Fırkateyn

Vikipedi, özgür ansiklopedi

Fırkateyn; büyük gemileri destekleyen, nispeten küçük; çeşitli tonajlarda olmakla birlikte genelde 1400 tonluk modern savaş gemisidir. Günümüz Batı donanmalarındaki destroyere tekabül eder. Hafif yapılı, hızlı, orta derecede silahlı ve tek başına uzun menzillerde devriye, akın ve irtibat görevlerini yerine getirmek üzere tasarlanmıştır. Nispeten küçük ve hızlı olması sebebiyle, savaşlarda büyük gemilere destek verme hizmetinde de bulunur.

İzmir, Konak'da Türk Fırkateyni

[değiştir] Sözcük kökeni

Fırkateyn; İngilizce "Frigate" sözcüğünden gelme olduğu söylenmekteyse de, Arapça'dan gelme bir sözcük olması ihtimali daha kuvvetlidir.

[değiştir] Tarihçe

İlk fırkateynler; 18. yüzyılda, ahşap, üç direkli, bir tür yelkenli savaş gemisi şeklinde üretilmişlerdi. Hafif silahlarla donatılmışlardı. 19. yüzyıl ortalarından itibaren buhar makinesinin keşfiyle, buharlı gemi olarak üretildiler. Hafif yapılı,hızlı, orta derecede silahlı ve tek başına uzun menzillerde devriye, akın ve irtibat görevlerini yerine getirmek üzere tasarlanmış savaş gemisi tipidir.

Fırkateyn ismi 16. yüzyılda, tek bir direk ile altı ila on iki çift kürek taşıyan küçük kadırgalar için kullanılmaktaydı. İşkampavliya'dan hallice boydaki sözkonusu teknelerin görevi henüz işaret flamalarının olmadığı bu çağda savaş filolarını oluşturan büyük kadırgalar arasında dolaşarak emirleri iletmek, zor durumda kalmış hasarlı gemilere destek sağlamaktı. 17. yüzyılda ise fırkateyn terimi, hızlı ve iyi silahlı bir ticaret gemisi tipini tanımlıyordu. Özellikle Breton armatörlerin (saint-malo, morlaix, roscoff vs.) kullandığı 30 kadar hafif topla silahlı bu gemiler, rüzgarsız havalarda kürekle de gidebilme özelliğine sahiplerdi. Kendilerini Atlantik, Hint ve Pasifik Okyanusları'ndaki parlak ticaret seferleriyle kanıtlayan Breton fırkateynleri, savaş zamanlarında kıvraklık ve sağlamlığı birleştiren mükemmel korsan gemileri olarak da kullanılıyorlardı.

1620 yılına doğru, savaş fırkateyni, adaşı olan kadırga türünden ayırt edilmeye başlar. Bu dönüşümün temelinde ise İngilizler görülmektedir. 17. yüzyıl ortalarında, fırkateyn, artık aynı direk donanımını taşıyan 10-15 kadar topla, silahlı, minyatür bir pruva hattı gemisine dönüşmüştür. Ağırlıkları 100 ila 300 ton arasında değişen bu gemiler, sığ suların denetlenmesi ve savaş filolarına gözcülük için kullanılmaktaydılar. Fakat savaş gemilerinin boyca giderek büyümeleri durumu fırkateynlere de yansımakta gecikmeyecek, gerek tonaj gerekse silahlar, yüzyıl boyunca sürekli artacaktır.

18. yüzyıl ortalarına gelindiğinde fırkateyn; 36-40 metre boyunda, 28-38 adet 9 ve 18 librelik topu, bir tam güverte ile kasara güvertelerinde taşıyan bir savaş gemisi olmuştur. Fırkateynin bir taneden fazla tam top güvertesi olmaması, en az iki tam güverte taşıyan pruva hattı kalyonlarından bir bakışta ayrılmasını sağlar. Zarif gövdeleri, kıvraklıkları ve hızları ile fırkateynler, güçlü birer savaş aracıydılar. İnce derileri, filo savaşlarına girmelerini engelliyordu gerçi; ancak keşif, korsan avcılığı veya ticaret akıncılığı için onlardan ideali yoktu. 18. yüzyıl sonunda fırkateyn öyle önem kazanmıştı ki, 1785 yılı itibariyle İngiliz donanmasında pruva hattı gemileri kadar fırkateyn vardı (146 frk.-151 ph. gemisi). 1783 ile 1791 arasında İngiltere'de, 40 pruva hattı gemisine karşılık 41 fırkateyn yapılmıştı. Bunların çoğunluğu ise 40 topluydu. Fransa'da ise Jacques Noel Sané'nin tasarladığı fırkateynler, birinci sınıf savaş gemileriydiler ve büyük sayılarda imal edildiler; devrim (bkz: fransız devrimi) ve Napolyon savaşlarında da büyük yararlıklar gösterdiler.

Fırkateyn evriminde son evreyi Amerikalılar açtı. 1783 yılında bağımsızlığını kazanan Amerika Birleşik Devletleri, köklü bir gemi yapımcılığı sektörüne sahipti. Özellikle New England bölgesi, çok büyük ticaret filolarına sahip onlarca armatörün yurduydu. Ancak İngiliz donanmasının koruyucu şemsiyesi altından çıktıktan sonra, Amerikan ticaret filoları, özellikle Kuzey Afrika ve Çin sularındaki korsanlar için kolay av haline gelmeye başladılar. ABD kongresi, bu uzak mesafelerdeki tüccarlarına refakat sağlamak için en ideal geminin fırkateyn olduğuna karar verdi. Ancak normalden uzun sürecek harekatlar ve caydırıcılık için standart fırkateynlerden daha büyük ve güçlü gemiler yapılması istendi. Sonuçta Napolyon savaşlarının klasik fırkateyn tipi olan 44 toplu gemiler ortaya çıktı. Süper Fırkateyn adı takılan 44'lükler, boy olarak bir 74'lük 3.sınıf pruva hattı kalyonu kadar büyüklerdi. Ana bataryaları ise Avrupalı türdaşlarının 18 librelik toplarından daha ağır ve uzun menzilli olan 24 librelik toplardan oluşuyordu. Amerikan fırkateynleri, hızca geçemedikleri tüm gemilerden güçlü, kendilerinden güçlü tüm gemilerden ise daha hızlı olmak mantığına sahiplerdi ki bu strateji İkinci Dünya Savaşı'nın ünlü Alman cep zırhlılarında* yeniden canlandırılacaktı. 1812-1815 Anglo-Amerikan savaşında* üç 44'lük Amerikan fırkateyni (constitution, united states, president) yenilmez İngiliz donanmasının fırkateynlerini teke tek çarpışmalarda arka arkaya yenilgiye uğrattılar. Üstünlüklerini kanıtlayan süper fırkateynler, böylece hemen Avrupa'da da kopyalanarak standart tür haline geldiler.

19. yüzyılın ilk yarısı boyunca fırkateyn, sürekli büyümeye devam etti ve giderek pruva hattı gemilerine yaklaştı. Örneğin 1827 yılında Brest'de denize indirilen Fransız fırkateyni “Trephiscore”, 55 metre boyundaydı ve 62 adet top taşımaktaydı. Buhar gücünün gelişimi ve uskurun icadıyla, yelkenli fırkateynler yardımcı buhar motorlarıyla donatılarak, rüzgardan bağımsız hale geldiler. Yeni icat edilen humbara mermisi ve şişhane topunun da yaygınlaşmasıyla, fırkateyn ile pruva hattı gemisi arasındaki güç farkı iyice belirsizleşti. 1851 ile 1855 yılları arasında inşa edilen "Merrimack", "Roanoke" ve "Niagara" adlı ABD buharlı fırkateynleri, İngiliz donanmasının en büyük üç güverteli kalyonlarından bile boy ve tonaj olarak büyüklerdi. En nihayet 1859 yılında inşa edilen dünyanın ilk zırhlı savaş gemisi, Fransız “La Gloire” ile ona karşı inşa edilen İngiliz “Warrior”, ana silahlarını tek bir top güvertesinde taşıdıkları için teknik olarak fırkateyn idiler ve böyle de isimlendirildiler (ironclad frigates). Ancak bu tanımlamanın geleneksel terminolojiye göre hiçbir mantıklı yanı yoktu. Zira her iki gemi de ana savaş filosunun üyesiydi. 1860'ların sonlarından itibaren, fırkateyn terimi artık terk edilerek yerini muharebe gemisi (battleship) sözcüğüne bıraktı. Fırkateynlerin gelenksel görevlerini ise 1880'li yıllarda ortaya çıkan kruvazör üstlenecekti.

Fırkateyn türü, İkinci Dünya Savaşı'nda yeniden doğdu. Atlantiği geçen müttefik konvoylarına refakat etmek üzere Amerikan tersanelerinde seri olarak inşa edilen düşük tonajlı, sonar ve su bombası ile yoğun şekilde donatılmış küçük muhrip türüne, İngilizler fırkateyn ismini verdiler. Savaştan sonra ise yeni görevleri, denizaltı avcılığı ve hava savunması olan muhripler, tüm dünyada fırkateyn olarak adlandırılmışlardır. Günümüzün su üstü savaş gemilerinin %90'ı fırkateyn sınıfındandır.