Uniwersalia językowe
Z Wikipedii
Uniwersalia językowe (ang. language universals) to cechy wspólne wszystkich (uniwersalia absolutne) lub zdecydowanej większości (tzw. uniwersalne tendencje) języków naturalnych.
We wszystkich językach wypowiedź składa się ze strumienia dźwięków wybranych z pewnego skończonego zakresu zdeterminowanego przez budowę narządów głosowych. Dźwięki te można sklasyfikować w skończony niewielki zbiór fonemów. Tworzą one we wszystkich językach sylaby.
Kolejnym uniwersalnym pojęciem jest morfem czyli najmniejsza jednostka znaczeniowa posiadająca jedną postać fonetyczną lub niewielką ilość postaci zależnych od kontekstu.
Uniwersalne jest też to, że kolejność morfemów odgrywa dużą rolę.
Spis treści |
[edytuj] Co uniwersalium językowym nie jest
Dla osoby, która zna jedynie języki indoeuropejskie, wiele rzeczy może wydać się tak oczywistymi, że nie wyobraża sobie języka bez nich. Zapoznanie się z kilkoma zaledwie popularnymi językami nie-indoeuropejskimi, np. japońskim, chińskim czy arabskim, pozwala rozwiać wiele z tych złudzeń. Szczególną zasługę dla rozwiewania złudzeń o tym, że wszystkie języki świata to po prostu udziwniona łacina, miały jednak badania języków Indian.
[edytuj] Wyrazy
O ile morfem jest pojęciem uniwersalnym, to wyraz już nie. W tzw. językach polisyntetycznych (m.in. eskimoskich) morfemów tworzących zdanie w żaden sposób nie można podzielić na wyrazy.
[edytuj] Czas przeszły, teraźniejszy i przyszły
Dla przykładu:
Japoński ma 2 czasy - przeszły i teraźniejszo-uniwersalno-przyszły.
Hopi ma 3 czasy - obiektywny (przeszło-teraźniejszy), subiektywny (przyszły, ale używany też do wielu przeszłych i teraźniejszych faktów ze sfery uczuć) i uniwersalny (do rzeczy, które są zawsze prawdziwe).
[edytuj] 3 osoby
Niektóre języki Indian mają 4 osoby, lub żeby pozostać w gramatyce indoeuropejskiej - bliższą trzecią i dalszą trzecią (zob. więcej w haśle osoba (językoznawstwo)). Wiele języków (w tym polski) dysponuje kilkoma formami osoby trzeciej, różniącymi się rodzajem gramatycznym.
W japońskim ściśle rzecz biorąc nie ma osób gramatycznych, niektóre rzeczowniki spełniają taką funkcję.
[edytuj] Liczba pojedyncza i mnoga
Oczywiście w każdym języku można wyrazić ilość, ale nie wszędzie przyjmuje to postać osobnej kategorii gramatycznej. W języku japońskim liczba domyślnie nie jest zaznaczana i to samo zdanie może równie dobrze odnosić się do liczby pojedynczej, jak i mnogiej, co prawie zawsze wynika jasno z kontekstu. Np. zdanie 工員は行きます (transkr. kouin wa ikimasu) - może oznaczać równie dobrze robotnik idzie lub robotnicy idą. Informacje o liczbie, jako dodatkową, można oczywiście dodać: 一人の工員は行きます (hitori no kouin wa ikimasu ) - liczba pojedyncza, lub 工員たちは行きます (kouin-tachi wa ikimasu) - liczba mnoga lub liczba zbiorowa.
Osobne zagadnienie stanowi liczba zbiorowa - wyrażenie oznaczające "X i osoby powiązane z X". W języku polskim zwykle używa się w tym znaczeniu konstrukcji typu "X i Y", czasem jednak liczby mnogiej - np. dziadkowie poza znaczeniem mnogim dwóch lub więcej dziadków, może też oznaczać zbiorowe dziadka i babcię. W niektórych językach taka konstrukcja jest wyrażana specjalnymi konstrukcjami gramatycznymi.
Ponadto np. w języku polskim występowała kiedyś liczba podwójna.
[edytuj] Kolory
Nazwy kolorów tworzą przeróżne kombinacje. W japońskim niebieski i zielony tradycyjnie mają wspólną nazwę 青い (aoi). Obecnie słowo aoi tłumaczy się zwykle po prostu jako niebieski, natomiast do określenia koloru zielonego używa się stosunkowo nowego słowa 緑,緑色 (midori - zieleń, midori-iro - kolor zieleni). Zachowały się jednak utarte zwroty np.: 青い信号 (aoi shingō) - zielone światło (drogowe), które de facto jest w Japonii niebieskawe. Co więcej - większość przymiotników japońskich ma w zasadzie znaczenie czasownikowe. Np.: 赤い (akai) - czerwony, być czerwonym; 白い (shiroi) - biały, być białym; 明るい (akarui) - jasny, być jasnym.
W językach Eskimosów występuje wiele kolorów, które po polsku są po prostu "białym".[potrzebne źródło]
W niektórych językach ludów Pacyfiku są tylko 2 kolory - jeden obejmuje większość świata nieożywionego (woda, niebo, skały), drugi wszystkie kolory roślinności. Wykres RGB takich "kolorów" to już nie po prostu trochę inaczej podzielone zakresy, ale twory o ogromnym stopniu skomplikowania.
[edytuj] Czasownik "być"
Czasownik "być", z pozoru bardzo uniwersalny, w różnych językach funkcjonuje na różnych zasadach. Np. w językach hiszpańskim i portugalskim wyróżnia się dwa różne czasowniki "być": określający przebywanie "estar" oraz określający cechę "ser". Porównując język polski z portugalskim otrzymujemy:
| Jestem w domu. | Estou em casa. |
| Jestem człowiekiem. | Sou um humano. |
W języku irlandzkim należącym do rodziny języków celtyckich czasownik "tá" oznacza przebywanie oraz "is" oznacza cechę. Jest także czasownik "bíonn" oznaczający przebywanie, ale jako zwyczaj, a niekoniecznie w tej chwili.
| Jestem w domu. | Tá mé abhaile. |
| Jestem mężczyzną. | Is fearr mé. |
| Bywam w pracy. | Bíonn mé ag obair. |
Podobnie w japońskim są dwa czasowniki oznaczające cechę - ożywiony iru i nieożywiony aru (który oznacza też mieć), oraz grupa form czasownikowych oznaczających stan (da, desu, de aru, de gozaru itd.)
[edytuj] Przymiotniki
Język japoński zawiera 4 klasy wyrazów mogących pełnić funkcję określania:
- przymiotniki predykatywne (zakończone na -i) - pełnią funkcję orzeczenia w zdaniu, podobnie jak czasowniki odmieniają się przez czasy, przektórych uważane za podgrupę czasowników;
- przymiotniki niepredykatywne (zakończone na -na) - są tworzone od niektórych rzeczowników, nieodmienne
- pozostałe rzeczowniki - łączone przy pomocy postpozycji no, również nieodmienne,
- różne czasowniki
W przypadku określników nieodmiennych o funkcji wyrazu w danym zwrocie decyduje pozycja w zdaniu, przy czym zawsze wyraz (czasami całe rozbudowane zdanie podrzędne) określający jest umieszczony przed wyrazem określanym.
