Voltaire
Z Wikipedii
François-Marie Arouet | |
Voltaire w czasach młodości |
|
Urodzony | 21 listopada, 1694 Paryż, Francja |
Zmarł | 30 maja 1778 Paryż, Francja |
Galeria w Wikimedia Commons | |
Kolekcja cytatów w Wikicytatach |
Voltaire (Wolter), właśc. François-Marie Arouet (Voltaire jest artystycznym pseudonimem) (ur. 21 listopada 1694 w Paryżu, zm. 30 maja 1778 w Paryżu) – francuski pisarz epoki oświecenia, filozof, dramaturg i historyk. Tworzył satyry, powieści, dramaty oraz (najbardziej cenione) "Listy".
Prowadził ożywioną korespondencję (zachowało się 23 000 jego listów). Bulwersował opinię publiczną krytycyzmem i śmiałością przekonań. Wiele podróżował.
Voltaire był nie tylko jedną z bardziej znanych osobistości XVIII wieku; był prawdziwą postacią mityczną i idolem ("apostołem Rozumu"), czytanym, podziwianym i uwielbianym od Sankt-Petersburga do Filadelfii. Wpływ jego poglądów na XVIII-wieczną Europę i Amerykę był ogromny.
Był osobowością złożoną, wyrażał nieraz sprzeczne poglądy, jego postępowanie nierzadko było kontrowersyjne, dlatego wiele różnych ideologii (posługując się wyrwanymi z kontekstu cytatami Voltaire'a) uznało go za swojego patrona (np. ateiści, deiści, rewolucjoniści). Voltaire'owi w rzeczywistości nie można przypisać w pełni żadnej ideologii. Był przede wszystkim zwolennikiem liberalizmu, traktującym z rezerwą każdą religię i ideologię.
Spis treści |
[edytuj] Biografia
[edytuj] Lata nauki
Urodził się jako ostatnie dziecko bogatego notariusza François Arouet i Marie Marguerite Daumart. W 1704 rozpoczął naukę w kolegium jezuickim w Paryżu (obecnie liceum Louis-le-Grand), gdzie należał do najbardziej wyróżniających się uczniów (celował zwłaszcza w filozofii i retoryce). Zetknął się również z libertynami, których wolnomyślicielski i sceptyczny punkt widzenia ukształtował jego własny światopogląd.
[edytuj] Ofiara despotyzmu
Lata 1717-18 spędził uwięziony bez wyroku w Bastylii na podstawie podejrzenia o autorstwo pamfletów przeciwko regentowi Filipowi II Orleańskiemu. W więzieniu napisał swoją pierwszą sztukę teatralną Edyp (pod pseudonimem Voltaire); sztuka odniosła ogromny sukces w kilka miesięcy po jego wyjściu na wolność.
W 1726 na skutek zwady z Guy de Rohan-Chabot (tzw. Chevalierem de Rohan), Voltaire został ponownie zamknięty bez wyroku w Bastylii.
[edytuj] Wyjazd do Anglii
Po uwolnieniu postanowił wyjechać do Anglii, gdzie przebywał do roku 1729. Gościny udzielił mu w swym domu Sir Everard Fawkener (1684-1758) brytyjski dyplomata i kupiec. Odkrył w Anglii zupełnie inne państwo niż represyjną, rządzoną przez absolutystycznego króla Francję: zachwycił się naukowymi, filozoficznymi i politycznymi osiągnięciami Anglików; studiował teorie Izaaka Newtona i filozofię Johna Locke'a.
Wielki wpływ na Voltaire'a, jako historiografa wywarł polityk torysowski i historiograf Henry St John, 1. wicehrabia Bolingbroke.
W swoich Listach filozoficznych, wydanych wpierw po angielsku (English Letters), a następnie po francusku (Lettres philosophiques) Voltaire starał się przekazać Francuzom osiągnięcia Anglików.
[edytuj] Powrót do Francji
Po powrocie do Francji związał się z jedną z najwybitniejszych kobiet tamtej epoki: markizą Émilie du Châtelet, uzdolnioną matematyczką i fizykiem, która gościła go w swoim zamku w Cirey-sur-Blaise. Związek ten trwał 12 lat. Następnie próbował zrobić karierę na dworze w Wersalu (w 1746 został przyjęty do Akademii Francuskiej), ale jego trudny i niezależny charakter sprawił, że popadł w niełaskę.
[edytuj] Na emigracji w królestwie Prus
W latach 1750-1753 przebywał na dworze króla Prus Fryderyka II Wielkiego w Berlinie i Poczdamie, jednak przyjaźń niezależnego filozofa i kapryśnego króla skończyła się kłótnią. Voltaire jeszcze na granicznym przejściu miał kłopoty urzędnicze, była to zemsta króla.
[edytuj] Genewa
Voltaire (w 1755) osiadł w majątku Délices, na terytorium Republiki Genewy. Tu także popadł w konflikt. Tym razem z kalwińskimi pastorami. Krytykowali oni "zbyt swobodnego" ducha przedstawień teatralnych jakie organizował filozof.
[edytuj] Ostatnie lata życia
W 1758 przeniósł się do posiadłości w Ferney niedaleko Genewy (był to rodzaj "ziemi niczyjej" na granicy francusko-genewskiej). Tu dał się poznać jako utalentowany zarządca i człowiek interesu: rozbudował posiadłość, wprowadził nowe uprawy, założył manufaktury zegarków i pończoch jedwabnych. Pomagała mu w tym jego siostrzenica pani Denis (która podobno była także jego kochanką). Voltaire podsumował swoje dokonania w Ferney słowami: Siedlisko 40 dzikusów stało się zamożnym miasteczkiem, zamieszkałym przez 1200 pożytecznych osób.
Do Ferney przybywały tłumy wielbicieli Voltaire'a: m.in. artyści, uczeni, arystokraci i dyplomaci (zyskał sobie miano "oberżysty Europy"). 30 marca 1778 przyjechał triumfalnie do Paryża, gdzie tłumy wielbicieli witały go z takim entuzjazmem, że niektórzy historycy uznali to później za prawdziwy początek rewolucji francuskiej.
Dwa miesiące przed śmiercią Voltaire wstąpił do loży masońskiej Dziewięciu Sióstr w Paryżu. Podsumował swoje życie słowami: Umieram wielbiąc Boga, kochając przyjaciół, nienienawidząc wrogów, nie cierpiąc przesądów.
[edytuj] Pogrzeb
Rząd rewolucyjny z uroczystym ceremoniałem przeniósł 11 lipca 1791 jego zwłoki do Panteonu, gdzie do dziś spoczywa obok Jean-Jacques Rousseau. Pochowano go z wyjątkową pompą. Przebieg uroczystości i stroje uczestników zaprojektował Jacques-Louis David. Głównym elementem ceremonii był pochód w historycznych i współczesnych kostiumach, które miały ilustrować dzieje rewolucji. Niesiono m.in. model Bastylii, a na wozie triumfalnym jechał aktor przebrany za Woltera. Skronie owego „Woltera” wieńczyła alegoria Sławy. W najbardziej podniosłym moemncie zaśpiewano Chór patriotyczny do słów Woltera. Muzykę skomponował do niego François-Joseph Gossec, a wykonywał go chór męski z towarzyszeniem orkiestry wojskowej. Taka obsada pojawiła się po raz pierwszy w historii. [1]
[edytuj] Poglądy i etyka Voltaire'a
[edytuj] Bóg i religia
Dzieła Voltaire'a cechuje krytycyzm, odrzucenie autorytetów oraz tolerancja dla różnorodnych postaw, racjonalizm, odrzucenie instytucji kościoła. W dogmatyzmie religijnym dostrzegł przyczyny nietolerancji, braku wolności, prześladowań i niesprawiedliwości.
Voltaire uważał, że należy pozbyć się przesądów religii objawionej i przyjąć religię rozumową (naturalną, deizm), której wymaga moralność (Gdyby Boga nie było, należałoby Go wymyślić). Nie identyfikował się jednak całkowicie z deizmem; odrzucał koncepcję "bożej opatrzności", kwestię "dobrego Boga", który pozwala na istnienie zła, pozostawiał bez odpowiedzi.
Twierdził, że można dowieść, że Pięcioksiąg Mojżesza był fałszerstwem z czasów, gdy w basenie Morza Śródziemnego panowała kultura helleńska co widać już, jego zdaniem, po samych tytułach ksiąg: Genesis, Exodus, Leviticus, Numeri, Deuteronomium. W rzeczywistości jednak Pięcioksiąg nie posiadał nawet tytułów poszczególnych ksiąg. Także fałszerstwem z czasów kultury helleńskiej miały być wg niego I księga Samuela i II księga Samuela co widać, jego zdaniem, na przykładzie użytego we francuskim przekładzie z którego korzystał Wolter słowa Pytia (w oryginale to słowo nie występuje) na określenie wróżki, która na żądanie Saula wywołała zmarłego Samuela w Endor.[2]
Natomiast do panującej we Francji religii katolickiej, tak jak do wszystkich innych religii (w tym protestantyzmu, judaizmu i islamu) odnosił się wręcz wrogo. Jego najsłynniejsze zdanie: Ecrasez l'infâme! (Zdeptajcie bezecne), które stało się mottem wrogów Kościoła, potępiało wszelki fanatyzm religijny. Voltaire jednak zawsze potępiał ateizm i deklarował wiarę w Boga (jako "pra-przyczyny" wszystkiego); był fundatorem kościoła katolickiego w Ferney. Postulował rozdział państwa i Kościoła oraz tolerancję dla wszystkich religii.
[edytuj] Tolerancja
Voltaire'owi przypisuje się słynne słowa: Nie zgadzam się z tym co mówisz, ale oddam życie, abyś miał prawo to powiedzieć.
W przedmowie do Traktatu o tolerancji (1767) napisanej przez wydawców kehlskich: Tolerancyjny powinien być każdy władca, który wyznaje jakąś religię, który zna prawa sumienia. [...] jest rzeczą niesprawiedliwą i barbarzyńską stawiać człowieka między groźbą skazania na męczarnie, a postępkami, które uważa za zbrodnicze. Jest uznawany za obrońcę wolności słowa i tolerancji dla różnych światopoglądów.
W roku 1762 zaangażował się w obronę Jana Calasa, protestanta fałszywie oskarżonego przez katolickich duchownych i skazanego na śmierć, a także w procesy Pierre-Paula Sirvena, La Barre'a, Montbailli'ego. W tych procesach Voltaire energicznie bronił ofiar fanatyzmu religijnego i archaicznego prawa, apelując do europejskiej opinii publicznej.
W tych poglądach był niekonsekwentny, np. uczestniczył w handlu niewolnikami, jego spór z Pierre Louis Maupertuisem być może przyczynił się do samobójstwa tego uczonego, popierał absolutyzm, potępiał demokrację, ostro zwalczał ludzi o odmiennych, niż swoje poglądach.
[edytuj] Filozofia
- Voltaire reprezentował tzw. "wojujący humanizm" i racjonalizm XVIII wieku.
- Inspirował się poglądami Johna Locke'a, rzecznika liberalizmu (umowa społeczna nie likwiduje praw naturalnych jednostki).
- Poznanie kształtuje się przez doświadczenie; wszystko poza tym jest hipotezą.
- Człowiek jako istota rozumna musi sam dążyć do kształtowania własnego losu i rozwoju dzięki wiedzy, technice, sztuce i dobremu ustrojowi społecznemu.
- Sprawiedliwość jest wartością uniwersalną, ponadkulturową.
- Tzw. "cnota" (franc. vertu), czyli skłonność do czynienia dobra sobie i innym, wynika z potrzeb uczuciowych i z interesu społecznego.
[edytuj] Voltaire a rozbiory Polski
Stosunek Voltaire'a do rozbiorów Polski można uznać za przejaw niekonsekwencji. Voltaire – uważany często za ofiarę despotyzmu i obrońcę wolności – w tym przypadku zachował się zgodnie z wyznawaną przez siebie i typową dla swoich czasów koncepcją absolutyzmu oświeconego. Najlepsze możliwości realizacji swoich wizji widział w warunkach niedemokratycznego absolutyzmu, w którym wykształcony i mądry władca wymuszał na poddanych wprowadzenie nowych, lepszych zasad.
Szanse na wprowadzenie postulowanych przez siebie reform widział w reformujących się w duchu oświeceniowym monarchiach; Prusach Fryderyka II oraz Rosji Katarzyny II, którzy uznali go za swego doradcę, zarządzając jednak swoimi krajami w sposób znacznie odbiegający od oświeceniowych wzorców wolności. Można przypuszczać, że Voltaire uległ ich zapewnieniom i propagandzie odnośnie sytuacji w Polsce.
W 1768 Voltaire sławił Katarzynę II, która wprowadziła do Rzeczypospolitej armię rosyjską w celu stłumienia konfederacji barskiej: armia ta zjawiła się jedynie w celu opieki nad dysydentami w razie, gdyby ich chciano gwałtem zniszczyć. Zdumiano się na widok armii rosyjskiej, bardziej pilnującej w środku Polski karności niż jej kiedykolwiek miały wojska polskie. Miast pustoszyć wzbogacała kraj: będąc tam dla opiekowania się tolerancją.[potrzebne źródło] 18 listopada 1772 Voltaire komplementował Fryderyka II: Mówią, Sire, że to Pan poddał pomysł rozbioru Polski – i ja tak sądzę, ponieważ znać w tym geniusz.[potrzebne źródło]
Ustrój Rzeczypospolitej budził kontrowersje w czasach Voltaire'a i budzi je do dziś. Przez krytyków był i jest uznawany za archaiczną oligarchię, która doprowadziła Polskę do kryzysu ekonomicznego i anarchii. W Polsce obowiązywały prawa pozbawiające innowierców wszelkich praw politycznych; również mieszczanie byli grupą dyskryminowaną. Takie państwo nie mogło liczyć na poparcie ówczesnych intelektualistów. Reformy w Polsce (Konstytucja 3 Maja) przyszły zbyt późno, aby miały szansę na praktyczną realizację. W tej sytuacji mniej dziwi fakt, że Voltaire uznał zagarnięcie Polski przez monarchie "oświeconego absolutyzmu" za fakt pozytywny.
[edytuj] Najważniejsze dzieła
- Œdipe (Edyp), 1718
- La Henriade (Henriada), 1728
- Histoire de Charles XII (Historia Karola XII), 1730
- Brutus, 1730
- Zaïre, 1732
- Lettres philosophiques (Listy filozoficzne), 1734
- Adélaïde du Guesclin, 1734
- Le fanatisme ou Mahomet (Fanatyzm czyli Mahomet), 1736
- Mondain (Światowiec), 1736
- Epître sur Newton, (Rozprawa o Newtonie) 1736
- Zadig, 1748
- Micromégas, 1752
- Candide ou l'Optimisme (Kandyd, czyli optymizm), 1759
- Dictionnaire philosophique (Słownik filozoficzny), 1764
- Traité sur la tolérance (Traktat o tolerancji), 1767
- 'L'Ingénu (Prostaczek), 1767
- ↑ D. Gwizdalanka, Muzyka i polityka, PWM Kraków 1999, str. 48-49.
- ↑ Ab Ovo, str.16, Mikołaj Szymański
[edytuj] Bibliografia
- o Voltairze:
- Jean Orieux, Wolter, Warszawa 1986, (Cykl: Biografie sławnych ludzi).
[edytuj] Linki zewnętrzne