Żarna

Z Wikipedii

Żarna - urządzenie do ręcznego mielenia zboża, złożone z dwóch kamieni, jednego nad drugim, z których górny jest ruchomy względem dolnego.

[edytuj] Typologia i budowa żaren

Żarna w swej najbardziej pierwotnej postaci składały się z kamiennej płyty, na której rozcierano ziarna zbóż za pomocą mniejszego kamienia, tzw. rozcieracza, trzymanego w ręce przez osobę wykonującą pracę. Kamienie żarnowe są najstarszym składnikiem żaren i występują w zmodyfikowanej formie we wszystkich typach żaren na przestrzeni wieków. Pierwsze prymitywne żarna z rozcieraczem pojawiły się na ziemiach polskich już w I okresie neolitu, rozprzestrzeniły się w okresie późno-lateńskim jako wynik wpływów celtyckich i były w powszechnym użyciu do okresu wpływów kultury prowincjonalno-rzymskiej.

Można wyodrębnić kilka odmian żaren w zależności od ukształtowania ich płaszczyzn rozcierających:

1. żarna, których kamień spodni miał powierzchnię płaską
2. żarna, których kamień spodni był wklęsły wzdłuż osi podłużnej
3. żarna nieckowate o kamieniu spodnim wklęsłym wzdłuż osi podłużnej i poprzecznej

Również wśród rozcieraczy można wyodrębnić kilka podstawowych form:

1. kuliste
2. krążkowe
3. bochenkowate
4. podłużne

Zróżnicowanie to powstało przede wszystkim wskutek ścierania się kamieni w trakcie pracy. Żarna z rozcieraczem nie posiadały żadnej obudowy, lecz spoczywały bezpośrednio na ziemi na rozłożonej macie lub innej podkładce, na którą opadał zmielony już produkt.

Żarna rotacyjne zaczęły się pojawiać na ziemiach polskich w ok. I wieku p.n.e. i prawdopodobnie wywodzą się od małych przenośnych żaren używanych przez wojska rzymskie. Pierwotna forma żaren rotacyjnych to dwa kręgi, z których górny jest obrotowy i zwany jest biegunem, zaś kamień spodni to tzw. leżak.

Ze względu na kamień dolny, służący do mielenia, możemy również zakwalifikować owe żarna do dwóch różnych grup:

1. żarna o dolnym kamieniu wklęsłym i lejkowato wgłębionym kamieniu górnym
2. żarna o dolnym kamieniu płaskim z naciętymi płytkimi rowkami i zagłębieniami

Żarna rotacyjne również nie posiadały kadłuba i były ustawiane na ziemi. Górny kamień (biegun) wprawiano w ruch obrotowy za pomocą żelaznej osi. Tego typu żaren używano powszechnie na obszarach Polski do końca XIX wieku, a w niektórych miejscach i do I wojny światowej a w Polsce południowo-wschodniej do wczesnych lat 50. XX wieku.

Ponadto można jeszcze wyróżnić żarna o obudowie drewnianej, które dzielimy na żarna kłodowe (cylindryczne pionowe i czworoboczne) oraz żarna w obudowie z desek lub klepek.

Typowe żarna rotacyjne składają się z kamieni żarnowych, osi, paprzycy, rączki (żerdki – kierownicy, żarnówki), kadłuba i mechanizmu regulującego rozstaw kamieni.

Oś, zwana też wrzecionem, to element konstrukcyjny, wokół którego obraca się kamień wierzchni. Rączka bądź też żerdka – kierownica służy do wprawiania w ruch górnego kamienia, kadłub zaś to nic innego jak obudowa, przyjmująca zazwyczaj kształt skrzynki wspartej na czterech nogach. Warto również przyjrzeć się bliżej mechanizmowi regulującemu rozstaw kamieni i jego metodzie działania. Ów mechanizm to ruchoma oś, której koniec górna część przechodzi przez kamień spodni, dolna zaś sterczy poniżej leżaka, opierając się na poprzeczce umocowanej poniżej blatu kadłuba. Podnoszenie lub obniżanie poprzeczki powoduje regulację rozstawu kamieni, a to z kolei umożliwia regulowanie grubości zmielonego produktu.

Również na podstawie kamieni żarnowych była określana szeroko rozpowszechniona na ziemiach polskich aż do połowy XIX w. miara ciężaru (np. wosku, łoju i in.), nosząca nazwę kamienia. W zależności od okolicy wynosiła ona około 12,8 kg, niekiedy zaś mniej lub więcej i prawdopodobnie swą genezę miała w powszechnie przyjętej wadze kamienia żarnowego.