Stare Miasto w Warszawie

Z Wikipedii

Stare Miasto w Warszawie Historic Centre of Warsawa Lista światowego dziedzictwa UNESCO
Kraj	Polska
Typ	kulturowe
Spełniane kryterium	II, VI
Charakterystyka	#30
Regionb	Europa i Ameryka Północna
Historia wpisania na listę
Wpisanie na listę:	1980 na 4 sesji
a Oficjalna nazwa wpisana na liście UNESCO b Oficjalny podział dokonany przez UNESCO

Stare Miasto - najstarsze osiedle miejskie Warszawy będące zwartym zespołem architektury zabytkowej, przeważnie z XVII i XVIII wieku o średniowiecznym układzie zabudowy, otoczone pierścieniem murów obronnych z XIV-XVI wieku. Jego obszar jest stosunkowo niewielki. Posiada Rynek, który rozmieszczony jest na planie prostokąta.

Spis treści 1 Historia[1] 2 Rekonstrukcja[3] 3 Starówka 4 Ważniejsze zabytki 4.1 Kamienice 5 Lista UNESCO 6 Źródła 7 Bibliografia 8 Linki zewnętrzne

[edytuj] Historia^[1]

Stare Miasto zostało założone na skarpie, nad brzegiem dopływu Wisły – rzeczki Kamionki, obok zamku książąt mazowieckich wzniesionego kilka lat wcześniej w miejscu najstarszej części obecnego Zamku Królewskiego, na północ od wsi Warszawa.

Jego początki sięgają XIII wieku. Wtedy otoczone było wałem ziemnym, który pod koniec XIV wieku został zastąpiony murem obronnym. Ciągnął się on od skarpy wiślanej na zachód, wzdłuż dzisiejszej ulicy Podwale do Piekarskiej, następnie obok kościoła św. Marcina aż do zamku. Uważa się, że założycielem miasta był Bolesław II, książę mazowiecki i płocki. Z uwagi na korzystne położenie, na szlaku handlowym znad Morza Czarnego ku Bałtykowi, osiedlili się w Starej Warszawie głównie bogaci kupcy. Szczątki warszawskiego odcinka owej drogi handlowej to dzisiejsza ulica Świętojańska, Rynku i Nowomiejska. W środku miasta znajdował się plac w kształcie prostokąta, przy którym zamieszkało 40 najbogatszych osadników. Każdy miał działkę o szerokości 9 m i długości 35 m. Taki kształt parceli zapewniał pomieszczenie na niewielkim terenie znacznej liczby przylegających do siebie domów. Kamieniczki były wąskie, jedno lub dwupiętrowe, ze stromymi schodami i dwuspadowymi dachami. Początkowo były drewniane, ale po pożarach w latach 1374, 1384, 1478, przybywało murowanych (w 1564 było ich 486). W 1607, po kolejnym wielkim pożarze, został wydany zakaz budowania w obrębie murów obronnych drewnianych domów (w XVII wieku wszystkie zabudowania Starego Miasta były już murowane). Całe miasto miało powierzchnię ok. 10 ha, dwa place targowe (przy Rynku i przy Szerokim Dunaju), 12 ulic i około 170 domów.

Wkrótce po założeniu miasta wzniesiono kościół parafialny św. Jana (dzisiejsza katedra). Przy Rynku pod nr 19 mieszkał wójt, który zarządzał miastem początkowo samodzielnie (stanowisko dziedziczone), a od połowy XIV wieku razem z Radą Miejską, która urzędowała w Ratuszu, wybudowanym na środku Rynku (na początku XVIII wieku architekt królewski Tylman van Gameren przeprojektował Rynek usuwając ten dominujący element placu^[2]). Do końca XV wieku ludność Starego Miasta wzrosła, z początkowych kilkuset mieszkańców, do prawie pięciu tysięcy.

Kiedy książę Janusz w 1413 zdecydował o ustanowieniu Starej Warszawy swoją główną siedzibą, a zarazem stolicą księstwa mazowieckiego, rozpoczął się intensywny rozwój grodu. Miasto otrzymało podwójną linię murów, zbudowano baszty i wykopano fosę. Do środka można było się dostać jedną z dwóch bram, Krakowską (Dworzan) i Nowomiejską lub od strony Wisły furtkami dla pieszych znajdującymi się u wylotu dzisiejszej ulicy Celnej i Kamiennych Schodków. W okolicy Bramy Krakowskiej stał budynek zwany Dworem Wielkim (obecnie to najstarsza część Zamku Królewskiego) będący siedzibą księcia. Budowla z dużym dziedzińcem otoczona była dodatkowym murem. W pobliżu na przedłużeniu ulicy Grodzkiej (dziś Świętojańska) znajdowały się budynki mieszczące sąd i kancelarię grodzką, tzw. szopę. Oprócz kościoła św. Jana podniesionego do rangi kolegiaty, mieszkańcy mieli również do dyspozycji kościół św. Marcina, szpital p.w. św. Ducha (dla ubogich starców), dwa cmentarze oraz łaźnię przy Bramie Nowomiejskiej. W Wieży Marszałkowskiej urządzono więzienie.

Po przeniesieniu stolicy Polski przez Zygmunta III Wazę do Warszawy Stare Miasto zyskało zbiorniki wody pitnej i połączony z nimi drewniany system wodociągowy uniezależniający mieszkańców od dostępności Wisły. Wznoszone były coraz bardziej okazałe kamienice, które należały, zwłaszcza te przy Rynku i ulicy Świętojańskiej, do zamożnych kupców i patrycjatu. Rynek stanowił centrum handlu towarami luksusowymi. Swoje produkty sprzedawali tu kupcy krajowi i cudzoziemcy. Towary kupowała szlachta przybywająca z rożnych terenów kraju na sejmy i elekcje.

Architektura Starego Miasta zmieniała się na przestrzeni wieków wraz ze zmieniającymi się stylami w sztuce. Pierwsze średniowieczne kamienice budowane były w stylu gotyckim, za czasów Zygmunta Augusta domy, odnawiane czy odbudowywane po klęskach żywiołowych, miały charakter renesansowy. Na początku XVII wieku kamienice zyskały barwne tynki i barokowe zdobienia.

W XVIII wieku zamożna ludność ze Starego Miasta zaczęła przenosić się do nowych dzielnic. Kamienice przerabiano na budynki czynszowe. Przy Rynku powstało targowisko.

Na początku XIX wieku Stare Miasto pozbawione zostało bezużytecznych murów obronnych, w 1817 rozebrano bramy Nowomiejską i Krakowską wraz z sąsiadującymi budynkami, uzyskując przestrzeń dla placu Zamkowego, Barbakan przebudowano tak, że stał się częścią budynków mieszkalnych. Podjęto również rozbiórkę Ratusza i pobliskich sklepów. Stare Miasto stało się mało znaczącą częścią stolicy z przeludnionymi, chylącymi się ku upadkowi kamienicami zamieszkanymi przez ubogą ludność.

W 1906 r. Towarzystwo Opieki nad Zabytkami Przeszłości podjęło działania zmierzające do odnowy zdewastowanych staromiejskich budynków. Wykupiono i przeznaczono na inicjatywy społeczne kamienice: "Pod Świętą Anną" (nr 31) i Baryczków (nr 32). W 1916 zlikwidowano na Rynku targowisko i ułożono na nowo bruk. W 1928 odnowione fasady kamienic pokryto polichromią. Do 1938 zakończono częściową rekonstrukcję murów i Barbakanu. W 1944 podczas powstania warszawskiego zabudowania Starego Miasta zostały zniszczone w ok. 90%. Przetrwały dwa budynki.

[edytuj] Rekonstrukcja^[3]

Warszawscy architekci podjęli temat odbudowy stolicy już po pierwszych zniszczeniach w 1939. W pracowniach architektonicznych, konspiracyjnie lub pod pozorem innych prac, opracowywali plany urbanistyczne i dokumentacyjne. Po powstaniu, kiedy miasto zostało przez Niemców planowo zniszczone, prace koncepcyjne nastawione na natychmiastową odbudowę znacznie się nasiliły. Były prowadzone w wyzwolonym Lublinie i na Pradze, konspiracyjnie w Generalnej Guberni, w Londynie i obozach jenieckich.

5 listopada 1944, jeszcze przed podjęciem decyzji o stołeczności Warszawy, które miało miejsce 3 stycznia następnego roku, odbył się w Lublinie pierwszy zjazd Stowarzyszenia Architektów Rzeczypospolitej Polskiej, na którym mimo różnych koncepcji odbudowy, wszyscy zgadzali się co do konieczności odtworzenia Warszawy i przywrócenia jej stołeczności. Architekci wystosowali pismo do Biura Planowania i Odbudowy, przedstawiające stanowisko SARP-u w sprawie stolicy, apelując o jak najszybsze podjęcie decyzji. Zaraz po wyzwoleniu Biuro Planowania przy Rządzie Tymczasowym wysłało do stolicy grupę "Warszawa", pod kierownictwem Józefa Sigalina, której zadaniem było oszacowanie zniszczeń i wezwanie rozproszonych architektów do udziału w odbudowie miasta. 14 lutego 1945 powstało Biuro Odbudowy Stolicy kierowane przez Romana Piotrowskiego.

7 marca 1945^[4]. Wydział Urbanistyki (jednostka BOS) przedstawił pierwszy plan dotyczący odbudowy miasta. W prasie^[5] pojawiły się artykuły prezentujące polemikę nad planem, a dziedzictwem przeszłości^[6].

Odbudową Starego Miasta zajmował się Wydział Architektury Zabytkowej BOS-u (kierowany przez Jana Zachwatowicza). W marcu rozpoczęły pracę dwie grupy, terenowa Stare Miasto i inwentaryzacyjna, od wiosny następnego roku Pracownia Stare Miasto. W latach 1945-1947 prowadzono głównie prace zabezpieczające i odgruzowujące. W pierwszej kolejności oczyszczono i wstępnie zabezpieczono partery kamienic przy Rynku Starego Miasta 32, 34, 36, stronę Dekerta, kamienice Wąskiego Dunaju i zachowane fragmenty katedry, odgruzowano dojazd na Rynek, przeniesiono ocalałe elementy Kolumny Zygmunta i innych kamiennych oraz drewnianych rzeźb do Muzeum Narodowego. Przy okazji odgruzowywania poczyniono również kilka odkryć archeologicznych, m.in. malowidło gotyckie na ścianach kamienic na Rynku Starego Miasta 20 i 8, basztę rycerską, znaczne partie Barbakanu ukryte w murach przyległych kamienic. Duży wkład w oczyszczanie Starego Miasta mieli mieszkańcy Warszawy, którzy wykonywali pracę w czynie społecznym. W listopadzie 1948 uprawomocnił się plan zagospodarowania przestrzennego Starego i Nowego Miasta. W październiku 1949 przystąpiono do opracowania dokumentacji technicznej, ale niezależnie od tego ukończono już kamienice przeznaczone na Muzeum Historyczne i powróciła na miejsce Kolumna Zygmunta (22 lipca razem z oddaniem Trasy W-Z). Do końca 1949 odgruzowano międzymurze wzdłuż ulicy Podwale, obszar od placu Zamkowego do Piekarskiej, 96 kamieniczek, a zabezpieczono 45 budynków. Zakończenie pierwszego etapu odbudowy Starego Miasta nastąpiło 22 lipca 1953.

Odbudowa Katedry św. Jana i innych kościołów na Starym Mieście trwała nieco dłużej, a była możliwa dzięki powołaniu przez kardynała A. Hlonda Rady Prymasowskiej Odbudowy Kościołów Warszawy, jak również dzięki wsparciu państwa. Rekonstrukcja katedry, której przywrócono wygląd XV-wieczny trwała do 1955.

Decyzję o odbudowie Zamku Królewskiego sejm podjął w 1949, jednak zamierzenia nie zrealizowano. Od 1947 trwało odgruzowywanie i odtworzenie Bramy Grodzkiej, do 1952 prowadzono prace archeologiczne. W latach 1960-62 odbudowano przyziemie Wieży Grodzkiej, salę o 2 słupach, zabudowania na Dziedzińcu Kuchennym, podziemia obecnego Pałacu Ślubów i Bibliotekę Królewską. W 1971 podjęto ponownie decyzję o odbudowie, według planu Jana Bogusławskiego z 1955. W 1974 budowla była na etapie stanu surowego. Od 1981 udostępniano zwiedzającym kolejne wnętrza. W 1984 rozwiązał się Obywatelski Komitet Odbudowy Zamku Królewskiego^[7].

Po latach działalność BOS okazała się kontrowersyjna ponieważ prace dotyczące dokumentowa zniszczeń, planowania przestrzennego oraz odbudowy zabytków m.in. na Starym Mieście, odbywały się przy celowym wyburzaniu niejednokrotnie dobrze zachowanych budynków (z XIX i początku XX wieku)^[8].

W myśl nowoczesnej teorii konserwatorskiej wszelka rekonstrukcja i odbudowa jest fałszowaniem historii, jednak wyjątek uczyniono dla Starego Miasta ze względów moralnych i ideologicznych. Przez kilka lat przygotowywano wytyczne konserwatorskie i prowadzono badania. Zdecydowano się na przywrócenie świetności Starego Miasta z XVIII wieku^[9], choć nie we wszystkich szczegółach. Zachowany został układ przestrzenny miasta z okresu jego lokacji z XII-XIII wieku.

Stare Miasto stanowi jedyny na świecie (w tej skali) obszar planowej i dokończonej odbudowy terenu zabytkowej zabudowy miejskiej po katastrofalnych zniszczeniach sięgających 85%. Projekt rekonstrukcji opracował zespół architektów przy współpracy historyków i historyków sztuki, na podstawie zachowanych wizerunków Warszawy, w tym wedut Canaletta. Wykorzystano też zachowane fragmenty fasad, elementy wystroju wnętrz, itp., zaś układ wnętrz został w większości zmieniony i dostosowany do nowych funkcji.

[edytuj] Starówka

Na północ od murów obronnych rozciąga się teren Nowego Miasta, również zniszczonego i zrekonstruowanego po II wojnie światowej. Oba osiedla bywają nazywane czasem Warszawską Starówką - nie jest to jednak poprawna nazwa.

[edytuj] Ważniejsze zabytki

• Plac Zamkowy przy którym stoi Zamek Królewski oraz kolumna Zygmunta III i Pałac pod Blachą

• Zamek Królewski, pierwotnie gotycki zbudowany przez książąt mazowieckich, przebudowy: renesansowa z lat 1569-1572 (Giovanni Battista di Quadro), wczesnobarokowa z 1599-1619 związana z przeniesieniem stolicy do Warszawy (Giovanni Trevano), rokokowa z lat 1741-1746 (Gaetano Chiaveri, J. K. Knöffel i K. F. Pöppelman), wnętrza z końca XVIII wieku (Dominik Merlini i Jan Chrystian Kamsetzer)

• Katedra św. Jana - powstała na przełomie XIII/XIV w. jako kolegiata, przebudowywana w następnych wiekach - po raz ostatni w XIX w. w stylu neogotyckim przez A. Idźkowskiego. Zniszczona w 1944, odbudowana w stylu nawiązującym do gotyckiego wg projektu Jana Zachwatowicza. W podziemiach groby ostatnich książąt mazowieckich, Henryka Sienkiewicza oraz pierwszego prezydenta Polski Gabriela Narutowicza. Miejsce koronacji królów Polski: Stanisława Leszczyńskiego (1704) i Stanisława Augusta Poniatowskiego (1764)

• Kościół Jezuitów, 1608-1626, manierystyczny z kopułą nad prezbiterium, po wojnie odbudowany. Wewnątrz resztki zniszczonego nagrobka Jana Tarły, dłuta Jana Jerzego Plerscha oraz obraz Najświętszej Panny Łaskawej z połowy XVII w.

• Kolegium jezuickie, powstałe w XVII-XVIII w. z połączonych kamienic
• Kanonia - zaułek na tyłach katedry św. Jana.
• kościół poaugustiański św. Marcina i klasztor fundowany w 1353, przebudowany w XVII i XVIII w. (m. in. Karol Bay), odbudowany po wojnie.

• zespół murów miejskich z barbakanem

[edytuj] Kamienice

Kamienice Starego Miasta pierwotnie pochodziły z XV-XIX wieku, po II wojnie światowej w większości zostały zrekonstruowane:

• ulica Świętojańska:
  • Kamienica Bartoszków, wcześniej Pigułczyńska (nr 1) - wybudowana w XVI wieku przez rodzinę aptekarzy. W 1637 r. własność Adama Jarzębskiego. Następnie do 1870 r. była w posiadaniu seminarium zakonu bartolomitów (bartoszków). Przebudowywana. W czasie II wojny światowej zniszczona. Podczas odbudowy jej część frontowa została zwrócona w stronę placu Zamkowego;
  • Kamienica Mansjonaria (nr 2) - znajduje się na rogu Placu Zamkowego. W XV wieku na terenie, który obecnie zajmuje stał dom Nad Kanałem (nazwa od biegnącego nieopodal kanału). W 1433 r. został on ofiarowany przez księżnę Annę mazowiecką mansjonarzom kościoła farnego. W 1525 r. zbudowali oni kamienicę, w której zmarł ostatni książę mazowiecki, Stanisław. Budynek był własnością misjonarzy do połowy XIX wieku. Kamienica została przebudowana w XVI i XVII wieku. W XVI wieku budynek zmienił wystrój na renesansowy, a przyczynili się do tego włoscy architekci Antonio Visconti i Bernardo Morando. W latach 1918-1920 hrabia Władysław Kościelski (był on ostatnim właścicielem prywatnym) przeprowadził remont kamienicy. W okresie międzywojennym budynek wynajmowała ambasada Rumunii. Podczas II wojny światowej kamienica została prawie nie zniszczona;
  • Kamienica Psałteria (nr 4) - powstała w 1684 r., zbudowana z połączania budynków z XV i XVI wieku, dawna własność księży psałterzystów. W XIV wieku na zajmowanym przez nią obszarze znajdowały się piece do wytopu żelaza. Po II wojnie światowej przetrwały mury parteru i fragment fasady;
  • Kamienica Schmitta (nr 5) - powstała w 1728 r., zbudowana z połączania budynków z XVI i XVII wieku. Inicjatorem budowy był konsyliarz królewski Karol Schmitt. Po II wojnie światowej przetrwał parter i sień;
  • dawne Seminarium Duchowne (nr 6) - budynek z 1743 r. posiadający rozczłonkowaną barokową fasadę, powstały w miejscu szkoły parafialnej z XV wieku;
  • Kamienica (nr 7) - w XVII wieku własność Adama Jastrzębskiego, który był nadwornym muzykiem, budowniczym i autorem przewodnika po Warszawie pt. Gościniec albo krótkie opisanie Warszawy (1643 r.);
  • Kamienica Bractwa Miłosierdzia (nr 17) - wybudowana ok. 1642 r. Do 1841 r. własność Bractwa Miłosierdzia założonego przez Piotra Skargę. Na przełomie XIX i XX wieku dobudowano dodatkowe dwa pietra i część z przejściem w kierunku ulicy Piwnej. Po II wojnie światowej przetrwała fasada do wysokości gzymsu i barokowy portal z kulą na cokole z XVIII wieku;
  • Kamienica Aptekarzowska (nr 19) - wybudowana w XVI wieku przez aptekarza Pawła. W XVIII wieku zamieszkiwała ją aptekarska rodzina Fryzów. W latach 1780-1790 stanowiła własność Bernarda Croisy (sekretarza królewskiego). Po II wojnie światowej przetrwał parter i fragment piętra (m.in. mur z XVI wieku i szczyt z XVII wieku);
  • Kamienica Metrykantów Koronnych (nr 21) - zbudowana XVI wieku, przebudowywana w latach 1676, 1717 i 1816. Właścicielami budynku byli m.in. metrykanci koronni, stąd nazwa kamienicy. W jej posiadaniu byli m.in.: od 1718 r. Andrzej Franciszek Cichocki, a na początku XIX wieku Walenty Skorochód-Majewski. Skorochód-Majewski uruchomił w kamienicy drukarnię sanskrycką. W 1944 r. została ona całkowicie zniszczona. Podczas odbudowy nie zrekonstruowano czwartego piętra;
  • Kamienica Pod Okrętem (nr 31) - powstała w 1642 r., przebudowywana, zwieńczona płaskorzeźbą przedstawiającą okręt;

• ulica Wąski Dunaj:
  • Kamienica Salwator - Pod Chrystusem Zmartwychwstałym (nr 8) - wybudowana w 1632 r. dla Jakuba Gianottiego. Po wojnie restaurowana. Podczas odbudowy attyki nie przywrócono jej poprzedniego wyglądu. Nadużycia konserwatorskie polegały na zastąpieniu figury Chrystusa obeliskiem, a św. Weronika (popiersie znajdujące się u podstawy grzebienia) nie trzyma, tak jak to było pierwotnie, chusty, a tarczę z maską martwego mężczyzny;

• Kamienica Cechu Szewców (nr 10) - pochodząca z XVI wieku. W 1799 r. kupiona przez cech szewców i zaadoptowana na jego siedzibę. W 1944 r. spłonęła, zachowały się jedynie elewacje. Po wojnie wyburzona, w 1954 r. odbudowana. Obecnie jest siedzibą Muzeum Cechu Rzemiosł Skórzanych im. Jana Kilińskiego;
• Kamienica (nr 20) - pochodzi z XIX wieku, jest jedyną pozostawioną kamienicą z tego wieku spośród tych, które znajdowały się w międzymurze. Od 1435 r. do końca XVIII wieku na tym terenie funkcjonowała ludwisarnia miejska. Po II wojnie światowej przetrwały mury konstrukcyjne budynku;

• ulica Szeroki Dunaj:
  • Kamienica Jana Kilińskiego (nr 5) - pochodzi z XVIII wieku, własność m.in. Jana Kilińskiego, zmarłego w niej w 1818 r. W 1916 r. umieszczono na niej tablicę upamiętniającą Kilińskiego. Podczas II wojny światowej całkowicie zniszczona i następnie zrekonstruowana;
  • Kamienica (nr 11) - obecny kształt został jej nadany w XIX wieku. Po II wojnie światowej przetrwała fasada i sklepienia parteru;

[edytuj] Lista UNESCO

2 września 1980 roku Stare Miasto w Warszawie zostało umieszczone na liście światowego dziedzictwa UNESCO i był to 30 wpis. Warszawska Starówka znalazła się na tej liście jako przykład niemal kompletnej rekonstrukcji^[10]. W tekście wyjaśniającym napisano^[9]:

„

Ponad 85% zabytkowego centrum Warszawy zostało zniszczone przez nazistowskie oddziały okupacyjne. Po wojnie mieszkańcy Warszawy podjęli dzieło odbudowy, które doprowadziło do odtworzenia kościołów, pałaców i domów będących symbolem polskiej kultury i narodowej tożsamości. Jest to wyjątkowy przykład całkowitej rekonstrukcji zespołu historycznego.

”

Na bruku na ul. Zapiecek umieszczona jest tablica pamiątkowa z napisem:

„

Postanowieniem komitetu dziedzictwa światowego warszawskie Stare Miasto dobrem kultury światowej UNESCO. Wrzesień 1980

”

[edytuj] Źródła

1. ↑ Na podstawie: Z dziejów Warszawy. W: Karol Mórawski, Wiesław Głębocki: ''Bedeker warszawski: w 400-lecie stołeczności Warszawy. Warszawa: Iskry, 1996. ISBN 83-207-1525-3. 
2. ↑ Stare Miasto (Starówka), warszawa.com [dostęp: 8 kwietnia 2008]
3. ↑ Na podstawie: Jan Górski, Warszawa w latach 1944-1949. Odbudowa, s.406-413, Wydawnictwo PWN Warszawa 1988, ISBN 83-01-05-910-X.
4. ↑ 7 marca 1945 miał miejsce ostatni nalot niemiecki na Warszawę.
5. ↑ Przede wszystkim była to "Skarpa Warszawska", której następczynią była gazeta "Stolica".
6. ↑ Marian M. Drozdowski, Andrzej Zahorski; Historia Warszawy, PWN, Warszawa 1972, str. 411-413
7. ↑ Encyklopedia Warszawy. Wydawnictwo Naukowe PWN, ss. 559, 1000-1003. ISBN 83-01-08836-2. 
8. ↑ Wielka Encyklopedia PWN; Warszawa 2005, t. 28, s. 580, ISBN 8301133570 t. 1-30, ISBN 8301134437 t. 5
9. ↑ ^{9,0 9,1} 27 lat na liście Unesco. Biuletyn Informacyjny Miasta Stołecznego Warszawy. Nr 1/2007. str 6.
10. ↑ Historic Centre of Warsaw, World Heritage List

[edytuj] Bibliografia

• Jerzy Lileyko; Najcenniejsze Zabytki Warszawy, Krajowa Agencja Wydawnicza, Warszawa 1989, str. 30-36, ISBN 830302485X;
• Adam Dylewski, Warszawa i okolice, Pascal, Bielsko-Biała 2005, ISBN 8373044159

[edytuj] Linki zewnętrzne

• Szczegółowe informacje o zabytkach Starego Miasta
• Warszawskie Stare Miasto - historia, uliczki, muzea
• Stare Miasto - Fotogaleria

Współrzędne: 52°15'59" N 21°00'42" E52.2663889 21.0116667 (Stare Miasto w Warszawie)