Synagoga Stara w Krakowie

Z Wikipedii

Współrzędne: 50.05139° N 19.948721° E50.05139 19.948721 (Synagoga Stara w Krakowie)

Synagoga Stara w Krakowie
Data budowy	XV wiek
Data zniszczenia	1557, 1773, II wojna światowa
Tradycja	ortodoksyjna
Budulec	murowana
Obecnie	Muzeum Historii i Kultury Żydów Krakowa
Galeria zdjęć w Wikimedia Commons

Synagoga Stara w Krakowie - synagoga znajdująca się na Kazimierzu w Krakowie, przy ulicy Szerokiej 24. Jest jedną z najstarszych zachowanych synagog w Polsce oraz jednym z najcenniejszych zabytków żydowskiej architektury sakralnej w Europie.

Do 1939 roku pełniła rolę centralnej synagogi, głównego ośrodka religijnego, kulturalnego, socjalnego oraz organizacyjnego krakowskiej gminy żydowskiej.

Spis treści 1 Historia 1.1 Plany odtworzenia ogrodzenia 2 Architektura 2.1 Pomniki i tablice pamiątkowe 3 Muzeum 4 Legendy 5 Galeria 6 Zobacz też 7 Bibliografia 8 Przypisy

[edytuj] Historia

Synagogę prawdopodobnie zbudowali w drugiej połowie XV wieku Żydzi czescy, którzy przybyli do Krakowa po pogromie praskim w 1389. Według różnych źródeł podaje się przeważnie dwie daty budowy tzn. 1407 lub 1492 rok. Początkowo była ceglano-kamienną, wysoką, dwunawową halą, przeznaczoną wyłącznie dla mężczyzn. Jej wschodnia ściana przylegała do miejskich murów obronnych, przez co była włączona w system fortyfikacji. Z tego powodu poziom sali głównej był obniżony o kilkanaście centymetrów w stosunku do ulicy.

Synagoga należała do średniowiecznych, typowo gotyckich synagog dwunawowych, a takie były znane w Europie tylko trzy: w Wormacji, Ratzybonie i w Pradze. Szlak Wormacja-Ratzybona-Praga-Kraków był jedną z głównych dróg wędrówek Żydów do Renu wzdłuż Dunaju po Łabę, Odrę i Wisłę.

W drugiej połowie XVI wieku do synagogi dobudowano parterowe dobudówki, w których mieściły się przedsionek, dom kahalny oraz babiniec. Dzięki temu synagoga stała się centrum życia religijnego kazimierskich Żydów. W 1557 roku wybuchł wielki pożar, który doszczętnie strawił całą synagogę.

Po pożarze synagogę odbudował florencki architekt Mateo Gucci, który nadał jej renesansowy charakter, ale zachował jednak poprzedni, dwunawowy plan budowli i odtworzył jej krzyżowo-żebrowe sklepienie. Dodatkowo podniesiono mury synagogi do dzisiejszej wysokości, które następnie zwieńczono arkadową attyką, która przysłoniła dach. Prace trwały do 1570 roku, gdyż z tego właśnie roku pochodziła widniejąca na sklepieniu - jeszcze do 1942 roku - inskrypcja tego budowniczego. Z pierwotnej budowli zachowały się wyłącznie mury sali głównej, babińca oraz przedsionka. Bożnica paliła się jeszcze kilka razy, ostatni pożar miał miejsce w 1773 roku. W 1786 i 1797 roku w synagodze, rabin Izaak Lewita dwukrotnie wyklął krakowskich chasydów.

Jednymi z najważniejszych wydarzeń w historii synagogi było wygłoszenie do Żydów płomiennego przemówienia Tadeusza Kościuszki, który wzywał ich do walki o wolność wspólnej ojczyzny. Wtedy wypowiedział m.in te słowa: "niczego nie pragnie dla siebie, obchodzi go jeno opłakany stan ojczyzny i uszczęśliwienie wszystkich jej mieszkańców, do których i Żydów zalicza". W 1846 także wygłosił tutaj patriotyczną mowę uczestnik powstania krakowskiego, działacz żydowski, Maurycy Krzepicki, a w Wiosnę Ludów w 1848 roku - rabin Dow Beer Meisels.

W 1886 roku synagoga przeszła gruntowne odnowienie, wykonano wtedy nowe dekoracje malarskie, które fragmentarycznie zachowały się do dnia dzisiejszego. W latach 90. XIX wieku wyburzono stary dom kahalny a w 1891 roku odrestaurowano fasadę zachodnią, którą kierował Jan Sas-Zubrzycki. Kolejne prace przeprowadzono w latach 1904, 1913 oraz 1923 roku, którymi kierował Zygmunt Hendl. Synagoga zyskała nowy kształt. Przeprowadzone wówczas prace znacznie poprawiły jej stan techniczny, funkcjonalny i wzbogaciły jej architekturę o neorenesansowy detal, harmonijnie połączony z dawną strukturą zabytkową. Dodatkowo podniesiono do poziomu drugiego piętra północno-zachodnią przybudówkę, a teren wokół bożnicy obniżono do stanu sprzed XVI wieku i otoczono go wysokim kutym ogrodzeniem. W nowych pomieszczeniach umieszczono małe muzeum z ekspozycją cennych judaików. W 1927 synagogę odwiedził prezydent RP prof. Ignacy Mościcki.

Najtragiczniejszym okresem dla synagogi była II wojna światowa, podczas której została doszczętnie zdewastowana przez hitlerowców. Jej oryginalny, bogaty sprzęt liturgiczny, srebra, tkaniny, archiwalia, bibliotekę gromadzone przez wieki, wywieziono, a lichtarze o wielkiej wartości artystycznej przewieziono na Wawel i ozdobiono nimi rezydencję gubernatora Hansa Franka. Zniszczono również ozdobne sklepienie i kolumny, a w sali głównej urządzono magazyny. 28 października 1943 roku rozstrzelano pod murami bożnicy 30 Polaków.

Po zakończeniu wojny synagoga pozostawała w stanie kompletnej ruiny. Wówczas stały tylko mury zewnętrzne, dach zawalony był do wnętrza budynku, kamienne ogrodzenie częściowo rozkradziono, cenne żelazne drzwi wyłamane, brak było okien, kwater, szyb i żelaznych krat. Wnętrze zostało zamienione na publiczne toalety^[1].

W 1956 roku przystąpiono do renowacji zrujnowanej bożnicy, którą w całości sfinansowało państwo polskie. Pracami kierowali architekci Józef Jamroz i Józef Ptak, którzy w 1959 roku dzięki wysokiej jakości prac przywrócili synagodze oryginalny, gotycko-renesansowy wygląd, taki jaki nadał jej Matteo Gucci. W 1958 roku Krakowska Kongregacja Wyznania Mojżeszowego uroczyście przekazała synagogę na cele muzealne. Mieści się tu obecnie oddział Muzeum Historycznego Miasta Krakowa - Muzeum Judaistyczne. W latach 1970-1972 dokonano rozbiórki wysokiego muru ogradzającego bożnicę od północy i zachodu oraz wybudowano szerokie schody tarasowe. Co roku na tych tarasach odbywa się uroczysty, główny koncert w czasie Festiwalu Kultury Żydowskiej.

7 września 1970 roku poczta Izraelska wydała znaczek o nominale 0,12 szterlinga izraelskiego przedstawiający synagogę Starą^[2].

[edytuj] Plany odtworzenia ogrodzenia

Muzeum Historyczne Miasta Krakowa planuje odtworzyć historyczne odrodzenie synagoga, które wykonano w latach 20. XX wieku według projektu Zygmunta Haendla, a rozebrano tuż po zakończeniu II wojny światowej. Muzeum przygotowuje także wniosek o wpis od rejestru zabytków dwóch działek otaczających budynek: przed wejściem do obiektu oraz od strony wschodniej, gdzie znajduje się niewielki skwer. Zostały on przekazane Muzeum w użytkowanie przez gminę Kraków^[3].

Głównym powodem odtworzenia ogrodzenia jest ogolnodostepność placu przez synagogą, który przez okoliczną młodzież i dzieci jest wykorzystywany jako boisko i plac zabaw, co wiąże się z niszczeniem elewacji budynku. Drugim powodem jest zwiększenie estetyki terenu^[3].

[edytuj] Architektura

Obecnie synagoga jest gotycko-renesansową, prostokątną, dwunawową halą z krzyżowo-żebrowym sklepieniem wspartym na dwóch smukłych kolumnach toskańskich. Do ściany północnej dobudowano parterową przybudówkę, nakrytą trójkątnymi daszkami, przeznaczając ją na babiniec. Łączył się on z salą główną czterema małymi zakratowanymi oknami. Cały dach jest zasłonięty wysoką arkadową attyką rozczłonkowaną wnękami hemisferycznymi i zwieńczona narożnymi sterczynami.

W północno-wschodnim narożniku znajduje się zrekonstruowany fragment miejskiego muru obronnego, który pozwala wyobrazić sobie usytuowanie Starej Synagogi w obrębie średniowiecznego miasta. Z czasów Gucciego zachowała się główna sala modlitewna, kruchta oraz galeria dla kobiet na pierwszym piętrze zachodniej ściany. Obecny stan synagogi jest efektem wielu przebudów i remontów, które przeprowadzano na przestrzeni wieków. Dzisiejszy kształt synagoga uzyskała na początku XX wieku oraz po kapitalnym remoncie w latach powojennych.

Wchodząc do środka przechodzi się przez renesansowy portal z hebrajskim napisem "To jest brama Jahwe, sprawiedliwi przez nią wchodzić będą" z drugiej połowy XVI wieku. W przedsionku w północno-wschodnim narożniku, na podwyższeniu, znajduje się kamienna studnia na "żywą wodę" do mycia rąk. Dalej znajduje się barokowa, kamienna skarbona z pierwszej połowy XVII wieku. Na środku sali na murowanym podwyższeniu znajduje się zrekonstruowana kuta w żelazie, w kształcie baldachimu, ozdobiona kulami z brązu i złoconą koroną - bima.

Na środku wschodniej ściany znajduje się kamienny, późnorenesansowy Aron ha-kodesz z rzeźbioną koroną nad kutymi, ozdobnymi drzwiami, zwieńczonym tablicą z hebrajskim napisem z Księgi Przysłów "Za moim pośrednictwem rządy sprawują królowie". Obok, na lewo, znajduje się także kamienna, podłużna szafka na ner tamid, a na prawo pulpit kantora. Po południowej stronie znajduje się pomieszczenie, tzw. sala śpiewaków. Na ścianach zachowały się fragmentarycznie polichromie z XVII wieku, przedstawiające m.in. ślady wici roślinnej.

[edytuj] Pomniki i tablice pamiątkowe

• Przed synagogą znajduje się monument w kształcie prostopadłościanu upamiętniający trzydziestu Polaków, którzy zostali rozstrzelani pod murami bożnicy w 1943 roku.
• Tablica pamiątkowa w językach polskim i hebrajskim znajdująca się w przedsionku upamiętniająca wzywanie Żydów do udziału w Insurekcji przez Tadeusza Kościuszkę.

Synagoga jest obiektem, który stanowi wartość zabytkową. Została ona wpisana do krajowego rejestru zabytków nieruchomych pod numerem A-34 w dniu 2 maja 1974 roku.

[edytuj] Muzeum

Muzeum Stara Synagoga
Oddział	Muzeum Historycznego Miasta Krakowa
Lokalizacja	Polska Kraków
Zakres zbiorów	historia i kultura Żydów
Dyrektor	Eugeniusz Duda
Adres	Ul. Szeroka 24 31-053 Kraków (e-mail)
Telefon	(+48) 12 656 56 25
Strona internetowa muzeum

Obecnie w synagodze znajduje się odział Muzeum Historycznego Miasta Krakowa - Dzieje i Kultura Żydów. Gromadzi ono od 1958 roku zabytki z zakresu historii i kultury Żydów, przede wszystkim krakowskich. Zbiory zostały przekazane głównie przez Towarzystwo Społeczno-Kulturalne Żydów w Polsce, Gminę Wyznaniową Żydowską w Krakowie, Ministerstwo Kultury i Sztuki, Ministerstwo Religii Państwa Izrael oraz liczne osoby prywatne. Wystawa najcenniejszych judaików, która została otwarta w 1980 roku, prezentowana jest na stałej wystawie w głównej sali modlitewnej oraz babińcu znajdującym się na parterze. Wystawa jest podzielona na trzy działy tematyczne: synagoga, święta i obrzędy doroczne oraz życie prywatne i rodzinne. Jest tu też specjalny dział poświęcony martyrologii Żydów krakowskich w czasie II wojny światowej.

• W sali głównej prezentowane są głównie przedmioty użytku obrzędowego. Można na niej zobaczyć parochet z lambrekinem z 1770 roku zawieszone na Aron ha-kodesz, tasy, haftowane sukienki, srebrne korony, rimmonimy, jady, menory, świeczniki chanukowe, besaminki, kasetki do przechowywania etrogu, oprawki na Księgę Estery, porcelanowe i srebrne talerze sederowe, torebki na macę, kieliszki i puchary kiduszowe, lampki oliwne, pocztówki, reprodukcje zdjęć, grafiki oraz obrazy o tematyce żydowskiej Samuela Hirszenberga, Juliusza i Wojciecha Kossaków, Jacka Maczewskiego, Maurycego Gottlieba czy Artura Markowicza. Na szczególną uwagę zasługuje cenna seria portretowa Ignacego Kriegera. Na wystawie prezentowany jest również tradycyjny męski i żeński strój żydowski.

• Na babińcu południowym prezentowane są przedmioty dotyczące życia rodzinnego i prywatnego, związane głównie z przestrzeganiem koszerności, modlitwy codziennej oraz cyklem życia jednostki od narodzin po śmierć. Można na niej zobaczyć liczne fotografie, prezentacje, dokumenty związane z narodzinami, ślubami czy rozwodami, nóż obrzezywacza, amulety dziecięce. Całości prezentacji dopełniają eksponaty związane z pogrzebem.

Muzeum prowadzi bibliotekę z bogatym księgozbiorem, liczne lekcje, wykłady oraz warsztaty bezpośrednio związane ze znaczeniem synagogi w życiu Żydów.

[edytuj] Legendy

• Z budową synagogi wiąże się legenda, mówiąca o tym że zgodę na jej budowę otrzymali kazimierscy Żydzi od króla Kazimierza Wielkiego. Król przekazał również dwa srebrne miecze, które miały być przetopione na świeczniki. Jako wyraz szacunku dla władcy Żydzi zawiesili je jednak w przedsionku synagogi.

• Z synagogą Starą związana jest jeszcze jedna legenda, będąca jakby odpowiednikiem tradycji urywającej się nagle melodii hejnału Mariackiego w Krakowie. Wspomina o tym Natan Gross w swej książce "Był dom". W ostatni dzień Sukkot - w Simchat Tora Żydzi uroczyście i radośnie świętują odczytanie ostatniego rozdziału Pięcioksięgu i rozpoczęcie czytania od nowa. "Na początku stworzył Pan niebo i ziemię" - świętują tańcem i śpiewami, przy czym tradycyjnie wszyscy modlący się biorą udział w tanecznym okrążeniu synagogi z księgami Tory w ramionach. Tych okrążeń - hakofoth - jest siedem. Tylko w jednej jedynej synagodze na świecie - w krakowskiej synagodze Starej - w połowie czwartego okrążenia urywa się nagle fala radości i świętujący zaczynają czytać Psalmy. Była to tradycja związana z tragicznym wydarzeniem, kiedy to przed wiekami hordy Tatarów wtargnęły do ówczesnej synagogi właśnie w czasie Święta Szałasów, w połowie czwartego okrążenia bożnicy i wycięli w pień modlących się Żydów^[4].

[edytuj] Galeria

[edytuj] Zobacz też

• Synagoga Staronowa w Pradze
• Nowy cmentarz żydowski w Krakowie
• Muzeum Historyczne Miasta Krakowa

[edytuj] Bibliografia

• Eugeniusz Duda, Stara Synagoga na Kazimierzu w Krakowie, Kraków 2005, ISBN 83-89599-61-9
• Michał Rożek, Żydowskie zabytki krakowskiego Kazimierza, Kraków 1990, ISBN 83-85104-01-1
• Adam Dylewski, Śladami Żydów polskich, Bielsko-Biała 2002, ISBN 83-7304-029-3
• Majer Bałaban, Historja Żydów w Krakowie i na Kazimierzu 1304-1868, Kraków 1936
• Eugeniusz Duda, Żydowski Kraków : przewodnik po zabytkach i miejscach pamięci, Kraków 2003, ISBN 83-918255-4-X

Przypisy