Wilk

Z Wikipedii

Ten artykuł dotyczy zwierzęcia. Zobacz też: inne znaczenia tego słowa.

Wilk

Systematyka

Canis

wilk

Nazwa systematyczna

Canis lupus

(Linnaeus, 1758)

Status ochronny

Kategoria zagrożenia (CzKGZ)
EX	EW	CR	EN	VU	NT	LC

Kategoria: niższego ryzyka

Zasięg występowania

Systematyka w Wikispecies

Galeria zdjęć w Wikimedia Commons

Wilk (syn. wilk szary) (Canis lupus) – gatunek ssaków z rodziny psowatych, rzędu drapieżnych.

Wilk zamieszkuje lasy, równiny, tereny bagienne oraz góry. Potrzebuje, jako gatunek o skłonnościach terytorialnych, dużych przestrzeni. Zwykle terytorium zajmowane przez watahę to 100 km² (za Bereszyński i inni), ale wielkość ta zależy od dostępności pokarmu i terenu. Może występować współużytkowanie części terenu przez 2 konkurujące watahy (za Jędrzejewscy). Wilk jest wytrwałym wędrowcem, potrafi w ciągu dnia pokonać dystans kilkudziesięciu kilometrów. Stada wilków liczą do 20 osobników, zwykle jednak są znacznie mniej liczne, będąc grupą rodzinną składającą się z pary rodzicielskiej, młodych i ewentualnie części wilków z poprzedniego miotu. Watahy mają ściśle określoną hierarchię wewnętrzną. Wilki mają rozwinięty system komunikowania się przy pomocy mowy ciała, odgłosów oraz przy użyciu substancji chemicznych – feromonów i własnych odchodów (znakowanie). Żywią się głównie ssakami średniej wielkości (jelenie), nie gardząc mniejszymi zwierzętami czy padliną, a jeśli stado jest duże, wspólnie polują także na większe ssaki lub ich stada. Przy braku pożywienia, lub w okresie wychowywania młodych, zdarza im się atakować zwierzęta hodowlane.

Dawniej były szeroko rozprzestrzenione. Ekspansja człowieka wpłynęła na ograniczenie ich populacji. Zakorzeniony w kulturze strach przed wilkami powodował ich trzebienie, częstokroć nieuzasadnione. Obecnie w większości państw objęto je ochroną gatunkową. Podejmuje się próby reintrodukcji tego gatunku, na najszerszą skalę w USA, ale także w Europie.

Wilk od początku był i jest nadal obecny w ludzkiej kulturze. Na ogół w kontekście negatywnym, jako drapieżca, zabójca lub wcielone zło. Z drugiej strony, podziwiana jest wilcza niezależność, siła i wytrwałość. Ostatnio, na skutek wzrostu świadomości ekologicznej, postrzeganie wilka ulega stopniowej poprawie, miejsce strachu zaczyna zajmować zrozumienie jego roli w ekosystemie.

[edytuj] Występowanie i środowisko

Wilk szary zamieszkuje Azję oraz północne tereny Europy i Ameryki Północnej.

Na świecie najwięcej wilków żyje w Kanadzie (50 000), w Rosji (30 000) i na terenie Alaski (5 – 7 tys.). W Europie najwięcej wilków występuje w Rumunii (ok. 2500). Żyją też na Półwyspu Skandynawskiego, w Polsce, Ukrainie, Słowacji, we Włoszech i w innych krajach.

W Polsce najwięcej wilków żyje w województwach: podkarpackim, małopolskim, podlaskim, a także w niewielkiej liczbie na terenie innych województw. Największą ostoją wilków w Polsce są Karpaty i Pogórze Karpackie (184 – 214 osobników), następnie Roztocze (72 – 93 osobniki) oraz puszcze północno-wschodniej Polski (172 – 211 wilków). Tereny na zachód od Wisły są zasiedlane przez wilki w dużym rozproszeniu, i poza wilkami z Puszczy Noteckiej, gdzie bytuje ich kilka, nie ma tam stałej populacji tych zwierząt. Ciągle występuje też proces migracji, który powoduje, iż wilki pojawiają się na terenie Polski zachodniej, jak i przechodzą z Polski na teren Niemiec. Z kolei do Polski przechodzą wilki z obszaru Słowacji, Ukrainy czy Białorusi.^{[potrzebne źródło]}

Do niedawna liczbę polskich wilków szacowano na ok. 700 osobników wilka europejskiego (Canis lupus lupus), jednak zakończona w marcu 2004 ogólnopolska inwentaryzacja zwierząt wykazała, iż liczba ta jest zawyżona. Z przeprowadzonych przez naukowców i leśników kilkuletnich badań wynika, że na początku roku 2004 w Polsce było 510 wilków (w przedziale 463 – 564). Różnice szacunków wynikły z metodyki i skali badań. Wcześniej analizowano znacznie mniejsze jednostki przestrzenne, co w połączeniu z faktem, iż wilki zajmują dość znaczne terytoria, owocowało kilkakrotnym liczeniem tych samych osobników. W tych samych badaniach stwierdzono, że na zachodzie Polski populacja wilków wyraźnie maleje, co przypisuje się kłusownictwu oraz ograniczeniom w swobodnym przebywaniu większych przestrzeni (spowodowanym m.in. przez drogi szybkiego ruchu czy obszary zabudowane).

Z kolei w badaniach Zakładu Badania Ssaków PAN przeprowadzonych pomiędzy marcem a grudniem 2005, liczebność wilków w Polsce oszacowano pomiędzy 446 a 625 (jeśli wyciągnąć średnią z wartości minimum/maksimum: 535).^{[potrzebne źródło]}

[edytuj] Ewolucja i systematyka

Ewolucja wilka jest długa i skomplikowana. Pierwotnie przyjmowano że psy (Caninae) wywodzą się z rodzaju Tomarctus (ok. 15 mln lat temu) czyli z bocznej gałęzi podrodziny Borophaginae, której wygląd przypominał nieco właściwe, nowoczesne psowate (Caninae). Obecnie uważa się że był to jedynie przykład wczesnej konwergencji oddzielnych linii filogenetycznych. Nie poznano jak na razie pierwszego prawdziwego taksonu, który dał początek nowoczesnym gatunkom z podrodziny psowatych właściwych (Caninae). Pierwszym opisanym taksonem prawdziwych psów był rodzaj Leptocyon żyjący od 34 mln do 10 mln lat temu, który dał początek rodzajowi Eucyon, a co za tym idzie wszystkim współczesnym psowatym. Rodzaj Canis pojawił się prawdopodobnie ok. 8 mln lat temu w Ameryce Północnej.

Wilk szary

Pierwszym prawdziwym przodkiem rodzaju Canis był jeden z gatunków rodzaju Eucon żyjący w późnym miocenie (torton) około 8 – 9 mln lat temu. Gatunkiem tym był prawdopodobnie Eucyon davisi (8,4 mln lat temu), zaś pierwszym prawdziwym gatunkiem rodzaju Canis był Canis cipio żyjący ok. 8,2 mln lat temu. Około 3 – 4 mln lat temu pojawił się pierwszy prawdziwy przodek wilków (podrodzaj lupus) – Canis donnezani który dał początek nowej linii psowatych do której należą: wilki szare (wilki naturalne, psy domowe i dingo), kojoty, wilki czerwone i etiopskie (kaberu).

Porównanie czaszek wilka tasmańskiego i wilka szarego

Prawdopodobnie pierwszym prawdziwym wilkiem był Canis edwardii żyjący około 2 mln lat temu, ten gatunek przyczynił się do powstania wszystkich obecnie żyjących gatunków wilków. W Eurazji dał początek wilkowi szaremu, a w Ameryce Północnej wilkowi czerwonemu i kojotowi. W Ameryce Południowej potomek Canis edwardii – wilk Canis ambrusteri wyewoluował do wilka strasznego. Z Eurazji wilk szary migrował podczas jednego ze zlodowaceń ok. 750 tys. lat temu do Ameryki Północnej, a około 100 tys. lat temu wilk straszny z Ameryki Południowej powiększając faunę psowatych na kontynencie północnoamerykańskim. Około 100 tys. lat temu wilk szary w Afryce (Etiopia) dał początek najmłodszemu gatunkowi wilka czyli kaberu.

Wiele wilków nie przetrwało epoki lodowcowej, były wśród nich także wilk straszny (Canis dirus), Canis neghringi, Canis arnensis (jego potomkiem jest współcześnie wymarły pies z Sardynii), Canis gezi czy Canis ameghinoi. Ostatnio znaleziono miejsce, gdzie wilk straszny, jako relikt epoki lodowcowej przetrwał jeszcze 8 tys. lat (góry Ozark).

Wilk szary jest przedstawicielem podrodziny psowatych właściwych (Caninae), plemienia Canini (psów), rodzaju Canis (pies). Jego najbliższym współczesnym krewnym jest kaberu, nieco dalszym wilk czerwony, a najdalszym spośród nich – kojot. Osobną linię rodzaju Canis stanowią szakale.

Wilk tasmański (workowaty) mimo wielu podobieństw nie jest spokrewniony z rodziną psowatych.

[edytuj] Skamieniałości wilka na terenie Polski

Na terenie Polski kopalne szczątki przodków współcześnie występującego wilka znaleziono w okolicach Wyżyny Krakowsko-Wieluńskiej, Sudetów, Tatr i na Rzeszowszczyźnie, gdzie znajdowano je w osadach plejstoceńskich wraz z różnymi śladami życia i bytności tam człowieka. Podobnym znaleziskiem mogą pochwalić się wczesnośredniowieczne stanowiska archeologiczne Gniezna, Gdańska i Opola.

[edytuj] Opis gatunku

Samce wilków (basiory) są większe od samic (wadery) o ok. 20 – 25%. Dorosły wilk osiąga długość całkowitą (od nosa do końca ogona) do ok. 200 cm.

Średnia długość ogona (30 – 50 cm) to ok. 1/3 długości ciała zwierzęcia. Na grzbietowej części ogona (8 – 10 cm od jego nasady) znajduje się niebieskoczarny gruczoł nadogonowy, tak zwany fiołkowy, którego znaczenie nie jest jeszcze do końca wyjaśnione.

Trop wilka

Wielkość

Wysokość: samiec 70 – 85 cm, samica 60 – 75 cm niekiedy do 90 cm
Długość ciała: samiec 97 – 124 cm, samica 100 – 120 cm niekiedy do 150 cm
Długość ogona: 30 – 50 cm
Waga: samiec 45 – 60 kg, samica 30 – 50 kg niekiedy do 80 kg

Długość wilczego tropu wynosi 10 – 13,7 cm, przy szerokości 8 – 9 cm. Przednie nogi są wbite w stosunkowo wysoką i wąską klatkę piersiową. Łokcie skierowane są do wewnątrz, a stopy na zewnątrz, co daje możliwość stawiania nóg leżących po tej samej stronie ciała w jednej linii. Wymiary tylnej łapy są o 1 – 2 cm mniejsze.

Pokaz zębów

Pokrywa włosowa składa się z dwóch rodzajów włosów: długich i sztywnych włosów prowadzących, zapewniających odprowadzenie wody oraz podszerstka zapewniającego izolację termiczną. Pasmo długich włosów, osiągające nawet 17 cm, przebiegające od karku po barki, tworzy tzw. "grzywę", którą wilk stroszy, chcąc okazać swą złość lub w momencie pobudzenia. Wilki posiadają włosy o różnej barwie – od prawie czarnych poprzez szare, brązowe aż do białych.

Dorosły wilk ma 42 zęby, których długość dochodzi do 27 mm (całkowita długość kłów dochodzi nawet do 57 mm). Układ zębów to 3-1-4-2 x 2 w szczęce górnej i 3-1-4-3 x 2 w szczęce dolnej. Młody wilk ma 28 zębów mlecznych w układzie 3-1-3 x 2 w obu szczękach. Nacisk szczęki dorosłego wilka może wynosić do 15 kg/cm². Po ukończeniu 10 roku życia następuje powolne ścieranie się kłów i pojawiają się trudności w pobieraniu pokarmu, co w połączeniu z uszkodzeniami nabytymi w walkach może po pewnym czasie prowadzić do śmierci głodowej zwierzęcia.

Przełyk ma bardzo rozciągliwe ściany, co pozwala na połykanie nawet dużych kawałków mięsa, żołądek o pojemności około 9 litrów jest bardzo duży w stosunku do rozmiarów ciała zwierzęcia.

Długość życia to w warunkach naturalnych od 8 do 16 lat, w niewoli do 20 lat. Wilki uzyskują płodność zwykle w 2 – 3 roku życia (chociaż znane są wypadki wcześniejszego pojawienia się cieczki – nawet w 1 miesiącu życia) i długo mogą pozostawać płodne (do 10 roku życia, a nawet później w przypadku samców). Ruja występuje raz do roku, zwykle pod koniec zimy (luty, marzec). Rozmnaża się zwykle tylko para dominująca (para alfa). Ciąża trwa 60 – 65 dni. W jednym miocie zwykle rodzi się od 4 do 6 wilcząt, ale zdarzają się mioty liczące do 12 szczeniąt. Młode rodzą się ślepe i wymagają utrzymywania stałej temperatury otoczenia. Wilki otwierają oczy po 12 – 15 dniach. W pierwszym okresie życia matka karmi je własnym mlekiem, nie opuszczając w tym czasie legowiska. Zaopatrzeniem rodziny w pokarm zajmuje się samiec. Później młode karmione są przez całe stado wstępnie przeżutym i nadtrawionym pokarmem. W ciągu kilku pierwszych miesięcy następuje najszybszy rozwój masy ciała. Młode zaczynają polować z rodzicami po zmianie uzębienia. Śmiertelność podczas pierwszego roku życia wynosi od 50 do 85%.

Wilk jest wytrawnym wędrowcem. Może przebyć 40 – 70 km (średnio 20 km) dziennie, ale znane są wypadki, gdy zwierzę w ciągu doby przebyło 200 km. Przez krótki czas (do 5 minut) może utrzymać prędkość do 60 km/h, choć zwykle porusza się z prędkością ok. 8 km/h.

Sznurowanie

Poruszają się stępem, kłusem i galopem. Wataha idąca truchtem (chód pośredni między stępem a kłusem), pozostawia z reguły jeden ślad, gdyż poszczególne osobniki stąpają trop w trop (tzw. sznurowanie).

Aktywność wilków zależy od wielu czynników (baza pokarmowa, antropopresja, cykl świetlny, pora roku, temperatura), lecz zwykle wzmaga się w okresie porannym i wieczornym.

[edytuj] Środowisko i zachowanie

Wilk występuje w lasach, na równinach, pustyniach, w terenach górskich i bagiennych. Jest gatunkiem terytorialnym. Wyznacza rewir, do którego nie dopuszcza osobników nie należących do watahy. W głębi rewiru, w miejscu najbardziej niedostępnym, urządza legowisko. Jest drapieżnikiem i do swojego życia potrzebuje średnio ok. 1,3 kg mięsa (wraz z kośćmi i skórą) dziennie. W naturze żywi się drobnymi zwierzętami (gryzonie, zające, ptaki, bezkręgowce), ale także – o ile warunki i liczebność stada na to pozwala – dużymi zwierzętami kopytnymi takimi jak sarny, jelenie i łosie. W normalnych warunkach duży wilk z ras północnych może zjeść jednorazowo do 6,4 kg, jednak jest to zwykle związane z wcześniejszą, kilkudniową głodówką. Uzupełnieniem jego diety są owoce i runo leśne. Ich system pokarmowy jest dopasowany do diety mięsnej i różni się od tego, który mają psy domowe (nieco krótszy przewód pokarmowy, wyższa kwasowość, wyższa efektywność trawienia).

Główne składniki diety zależą od bazy pokarmowej. Wilki dość elastycznie dostosowują się do dostępnych pokarmów, jednak ich wymogi energetyczne wymuszają polowanie na duże ssaki; chociaż np. zdrowe żubry czy bizony nie są zagrożone. Także w przypadku innych zwierząt (np. łosie czy jelenie), zdrowe zwierzęta zostają zabite czy też poważnie ranne tylko w wypadku co 20. ataku wilków. Pozostałe ataki kończą się rezygnacją lub wręcz odniesieniem ran przez wilka. Wilk jako drapieżnik prowadzi więc selekcję i usuwa z populacji głównie osobniki chore, słabe albo mało doświadczone, nie chronione przez grupę osobników starszych.

[edytuj] Zachowania stadne

Stado wilków (wataha) składa się z od kilku do 20 osobników. Dowodzi nim najsilniejsza para (tzw. para alfa – basior i wadera), która jako jedyna ma prawo się rozmnażać. Resztę watahy tworzą zwykle osobniki z nimi spokrewnione. Każdy wilk w stadzie ma ściśle określone miejsce, wyznaczające m.in. kolejność jedzenia zdobyczy. Zależności te podkreślane są przez rozbudowany system gestów dominacji (m.in. podniesiony ogon i uszy) i poddaństwa (np. skulony ogon, kładzenie się na grzbiecie). Poza hierarchią znajdują się młode, którymi opiekuje się cała wataha. Młode samce po osiągnięciu dojrzałości czasem są przepędzane przez parę alfa, by nie zagrażały ich dominacji.

[edytuj] Znakowanie terenu

Wilki, tak jak psy, znakują swoje terytorium, by ostrzec inne osobniki przed wejściem na teren watahy. Szczególnie silnie oznaczane są miejsca ukrycia pożywienia i zdobycz. Najczęściej znaki wykonuje para alfa, samce częściej niż samice. Zazwyczaj do tego celu stosowany jest mocz i kał. Znaki służą także do nawigacji, informując watahę o tym, jak dawno była w danej części swego terenu, a poszczególne osobniki o miejscu pobytu innych członków stada.

Wilki posiadają gruczoły zapachowe na całym ciele: u nasady ogona, na genitaliach, między zębami, przy oczach i na skórze. Feromony wytwarzane przez te gruczoły identyfikują konkretnego osobnika. Dominant ociera się o pozostałych członków watahy, by wytworzyć charakterystyczny zapach stada.

Wilki mogą odczytać sygnały zapachowe (rozpoznać i ocenić osobnika, który go zostawił) z dużej odległości dzięki znakomicie rozwiniętemu zmysłowi węchu.

[edytuj] Wilcze odgłosy

Wilki używają do porozumiewania się między sobą różnych sygnałów dźwiękowych: wycia, szczekania, warczenia, skomlenia i pisków.

Szczekanie używane jest do ostrzeżenia obcych osobników, że zbliżyły się za bardzo do nory lub zdobyczy. Warczenie, tak jak u psów, jest oznaką agresji. Wilki skomlą, okazując uległość lub prosząc o coś (np. o dostęp do jedzenia). Piski towarzyszą wilczej zabawie.

Wycie służy do komunikacji między osobnikami i zacieśnianiu więzów grupy. Wilki wyją, by oznajmić innym swoje położenie, kończą w ten sposób udane polowanie lub odstraszają intruza.

Wilki wyją zazwyczaj wieczorem i wcześnie rano. Dźwięk jest jednostajny, trwający od kilku do kilkunastu sekund, często powtarzany (sesja może trwać do 2 minut). Wycie stada zaczyna się od pojedynczego głosu samca, po czym dołączają do niego kolejne osobniki. Wycie szczeniąt przypomina raczej skomlenie i skowyt. Wycie słychać zazwyczaj z odległości 2 – 3 km.

Wilcze szczekanie różni się znacznie od dźwięku wydawanego przez psy. Jest cichsze, monosylabowe, przypominające nieco dźwięk "wuff". Wilki chowane wśród psów z czasem zaczynają szczekać w taki sam sposób, jak ich udomowieni krewniacy.

Wycie wilka ^*

[edytuj] Język ciała

Wilki do komunikowania się używają także skomplikowanego języka ciała opartego na subtelnych znakach i sygnałach.

Dominacja – dominujący wilk stoi na sztywnych nogach. Ogon jest wyprostowany i uniesiony. Uszy postawione, sierść nieco nastroszona. Często patrzy prosto w oczy innym wilkom lub wspina się na nie.
Poddaństwo (aktywne) – całe ciało "obniżone", wygięte w łuk, wargi i uszy opuszczone, poddany wilk liże pysk dominanta szybkimi ruchami języka, z opuszczonym zadem. Ogon położony nisko, często podwinięty między tylne łapy.
Poddaństwo (pasywne) – wilk kładzie się na grzbiecie odsłaniając delikatny brzuch i gardło. Łapy skierowane do ciała. Zwierzę często skomle.
Złość – uszy postawione, futro zjeżone. Uniesione wargi ukazują zęby. Grzbiet może być wygięty, zwierzę warczy.
Strach – uszy przylegają do głowy, ogon między nogami. Wilk kuli się. Może skomleć lub szczekać.
Obrona – ciało przy ziemi, uszy położone.
Atak – futro zjeżone. Wilk warczy i przykuca.
Zrelaksowanie – uszy położone, wilk wypoczywa leżąc na brzuchu lub boku. Może machać ogonem.
Napięcie – ogon nieruchomy, położony, wilk może przykucnąć.
Zadowolenie – energiczne machanie ogonem, język może zwisać z pyska.
Polowanie – wilk jest spięty, ale jego ogon prosty, w jednej linii z ciałem.
Zabawa – machanie ogonem, wilk jest ruchliwy, skacze, biega. Często opuszcza przednią część ciała na sztywnych łapach.

[edytuj] Polowanie

Polowanie parami lub watahami rozpoczyna się zwykle o zmierzchu i może trwać całą noc. Watahy stosują rozmaite techniki polowań, w zależności od terenu i rodzaju ofiary, wszystkie jednak opierają się na tym samym schemacie:

Wilki tropiciele lokalizują zdobycz i donoszą o tym stadu.
Wilki naganiacze płoszą obserwowane stado. Następnie 2 – 3 osobniki wybierają ofiarę i zaganiają w kierunku reszty watahy.
Wataha zastępuje drogę zmęczonemu zwierzęciu i atakiem kończy polowanie.

[edytuj] Atakowanie zwierząt hodowlanych

Dopóki jest wystarczająco zwierzyny łownej, wilki zdają się unikać atakowania trzód, kompletnie je ignorując. Jednak niektóre wilki i wilcze watahy mogą się wyspecjalizować w atakowaniu słabo zabezpieczonych hodowli, jeśli się tego wyuczą, pomimo powszechności naturalnej zwierzyny. W takich sytuacjach owce są zazwyczaj najbardziej zagrożone, ale konie i bydło również nie są bezpieczne. Specjalne ogrodzenia, pastuchy elektryczne, wywieszenie fladr, psy strażnicze i relokacja wilków są jedynymi metodami, aby skutecznie przeciwdziałać polowaniom przez wilki na zwierzęta hodowlane. Natomiast, wbrew powszechnej opinii, odstrzał wilków może zwiększyć poziom zagrożenia dla zwierząt hodowlanych. Dzieje się tak, gdyż w przypadku rozbicia w wyniku odstrzału struktury watahy trudniej wilkom polować na dziką zwierzynę.

Przez kilka stuleci pasterze i hodowcy psów stosowali hodowlę selektywną, by uzyskać duże psy, które skutecznie broniłyby stad przed drapieżnikami. W Stanach Zjednoczonych z powodu ponownego zasiedlenia pewnych obszarów przez wilki i inne duże drapieżniki, amerykański Departament Rolnictwa interesował się takimi rasami, jak Akbash dog, Maremma, czy Kuvasz, aby pomóc ograniczać przypadki atakowania stad przez wilki.

[edytuj] Podgatunki

Wilk szary (Canis lupus) wytworzył 26 podgatunków, m.in. współcześnie żyjące:

Nazwa	Zasięg	Status IUCN	Szacowana liczebność
wilk arktyczny (Canis lupus arctos)	Kanada, Grenlandia	LC
wilk kanadyjski, wilk mackenzie (Canis lupus occidentalis)	Kanada, Alaska	LC
wilk leśny (Canis lupus nubilus)	Stany Zjednoczone, Kanada, Alaska	LC
wilk wschodni (Canis lupus lycaon)	Stany Zjednoczone, Kanada	EN
wilk meksykański (Canis lupus baileyi)	Stany Zjednoczone, Meksyk	CR
wilk eurazjatycki (Canis lupus lupus)	Europa, Azja	LC
wilk tybetański (Canis lupus laniger)	Tybet, Indie, Bhutan, Nepal, Chiny, Mandżuria i Mongolia, Rosja
wilk syberyjski (Canis lupus albus)	Finlandia, Azja	LC
wilk italijski (Canis lupus italicus)	Włochy, Szwajcaria	VU
wilk arabski (Canis lupus arabs)	Izrael, Oman, Jemen, Jordania, Arabia Saudyjska	CR
wilk rosyjski (Canis lupus communis)	Rosja	LC
wilk kaspijski (Canis lupus cubanensis)	Rosja	CR
wilk egipski (Canis lupus lupaster)	Egipt	CR
wilk południowoazjatycki (Canis lupus pallipes)	Izrael, Półwysep Arabski, Pakistan	EN
podgatunki wymarłe
karłowaty wilk japoński, karłowaty wilk z Honsiu (Canis lupus hodophilax lub Canis hodophilax)	Japonia	EX	0 (†1905)
wilk Ezo, wilk z Hokkaido (Canis lupus hattai lub Canis hattai)	wyspa Hokkaido	EX	0 (†1889)
wilk trzcinowy lub węgierski wilk trzcinowy (Canis lupus minor)	Austria i Węgry	EX	0 (†1950)

Formy domestykacji wilka:

pies domowy (C. l. familiaris) – udomowiona forma pochodząca od kilku podgatunków wilka.
dingo (C. l. dingo) – zdziczała, australijska forma psa domowego. Dingo przybyły na kontynent australijski 3,5 tys. lat temu za pośrednictwem kupców z Indonezji. Obecnie jest głównym ssakiem drapieżnym Australii. Podobnie jak inne pariasy pochodzi od wilka indyjskiego.
Śpiewający pies z Nowej Gwinei (Canis l. hallstromi) jedna z pierwotnych ras psów, które zostały przywiezione na Nową Gwineę około 6 tys. lat temu. Poprzez izolację stały się nie tylko najbardziej odrębną i pierwotną rasą psa (z punktu widzenia genetyki nie jest nawet psem domowym) ale i jednym z bardziej unikalnych a zarazem oryginalnych podgatunków wilka.

[edytuj] Wilki a psy

Z tej samej co wilk odnogi ewolucyjnej pochodzi także pies domowy (Canis familiaris) (poprawna nazwa to Canis lupus f. familiaris^[1]). Wilki dały genetyczny początek wszystkim psom. Udomowienie nastąpiło prawdopodobnie pomiędzy 15 000 – 8 000 p.n.e. na terenie Azji.

Cechami wyróżniającymi od psów są m.in.: szersza głowa z szerokim czołem, czaszka z grzebieniem strzałkowym zewnętrznym, mocno wysklepione łuki jarzmowe, mocna żuchwa, zaokrąglone i krótsze stojące uszy, skośnie osadzone oczy, większy mózg, dłuższe nogi (w stosunku do wielkości ciała), szersze łapy, wąska klatka piersiowa, gruczoł fiołkowy, charakterystyczne (choć zmienne u osobników) umaszczenie. Wyjątkiem jest Ceskoslovensky Vlcak (Czechosłowacki Wilczak), który powstał w wyniku skrzyżowania owczarka niemieckiego z wilkiem europejskim. Posiada on wszystkie cechy typowe dla wilków.

[edytuj] Krzyżówka wilka i psa

Wilk i pies mają tak dużo wspólnego materiału genetycznego, że mogą się bez problemu krzyżować. Krzyżówki takie powstają w warunkach naturalnych pomiędzy wilkami i zdziczałymi psami (głównie w przypadku rozbicia watah i braku możliwości prokreacji w ramach gatunku), oraz w hodowlach psów – prowokowane przez człowieka. Powstałe osobniki, zwane hybrydami lub wolfdogami (zobacz: Saarlooswolfhond i Czechosłowacki wilczak) cechują się wysoką potrzebą dominacji, terytorializmem i chęcią do polowań. Trzymane w domach jako domowe pupile, wolfdogi stanowią duże zagrożenie dla ludzi, którzy hodują je niewłaściwie. Źle hodowane mogą wziąć małe zwierzęta lub nawet dzieci za potencjalną ofiarę, a dorosłych ludzi i inne psy potraktować jako konkurentów. Są to psy z charakterem i mają duże wymagania względem właściciela i otoczenia. Zwierzęta te odczuwają typowo wilczą chęć do znakowania swego terenu moczem, kopania i niszczenia przedmiotów. Półwilki bywają hodowane dla potrzeb rynku nielegalnych psich walk. Niektóre rasy jak na przykład Czechosłowacki wilczak były hodowane na potrzeby wojska jako pies patrolujący granice czy chroniący obiekty. Nie sprawdziły się jednak w tej roli, z uwagi na występującą w tej rasie ekstremalnie silną więź z opiekunem - co przy częstej rotacji kadr w wojsku zmuszało do niemalże rozpoczynania szkolenia od nowa co dwa lata^{[potrzebne źródło]}.

[edytuj] Znaczenie historyczne

Relacje między wilkami a ludźmi miały bardzo burzliwą historię. Tradycyjnie, ludzie postrzegali wilki negatywnie, bali się ich. Wiadomo dziś, że ten sposób postrzegania był kompletnie niezasłużony. Folklor europejski pogarszał ten negatywny obraz, który został przywieziony do Ameryki Północnej wraz z europejskimi imigrantami. Krótko mówiąc, wilk szary, który występuje w każdym ekosystemie na każdym kontynencie na półkuli północnej, był jednym z pierwszych gatunków, który odchodził, gdy znacząca populacja ludzi osiedlała się na danym terenie. Wraz z rozwojem technologii umożliwiających łatwiejsze zabijanie wilków i innych drapieżników, prosta kontrola populacji uchroniła je przed kompletnym wytrzebieniem.

Pomimo to wilki są ukazywane w pozytywnym świetle przez niektóre mity i legendy, a w wielu językach istnieją imiona znaczące "wilk".

Z historycznego punktu widzenia, nieuzasadniony strach przed wilkami był odpowiedzialny za większość problemów, z jakimi ten gatunek się spotkał, włączając w to prawie całkowite wyginięcie na skutek polowań w Stanach Zjednoczonych i Europie mających miejsce przed XX wiekiem. Jednak badania ekologiczne przeprowadzone w XX w. rzuciły nowe światło na wilki i inne drapieżniki, szczególnie jeśli chodzi o ich rolę w zachowaniu równowagi w ekosystemie, do którego należą. W wyniku tych i innych istotnych czynników, wilki zaczęły być postrzegane w znacznie bardziej pozytywny sposób.

Ogólna świadomość środowiska, która ma swoje korzenie gdzieś w połowie XX w., zmusiła ludzi do zmiany swoich dotychczasowych wyobrażeń, włączając w to te dotyczące drapieżników. W Ameryce Północnej ludzie zrozumieli, że w czasie ostatnich ponad 20 lat nie było potwierdzonych przypadków zgonów spowodowanych przez atak zdrowego wilka. Wilki są z natury ostrożne i uciekają od ludzi, tylko czasami zbliżając się do człowieka z ciekawości. Mimo że ogólne nastawienie zmieniło się, wciąż jest wiele osób mających bardziej ostrożne poglądy na temat wilków.

[edytuj] Status prawny i ochrona

Wymieranie wilka szarego związane jest z rozwojem siedlisk ludzkich, co doprowadza do znacznego ograniczania wilczego środowiska. Wilk do przeżycia potrzebuje rozległego terenu – od 100 do 1000 km², zależnie od ilości pożywienia. Tak komfortowe warunki może dzisiaj mieć tylko na obszarze północnym, niezamieszkanym przez ludzi lub na słabo zaludnionych terenach azjatyckich.

W Polsce wilk podlega ścisłej ochronie zgodnie z rozporządzeniem Ministerstwa Środowiska z dnia 26 października 2001 (Dziennik Ustaw nr 130 poz. 1455 i 1456), które zastąpiło ochronę w oparciu o ustawy z roku 1998 (Dz. U. z 1998 r. Nr 47, poz. 298 z dnia 14 kwietnia 1998 i Dz. U. z 1998 r. Nr 50, poz. 314 z dnia 22 kwietnia 1998). Wcześniej: do 1995 wilk nie był nawet zwierzęciem łownym a za jego zabicie wypłacano premie. Od 1995 do 1998 stosowano nieskuteczną ochronę strefową, z możliwością odstrzałów w województwach: krośnieńskim, przemyskim i suwalskim.

Obecnie zakazane są jakiekolwiek polowania na wilki, wilk został wykreślony z listy gatunków łownych. Dopuszczalne są jedynie odstrzały osobników niebezpiecznych lub atakujących stada, w oparciu o zgodę Ministra (na wniosek Konserwatora Przyrody). Za szkody poczynione przez wilki odpowiada Skarb Państwa. Pomimo ochrony prawnej, wilki (jak i inna zwierzyna) padają ciągle pastwą kłusowników.

Prawo krajowe

Ochrona gatunkowa w Polsce – ochrona ścisła
Ochrona strefowa – strefa ochrony okresowej 500 m od nory (1.04–15.07). Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 28 września 2004 r. w sprawie gatunków dziko występujących zwierząt objętych ochroną (Dz. U. z 2004 r. Nr 220, poz. 2237).
Rekompensata strat – za szkody w pogłowiu zwierząt gospodarczych. Ustawa z dnia 16 kwietnia 2004 r. o ochronie przyrody (Dz. U. z 2004 r. Nr 92, poz. 880 z dnia 30 kwietnia 2004 r. rozdz. 10)

Prawo międzynarodowe

Konwencja berneńska – załącznik II,
konwencja waszyngtońska – załącznik II (Rozp. Rady WE 338/97 – załącznik A),
Dyrektywa Siedliskowa – załącznik II i IV.

Kategorie IUCN

Czerwona lista IUCN (1996) – LR/lc (wg Wolf Specialist Group),
Europa – gatunek wysokiego ryzyka, narażony na wyginięcie (Włochy) lub gatunek niższego ryzyka, bliski zagrożenia i zależny od ochrony (Hiszpania, Portugalia i Polska).
Polska czerwona lista – NT,
Polska czerwona księga – NT,
Lista dla Karpat – VU (w PL – VU).

[edytuj] Reintrodukcja wilka

Reintrodukcja wilka oznacza sztuczne przywracanie wilka na terytoria, w których został wytępiony. Jest ona przeprowadzana tylko na terenach, gdzie nadal istnieją duże połacie dzikich obszarów, obfitujące w zwierzynę, na którą wilki mogą polować. Reintrodukcja była tematem wielu debat i sporów, ponieważ ludzie obawiali się, że wilki mogą podchodzić pod wsie. Obecnie jednak uważa się ją raczej za dobre przedsięwzięcie, ponieważ wilki są ważnym składnikiem ekosystemu – zabijając słabe osobniki, utrzymują lokalną populację zwierzyny w dobrej kondycji. Reintrodukcja przeprowadzana jest w wielu krajach Europy i w USA.

Miejsca reintrodukcji:

USA

Yellowstone (od 1995)
Stan Idaho
Arizona (wilk meksykański)

Europa

[edytuj] Polowania na wilki

Polowania na wilki, a w szczególności na wilka szarego, mają nadal miejsce w wielu rejonach świata. Prowadzi się je w celach sportowych, dla cennych futer, dla ochrony zwierząt gospodarskich a także dla ochrony ludzi przed atakami z ich strony – mimo tego, że ataki na ludzi w USA są o wiele rzadsze niż ataki np. grizzly, a w Europie właściwie niespotykane.

[edytuj] Historia polowań

Polowania na wilki rozpoczęły się w średniowieczu, gdy zwierzęta te zaczęły podchodzić pod domostwa, a nawet żywić się ludzkimi, niepochowanymi zwłokami. Wilk był w owym czasie bardzo rozpowszechnionym gatunkiem. Z czasem coraz skuteczniejsze rodzaje broni i coraz szybsze środki transportu pozwalały skuteczniej niszczyć populację tego drapieżnika.

Do polowań na wilka bardzo często używano sideł i wnyków. Zwłaszcza te ostatnie uważane są za wyjątkowo brutalne, ze względu na rozległe rany, jakie zadają zwierzęciu. Często powodem było ich gęste futro (skóry wilków były surowcem dla przemysłu futrzarskiego).

[edytuj] Obecnie

Azja Środkowa

W Azji polowania przeprowadzane są w bardzo niezwykły sposób – z wykorzystaniem ptaków, a konkretnie podgatunku orła przedniego. Te ptaki są tak szybkie i zwinne, że mogą zabić dorosłego wilka, uderzając z wielką prędkością w jego głowę.

Europa

W Europie liczebność wilka została znacznie zredukowana na przestrzeni wieków. Pomimo niewielkiej liczebności tych zwierząt w Skandynawii, rząd norweski zezwolił w 2001 na odstrzał dziewięciu wilków. Postawa wrogości wobec tych zwierząt wciąż jest silna, zwłaszcza w północnej Szwecji, mimo edukacji mającej na celu uświadomienie ludziom prawdziwej natury wilka i jego znaczenia w przyrodzie.

Kilka ras psów zostało specjalnie wyhodowanych do polowań na wilki lub do obrony żywego inwentarza przed nimi. Rosjanie tradycyjnie polują na wilki, wykorzystując takie psy jak borzoje i greyhoundy. Inne rasy wyspecjalizowane do walk z wilkami to np. wilczarz irlandzki.

Stany Zjednoczone

W Stanach Zjednoczonych polowania na wilki są zakazane w 48 stanach.

Na Alasce legalne są powietrzne polowania, czyli polowania z pokładu samolotu. Mają one na celu redukcję populacji wilka i ochronę lokalnych populacji łosi i karibu. W 2000 odbyło się referendum, w którym mieszkańcy stanu opowiedzieli się przeciwko temu procederowi, władze jednak w dalszym ciągu wydają pozwolenia na polowania z udziałem samolotów, z tym że w powietrzu służą one jedynie do lokalizacji wilków. Po wylądowaniu myśliwy poluje na nie już w tradycyjny sposób.

Polowania naukowców

Polowania przeprowadzane przez biologów i naukowców są jedynymi, jakie mają za sobą poparcie opinii publicznej. Zwierzęta są chwytane w pułapki żywołowne, takie jak np. klatki z przynętą, lub zostają postrzelone specjalnym pociskiem ze środkiem usypiającym. W przypadku klatek zwierzę także jest usypiane. Następnie wilka bada się, pobiera próbki krwi i skóry, znakuje, a niekiedy zakłada specjalną obrożę z radionadajnikiem, mającą w przyszłości ułatwić lokalizację osobnika. Po czym zwierzę otrzymuje środek wybudzający i jest wypuszczane. Takie badania mają na celu lepsze zrozumienie biologii i zachowań wilków, a w konsekwencji lepszą ich ochronę.

[edytuj] Wilk w kulturze

Ilustracja do Czerwonego Kapturka – Gustave Doré

Zobacz więcej w osobnym artykule: Wilk w kulturze.

Wilk występuje powszechnie w kulturze i wierzeniach wszystkich narodów zamieszkujących tereny, na których występuje. Od najdawniejszych czasów jest tematem mitów i legend, a od wynalezienia pisma także częstym motywem literackim. Dostrzeżono charakterystyczne cechy wilka, takie jak niezależność, zamiłowanie do wolności i bezkresnych przestrzeni, drapieżność, siłę, zdolność do zachowań społecznych, oraz skojarzono wilcze wycie z Księżycem.

Choć przeważa negatywny obraz wilka, niektóre jego cechy podziwiano. W kulturach animistycznych, w społeczeństwach gdzie dominowała kultura zbieracko-łowiecka, usiłowano w sposób magiczny pozyskać siłę wilka, obdarzyć nią myśliwych. Wilcze kły pełniły często funkcję amuletów, wilcze skóry przywdziewali szamani i wołchwowie podczas obrzędów. Także dla wojowników wilk bywał wzorem godnym naśladowania. Berserkowie mieli według wierzeń nordyckich dysponować wilczą mocą, obok niedźwiedziej.

W wielu kulturach wilk uosabiał siły demoniczne lub sam był demonem. W chrześcijaństwie obraz wilka był zdecydowanie negatywny, jeden z ojców Kościoła, święty Augustyn, interpretuje słowa Jezusa z ewangelii (J 10,12 i J 8,44) następująco: "A kto jest wilkiem? Czyż nie diabeł? Wszak od początku był on zabójcą". Do zaakceptowania dla chrześcijaństwa jest dopiero wilk przemieniony, "leżący z jagnięciem", symbol nawróconego złoczyńcy. Taki obraz przedstawiają "Kwiatki świętego Franciszka", w którym to dziele przedstawiono obraz wilka z Gubbio. Wilk ten, według legendy, za namową świętego przestał szkodzić ludziom i stał się ich przyjacielem.

W pierwotnych, pogańskich wierzeniach europejskich obraz wilka nie jest aż tak jednoznaczny. Można doszukać się analogii z chrześcijańskim diabłem w roli jaką podczas końca świata – Ragnarok – ma do spełnienia Fenrir, spętane zło zrywające się z magicznych łańcuchów, by przeciwstawić się boskiemu ładowi. Karę wygnania, banicji, nazywano wilczymi imionami, u Celtów na przykład jej nazwa to cú glas, a zatem "szary pies" lub "wilk". W języku polskim funkcjonuje idiom "wilczy bilet". W Eddzie szubienica to "wilcze drzewo".

Z drugiej strony, występują mity o wilku – opiekunie ludzi, a nawet o wychowywaniu ludzi, najczęściej sławnych władców, przez wilki. Najbardziej znane to ten o Romulusie i Remusie, ale także o królu Celtów, Cormacu. Podobny mit występuje też w kulturze japońskiej. O ile los wilka za życia to "zły los", to już wcielenie się w postać wilka po śmierci było nagrodą dla wojowników. Tak przedstawia tę sprawę mitologia Bałtów oraz ludów północnej Europy – Finów czy Lapończyków. Powszechna była także wiara w wilkołactwo – zdolność ludzi do przybierania, za sprawą czarów, wilczej postaci. Najczęściej losu wilkołaka doznawała ofiara czyichś czarów lub przekleństwa, była to okrutna kara.

W kulturach azjatyckich dla odmiany wilk postrzegany jest pozytywnie. Mongołowie i część ludów tureckich uważają wilka za swego mitycznego przodka. Wilk występuje w godle narodowym Czeczenów i Gagauzów. Dla Japończyków jest strażnikiem gór i przyjacielem ludzi, zwłaszcza rolników. W mitologii chińskiej pełni rolę strażnika Niebiańskiego Pałacu, ale i próbuje pożreć Słońce podczas zaćmienia.

W kulturach indiańskich dość trudne jest oddzielenie mitów o wilku od tych dotyczących kojota czy szakala, bywa, że zwierzęta te występują zamiennie w różnych wersjach tych samych mitów.

Literatura, sztuka, film i gry komputerowe wykorzystują i przetwarzają zastane wzorce kulturowe na temat wilka. Zatem i tu obraz wilka jest w większości wypadków negatywny. Wilk jest symbolem drapieżności, zła, okrucieństwa, często zagrożenia. Istnieją jednak wyjątki od tej reguły. Już w "Kwiatkach świętego Franciszka" pozytywnie przedstawiony jest wilk, lecz jedynie wyzuty z naturalnych, wilczych cech.

Pozytywny obraz wilka "dzikiego" przedstawiają niektóre dzieła romantyków. W literaturze polskiej Adam Mickiewicz przypomniał legendę o żelaznym wilku, który przyśnił się księciu Giedyminowi i wyznaczył miejsce założenia Wilna. Wilczą niezależność i dumę podkreśla fragment innego dzieła Mickiewicza: "lepszy na wolności kęsek lada jaki, niźli w niewoli przysmaki". W literaturze anglojęzycznej wilka opiewali m.in. James Oliver Curwood, Jack London czy Michael Blake.

Literatura

anonim: Kwiatki Świętego Franciszka (wilk z Gubbio)
baśnie: Czerwony Kapturek, Trzy małe świnki, Lis i wilk
Michael Blake: Tańczący z wilkami
James Oliver Curwood: Bari, syn Szarej Wilczycy, Szara Wilczyca
Hermann Hesse: Wilk stepowy
Rudyard Kipling: Księga dżungli
Jack London: Biały Kieł, Zew krwi
Farley Mowat: Nie taki straszny wilk
Michelle Paver: Wilczy brat
Clarissa Pinkola Estes - "Biegnaca z wilkami"

Filmy

Wilk i Zając
Wolf's Rain
Jin-Roh
Wolf - reż. M. Nichols, graja: J. Nicolson i M. Pfeiffer
Godzina wilka - reż. I. Bergman
Tańczący z wilkami

Legendy i mity

Starożytny Rzym – wilczyca karmiąca Romulusa i Remusa
Skandynawia – Fenrir
Chiny – Niebiański Wilk połykający Słońce podczas zaćmienia
Turcja i Mongolia – oba narody uważają się za potomków wielkiego Szarego Wilka
Kultury indoeuropejskie – wilkołactwo, wiara w możliwość przemiany człowieka w wilka
Czeczeńska legenda o wilczycy

Sztuki plastyczne

Wilczyca kapitolińska	Tsukioka Yoshitoshi Pełnia w Mushasi
Józef Chełmoński Napad wilków
Alfred Wierusz-Kowalski Zaatakowani przez wilki

Józef Brandt: Napad wilków (obraz)
Wojciech Kossak: Ucieczka na koniu przed wilkami (obraz)
Julian Fałat: Los i wilk w lesie zimą (obraz)

Kultura masowa

Zespół Wilki
Pieśń Jacka Kaczmarskiego – Obława ^[2]
"Of Wolf and Man" – Metallica
"Full Moon Madness" - Moonspell
"Wolf and Raven" - Sonata Arctica
"Wilcze Stado" - Lady Pank
"Wilki idą" - Lady Pank
"Marsz Wilków" - TSA
"She Wolf" - Megadeth

[edytuj] Zobacz też

Dodatkowe informacje w siostrzanych projektach:

Definicja słownikowa w Wikisłowniku

Cytaty w Wikicytatach

Grafiki i media na Wikimedia Commons

Systematyka na Wikispecies

[edytuj] Bibliografia

[edytuj] Literatura polska

Henryk Okarma, Monografie przyrodnicze – Wilk, Wydawnictwo Lubuskiego Klubu Przyrodników, Świebodzin 1997.
Henryk Okarma, Wilk – monografia przyrodniczo-łowiecka. Wyd. Białowieża, 1992.
Henryk Okarma, Wilk, Canis lupus (Linne, 1758). W: Polska Czerwona Księga Zwierząt. Red. Z. Głowaciński PWRiL, Warszawa 2001.
Bogumila Jędrzejewska, Włodzimierz Jędrzejewski Ekologia zwierząt drapieżnych Puszczy Białowieskiej. Wyd. Naukowe PWN, 2001, Warszawa.
Andrzej Bereszyński, Wilk (Canis lupus Linnaeus, 1758) w Polsce i jego ochrona, Poznań 1998.
Tadeusz Kaleta, Dzikie psy i hieny. WP, Warszawa 1998.
Tadeusz Kaleta, Katarzyna Fiszdon, Wybrane zagadnienia z genetyki i zachowania się psów, Wydawnictwo SGGW, 1999.
Rafał T. Kurek, Populacja wilka (Canis lupus L.) i rysia (Lynx lynx L.) w zachodniej Polsce w latach 1900 – 2001. Zasięg, rozmieszczenie, perspektywy rozwoju populacji. Towarzystwo Ekologiczne „Ziemia Przede Wszystkim”, Poznań 2002: 3 – 58.
Sabina Nowak, Robert W. Mysłajek – Tropem wilka. Stowarzyszenie dla Natury "Wilk", Godziszka 2000.
Sabina Nowak, Robert W. Mysłajek – Ochrona zwierząt hodowlanych przed wilkami. Stowarzyszenie dla Natury "Wilk", Godziszka 1999.
Sabina Nowak, Robert W. Mysłajek - Poradnik ochrony zwierząt hodowlanych przed wilkami. Stowarzyszenie dla Natury "Wilk", Twardorzeczka 2006.

[edytuj] Literatura obcojęzyczna

L. David Mech, The Wolf: The Ecology and Behavior of an Endangered Species (1970).
L. David Mech, The Way Of The Wolf.
L. David Mech, The Arctic Wolf: Ten Years with the Pack.
L. David Mech, Luigi Boitani, Wolves: Behavior, Ecology, and Conservation (2003).
Barry Holstun Lopez, Of Wolves and Man.
R. D. Lawrence, Trail of the Wolf.
Patricia A. Goodmann, Erich Klinghammer, Wolf Ethogram. Ethology Series No.3, North American Wildlife Park Foundation, Battle Ground: 1 – 31. (1990).
Erik Zimen, Der Wolf. Mythos und Verhalten. Meyster Verlag GmbH, Wien 1980.
Bibikov DI, The wolf: History, systematics, morphology, ecology, 1985. Moscow.
Bibikov DI, Wold behaviour, (A collection of scientific papers), 1980. Moscow.
Nikolsky, AA, Frommolt, KH, Wolf`s acoustic activity, 1989. Moscow.

[edytuj] Artykuły

Magdalena Pietruszyńska – Badania porównawcze behawioru wilka Canis lupus i psa domowego Canis familiaris w warunkach hodowlanych.
Andrzej Bereszyński, Aleksandra Kraśkiewicz, Waldemar Dworakowski, Jacek Więckowski – Badania aktywności głosowej wilków, Canis lupus, w cyklu rocznym, w warunkach hodowlanych, Roczniki Akademii Rolniczej w Poznaniu, 2000, Zootechnika, 52:25-38.
Andrzej Bereszyński, Borys Kala, Jacek Więckowski: Występowanie wilka (Canis lupus Linnaeus, 1758) w Polsce Zachodniej. Roczniki Akademii Rolniczej w Poznaniu, 2001, Zootechnika 53: 3 – 24.
Sabina Nowak, Robert W.Mysłajek, Problemy ochrony wilka Canis lupus w Polsce, Przegląd Przyrodniczy X 3-4 (1999).

[edytuj] Wydawnictwa okresowe

Wolfpaper – zdjęcia wilków i opisy zachowań wysyłane na email.
Biuletyny Stowarzyszenia dla Natury "Wilk" – Wilcza Sieć.

[edytuj] Literatura piękna i inne wydawnictwa

Adolf Dygasiński – Wilk, psy i ludzie.
Farley Mowat – Nie taki straszny wilk (Never Cry Wolf).

[edytuj] Przypisy

↑ Nazwa uznana decyzją Międzynarodowej Komisji Nomenklatury Zoologicznej, 2003 (zob. Zasady tworzenia nazw systematycznych#Wyjątki)
↑ Jacek Kaczmarski, Obława, [w:] Ale źródło wciąż bije, Warszawa 2002, s. 99, (nagranie na płycie Krzyk)

[edytuj] Linki zewnętrzne

Kategorie: Artykuły na medal • Psowate • Zwierzęta Europy • Ssaki Afryki • Zwierzęta Azji • Zwierzęta Ameryki Północnej

Ukryte kategorie: Artykuły wymagające uzupełnienia źródeł od 2007-04 • Artykuły wymagające uzupełnienia źródeł