnoga
- Zmienność rdzeni
[edytuj] Mianownik
Wszystkie podane wyżej informacje dotyczą mianownika.
[edytuj] Dopełniacz
W quenya końcówką dopełniacza w liczbie pojedynczej jest -o; jeśli dany rzeczownik kończy się na -a, to zanika ono przed dodaniem końcówki:
cirya "statek" -> ciryo "statku"
lassë "liść" -> lassëo "liścia"
meldo "przyjaciel" -> meldo "przyjaciela"
elen "gwiazda" -> eleno "gwiazdy"
Formę liczby mnogiej tworzy się dodając do mianownika liczby mnogiej końcówkę -on:
ciryar "statki" -> ciryaron "statków"
lassi "liście" -> lassion "liści"
meldor "przyjaciele" -> meldoron "przyjaciół"
eleni "gwiazdy" -> elenion "gwiazd"
nati "rzeczy" -> nation "rzeczy (D.)"
Formę liczby podwójnej tworzy się dodając -o do mianownika liczby podwójnej:
ciryat "dwa statki" -> ciryato "dwóch statków"
lasset "dwa liście" -> lasseto "dwóch liści"
meldu "dwaj przyjaciele" -> melduo "dwóch przyjaciół"
elenet "dwie gwiazdy" -> eleneto "dwóch gwiazd"
natu "dwie rzeczy" -> natuo "dwóch rzeczy"
Formę cząstkowej liczby mnogiej tworzy się dodając -on do tematu mianownika liczby cząstkowej:
ciryali "pewne statki" -> ciryalion "pewnych statków"
lasseli "pewne liście" -> lesselion "pewnych liści"
meldoli "pewni przyjaciele" -> meldolion "pewnych przyjaciół"
eleneli "pewne gwiazdy" -> elenelion "pewnych gwiazd"
Rzeczownik rządzony przez dopełniacz może występować zarówno po jak i przed nim, np. eleni menelo lub menelo eleni - "gwiazdy nieba".
Quenejski dopełniacz nie zawsze odpowiada polskiemu dopełniaczowi (patrz possesivus poniżej). Jego funkcje to określanie:
- źródła lub pochodzenia - míri eldaron "klejnoty pochodzący od elfów, klejnoty elfów"
- związków pomiędzy ludźmi - yendë Altarielo "córka Galadrieli"
- relacje pomiędzy władcą a rządzącym (ludźmi, obszarem) - ohtari arano "wojownicy króla"
- może wyrażać "o, dotyczący" - Silmarillion "o Silmarilach"
[edytuj] Posessivus
Possesivus tworzy się za pomocą końcówki -va (po spółgłoskach -wa) w liczbie pojedynczej; w liczbie mnogiej końcówką jest -iva dodawane do tematu mianownika liczby pojedynczej; liczba podwójna zakończona na -t ma formę dopełniacza -twa, zaś ta na -u po prostu dodaje -va; w liczbie mnogiej także dodaje się tę końcówkę.
Pojawia się pewna komplikacja: słowa, które mają więcej niż dwie sylaby (nie licząc -va) i które są krótkie, wydłużają ostatnią sylabę przed dodaniem -va, np. ciryaíva "pewnych statków", a nie ciryaliva. Oczywiście tië, które ma tylko jedną sylbę, nie wydłuża jej w possesivusie - powstaje po prostu tieva. Istnieje pewien wyjątek - dyftong ui liczy się jako dwie krótkie sylaby, więc z cuilë (życie) powstanie cuiléva, nie cuileva.
Possesivusa używamy, kiedy mówimy, że:
- coś należy do kogoś - míri eldaiva "klejnoty należące do elfów, klejnoty elfów"
- coś jest zrobione z jakiegoś tworzywa - rambar ondoiva "mury [z] kamienia"
- coś jest charakteryzowane przez jakąś inną rzecz - alcar macilion "chwała mieczy"
W quenya z III Ery possesivus wyszedł z użycia i jego funkcje przejął dopełniacz.
Pozostałe przypadki
- Celownik
- Biernik
- Alativus
- Ablativus
- Miejscownik
- Narzędnik
- Respectivus
[edytuj] Czasowniki
[edytuj] Czasowniki pochodne i pierwotne
Czasowniki w quenya dzielą się na dwa główne typy:
- Pierwotne - ich podstawa jest czystym rdzeniem praeldarińskim, zakończona jest zawsze spółgłoską
- Pochodne - ich podstawa to rdzeń z dodaną końcówką - najczęściej -a, -ta lub -ya.
[edytuj] Zgodność z podmiotem
Liczba (pojedyncza/mnoga/podwójna) czasowników w języku quenya musi być zgodna z liczbą podmiotu. Mianowicie: liczba czasownika zależy od liczby podmiotu. Czasowniki, gdy podmiot występuje w liczbie mnogiej otrzymują końcówkę "-r", natomiast gdy podmiot występuje w liczbie podwójnej, końcówkę "-t"; w liczbie pojedynczej podmiot nie otrzymuje żadnych końcówek, np.: I arani mátar - królowie jedzą I aran máta - król je I aranu mátat - dwaj królowie jedzą
Formy czasowników
- Czas teraźniejszy - w przypadku czasowników pierwotnych 3. os. lp. tworzy się, przedłużając samogłoskę rdzenia i dodając -a, np. mat - jeść máta je. W czasownikach pochodnych, przedłuża się samogłoskę rdzenia (chyba że poprzedza dwie spółgłoski) i zamienia -a na -ëa, np. mapa - łapać mápëa - łapie. Niektórzy badacze podważają to sądząc, że cz.t. czasowników pochodnych wygląda tak samo jak aoryst.
- Czas przeszły
- Czas przyszły - trzecią osobę lp. tworzy się: w zcsownikach pierwotnych dodając -uva, w czsownikach pochodnych zamieniając -'a na -uva, np. tir - patrzeć tiruva będzie patrzał, cenda - czytać cenduva będzie czytał
- Czas perfekt
- Imiesłów czynny
- Imiesłów bierny
- Aoryst - odpowiada on mniej więcej angielskiemu Present Simple, wyraża czynności stałe, regularne lub bezczasowe. W przypadku czasowników pierwotnych, 3. os. lp. tworzy się dodając -a, natomiast czasowników pochodnych - jest ona identyczna z podstawą.
- Gerundium (rzeczownik odczasownikowy)
- Rozszerzenie bezokolicznikowe -ta
- Tryb rozkazujący
- Tryb łączący
[edytuj] Przedimek
Przedimek nieokreślony nie istnieje w żadnej liczbie, elda może znaczyć "elf" lub "an elf".
Przedimek określony brzmi i w każdej liczbie, i elda "the elf, ten elf", i eldar "(te) elfy".
Rodzajnik pełni w wypowiedzeniach takie funkcje jak w języku angielskim, tj. wskazuje na unikatowość jakiejś rzeczy, a także wtedy "jeśli z sytuacji wynika, że dana rzecz jest jedna" (serwis ang.pl).
[edytuj] Zaimki
- Zaimki emfatyczne
- Zaimki dzierżawcze
[edytuj] Pozostałe
- Przymiotniki
- Przysłówki
- Liczebniki
[edytuj] Zobacz też
[edytuj] Źródła
[edytuj] Linki zewnętrzne
- Słownik neoquenejski (w języku angielskim)
- Poezja w neoquenya
- Wiersze i opowiadania po neoquenejsku i neosindarińsku pisane przez użytkowników Forum Elendili, wraz z komentarzami
adûnaic • avarin • Czarna Mowa • doriathrin • entyjski • drúedainicki • inglishmêk • khuzdul • mátengwië • nandorin • pierwotny język elficki • quenya • rohirricki • sindarin • taliska • telerin • valarin • westron • wspólnoeldariński • wspólnoteleriński •
