Wikipedysta:Bukpartner

Z Wikipedii

[edytuj] Z DZIEJÓW HISTORII KOWALA, MIASTA NA KUJAWACH

Kowal jest małym miastem w powiecie włocławskim (woj. kujawsko-pomorskie) położonym w centrum Polski. Na jego obrzeżach rozciągają się malownicze tereny leśne wraz z kompleksem jezior położonych w sąsiedztwie Gostyńsko-Włocławskiego Parku Krajobrazowego. Miasto znajduje się w odległości ok. 15 km na południe od Włocławka. Przez jego teren przebiega międzynarodowa droga (Gdańsk-Łódź-Cieszyn) oraz droga krajowa (Inowrocław-Gostynin-Warszawa). Łączna powierzchnia Kowala wynosi 4,71 km2 i jest zamieszkały przez 3388 osób. Miasto pełni funkcję ośrodka usługowo-handlowego dla okolicznych gmin, co stało się szczególnie widoczne po 1991 roku, kiedy to nastąpiło oddzielenie miasta od gminy Kowal. Istotny postęp w urbanizacji Kowala (modernizacja miejskich dróg, budowa sieci kanalizacyjnej i oczyszczalni ścieków, telefonizacja) pozwala mieszkańcom miasta na łatwiejsze i spokojniejsze życie. Zmiany na lepsze odnotowano także w funkcjonowaniu oświaty, placówek kultury, sportu, utworzeniu Nadleśnictwa w Kowalu, pomocy społecznej oraz w działalności placówek obsługi ludności i rolnictwa. Przedsięwzięcia te mogły być zrealizowane w ostatnim czasie dzięki rozwojowi samorządności oraz ustawicznym zabiegom władz miasta, jego zarządu i Rady Miasta Kowala. Historia Kowala ma bardzo głębokie korzenie i związana jest z wieloma faktami jakie miały miejsce na przestrzeni wielu wieków na terenie Kujaw Wschodnich. Nazwa miasta prawdopodobnie pochodzi od powstałego warownego grodu – zwanego Kowale, wokół, którego była osada rzemieślnicza kowali. Co do daty powstania tegoż grodu nie zachowały się źródła pisane, który ten fakt mogłyby udokumentować. Należy domniemywać, iż miało to miejsce w początkach tworzenia się polskiej państwowości. Osadnictwu na tym terenie sprzyjały istniejące warunki geograficzne i obronne. Jan Długosz opisując te okolice podaje, iż na wielkiej wyspie ówczesnego jeziora istniał gród warowny, a w jego pobliżu osada służebna zamieszkiwana przez rzemieślników. Pierwsza wzmianka o Kowalu datowana jest na 20 stycznia 1185 roku. Wtedy to książę mazowiecki Leszek, syn Bolesława Kędzierzawego nadaje kanonikom włocławskim kościół i całą osadę Kowale. W roku 1262 Kazimierz Kujawski podpisuje szereg znaczących dla późniejszego rozwoju Kowala dokumentów. Książę ten traktował gród jako jedną z wielu swoich rezydencji. W początkach XIV wieku Kowal stał się siedzibą kasztelani. Znaczącym faktem z tego okresu jest data 30 kwietnia 1310 roku, kiedy to na zamku urodził się przyszły król Polski - Kazimierz Wielki. To jego zasługą jest nadanie miastu w terminie późniejszym praw miejskich. Podczas dwukrotnych najazdów Krzyżaków w 1327 i 1331 roku na gród i okolicę, został splądrowany, a później zburzony, zamek oraz spalona część miasta Z inicjatywy Kazimierza Wielkiego gród odbudowano i wzmocniono zamek. W 1387 roku na kilka lat zamek przechodzi we władanie Abrahama Socha – wojewody płockiego. Ale już w roku 1420 król Władysław Jagiełło na kowalskim zamku przyjmuje posłów czeskich z Wernerem z Rankowa na czele. Tenże król w 1428 roku uwalnia mieszkańców Kowala od opłaty cła targowego podczas sprzedaży wywożonych towarów i produktów z Ziemi Kujawskiej, Łęczyckiej i Sieradzkiej. Później, w 1432 roku, rozciąga także ten przepis o zwolnienie od składania powinności w naturze dla zamku. Ponowną lokację miasta i prawa miejskie – na prawie chełmińskim - ustanowił król Zygmunt I Stary w 1519 roku, co łączyło się także z prawem do prowadzenia jarmarków. Natomiast Zygmunt III w latach 1593 i 1613 zezwolił miastu na utworzenie konfraterni literackiej z prawem wytwarzania i sprzedawania wódek i piwa. Ówczesny Kowal należał do bardziej znaczących miast województwa brzesko- kujawskiego. Był siedzibą starostów grodzkich, którzy sprawowali władzę administracyjną i sądowniczą na terenie powiatu kowalskiego. Ostrożne szacunki mówią, iż liczył on ponad 1400 mieszkańców, którzy zamieszkiwali w ok. 240 domostwach. W wyniku przemarszu wojsk, w czasie potopu szwedzkiego, w latach 1626-1629, oraz panującej w tym czasie zarazy, liczba domów i mieszkańców zmniejszyła się prawie o połowę. Po ustaniu wojny szwedzkiej w połowie XVII wieku w mieście pozostało jedynie ok. 30 domów. Starostwie grodzcy zasiadając na kowalskim zamku posiadali w swoim władaniu także miejscowości takie jak: Grodztwo-Kowal z wójtostwem i osadą Warząchewka, młyn Diabełek, dobra Łagiewniki, Rembów i rozległe obszary Duninowa, z których w XVIII wieku utworzono oddzielne starostwo i nadano je rodzinie Kretkowskich. W drugiej połowie wyżej wspomnianego wieku nastąpił bardzo silny rozwój ekonomiczny, gospodarczy i kulturowy miasta, który promieniował na najbliższe okolice i inne miasta. Zamek kowalski w następstwie zniszczeń, zaniedbań oraz wojen został na polecenie, wrogo nastawionego do idei kazimierzowskiej starosty - Michała Sokołowskiego w 1791 roku rozebrany. Usunięcie resztek fundamentów, podziemi, szczątków piwnic dokonano w 1875 roku. W wyniku porozumienia Rosji i Prus, usankcjonowanego traktatem petersburskim z początku 1793 roku, nastąpił II rozbiór Polski. Zabór pruski objął resztę Kujaw i ziemię dobrzyńską. Rzeczywista okupacja wojskowa Kowala dokonała się w kwietniu 1793 roku, kiedy to, na 15 lat, doszło do przejęcia władzy przez pruskie władze kamery w Piotrkowie Trybunalskim. Po III rozbiorze Polski, Kujawy Wschodnie włączono do departamentu poznańskiego. Kowal stał się ośrodkiem domen, czyli ziemskich majątków królewskich. Po 1815 roku miasto dostaje się pod zabór rosyjski. Od 1831 roku Kowal przestał być stolicą powiatu. Z urzędów administracji ponadregionalnej pozostawiono jedynie sąd okręgowy. Po zmianach administracyjnych w Królestwie Polskim w 1867 roku Kowal zostaje pozbawiony także praw miejskich oraz siedziby władz powiatowych, a dawne królewskie wolne miasto Kowal decyzją władz carskich zamieniono na osadę. Ponownie prawa miejskie Kowal odzyskuje dopiero w 1919 roku. Na początku XIX wieku z pejzażu miasta zniknęły niektóre budowle. W latach dziewięćdziesiątych dochodzi do rozebrania zamku, w 1804 roku likwiduje się kościół św. Mikołaja, w 1824 kościół św. Fabiana i Sebastiana, w 1832 roku spaleniu ulega szpitalny kościół św. Ducha. W okresie międzywojennym Kowal stanowił znaczący na Kujawach ośrodek rzemieślniczo-handlowy i administracyjny dla najbliższej okolicy. Istniejące tu liczne młyny, tartaki, olejarnie, odbywające się jarmarki dawały utrzymanie i należytą egzystencję mieszkańcom miasta. Z tego okresu pochodzi także kilka istniejących i funkcjonujących do dzisiaj obiektów i budynków. Na konglomerat ludnościowy składały się głównie nacje pochodzenia polskiego, żydowskiego i niemieckiego. Z biegiem lat narastający kryzys ekonomiczno-gospodarczy wpłynął na stan zamożności mieszkańców Kowala oraz doprowadził do ich radykalizacji przekonań i upodobań społeczno-politycznych. Jak na stosunkowo niewielkie miasto, działało na jego terenie dość dużo partii, stronnictw i organizacji, takich jak: Polska Partia Socjalistyczna, Chrześcijańska Demokracja, Żydowska Partia Socjalistyczna „BUND”, Żydowska Partia Syjonistyczna „MAKABI”, Polskie Stronnictwo Ludowe „Wyzwolenie”, Narodowa Demokracja, Związek Strzelecki, Przysposobienie Wojskowe i Wychowanie Fizyczne, Przysposobienie Wojskowe Konne „Krakus”, Związek Młodzieży Katolickiej, Związek Młodzieży Wiejskiej „Wici”, Towarzystwo Gimnastyczne „Sokół”, Towarzystwo Sportowe „Kowalanka”, Wspólnota Leśna, Kółko Rolnicze, Kasa Stefańczyka, Związek Zawodowy Pracowników Rolnych. Z chwilą wybuchu II wojny światowej także i Kowal znalazł się pod okupacją hitlerowską. Do miasta wojska niemieckie wkroczyły od strony Kruszyna z kierunku Lubrańca i Brześcia Kujawskiego. Ich ekspansja poprzedzona było obstrzałem z rusznic i artylerii lekkiej. Po zajęciu miasta nastąpiła eksterminacja ludności ze szczególnym uwzględnieniem osób pochodzenia żydowskiego. Z Kowala wywieziono, zabito lub osadzono w obozach koncentracyjnych około 1500 Żydów. Z tej licznej populacji zdołało uratować się jedynie kilku najmłodszych i najzdrowszych. Także od 1940 roku władze niemieckie rozpoczęły wysiedlanie polskich rodzin z Kowala, wywożąc je do Niemieckiej Rzeszy, a na ich miejsce osiedlając rodziny pochodzenia niemieckiego z terenów nadbałtyckich, czarnomorskich, wołyńskich i galicyjskich. Wstrząsającym wydarzeniem było aresztowanie w październiku 1944 roku grupy patriotów kowalskich przez miejscową żandarmerię i doprowadzenie ich do włocławskiego Gestapo. Zostali oni osadzeni w obozie Gross Rozen, z którego już nie wrócili. Także i niektóre składniki majątku kulturowego i religijnego zostały przez okupantów zniszczone. Takim przykładami są kaplica św. Rocha, figura św. Józefa i cztery inne kaplice przydrożne położone wokół miasta. 19 stycznia 1945 roku czołgiści I Frontu Białoruskiego docierają – bez większych przeszkód i oporu okupanta - od strony Warszawy do Kowala. Mieszkańcy miasta odzyskują upragnioną wolność. Z tego okresu na miejscowym parafialnym cmentarzu znajdują się zbiorowe mogiły zabitych żołnierzy radzieckich i wojska polskiego. 17 lutego 1945 roku ustanowiono pierwszą po wojnie radę narodową dla miasta i gminy Kowal. Wcześniej powołano Komendę Milicji Obywatelskiej, która przystąpiła do zaprowadzania ładu i porządku w mieście, szczególnie w kwestii ochrony mienia przed grabieżą. Reaktywowano także – pod polskim kierownictwem - Ochotniczą Straż Pożarną. W 1946 roku w wyniku przeprowadzenia spisu powszechnego stwierdzono, iż miasto liczyło 3009 obywateli. W porównaniu z wrześniem 1939 roku zmniejszyła się ich liczba o około 2000. Natomiast w roku 1959 Kowal zamieszkiwało 3020 mieszkańców, a w 1960 około 3200 osób. W połowie lat czterdziestych, a także i w okresie późniejszym w Kowalu uruchomiono cztery zakłady przemysłowo-handlowe. Z chwilą wprowadzenia jednolitości w systemie administracyjnym państwa, co wiązało się ze zniesieniem organów samorządu terytorialnego utworzono Miejską Radę Narodową. W 1976 roku w wyniku nowego podziału administracyjnego do gminy Kowal przyłączono teren gminy Baruchowo, odłączenie na wniosek jej mieszkańców nastąpiło w 1984 roku. W okresie późniejszym doszło także do połączenia miasta i gminy Kowal w jeden organizm administracyjny. Dorobkiem ostatnich kilkudziesięciu lat pracy władz miasta Kowala są: liceum ogólnokształcące, szkoła podstawowa, przedszkole miejskie, rozbudowa sal lekcyjnych i sali gimnastycznej, budowa stadionu sportowego, ośrodka zdrowia, budowa wielorodzinnych budynków mieszkalnych, uporządkowanie gospodarki komunalnej, budowa wodociągu miejskiego, oddanie do użytku Domu Pomocy Społecznej, wyasfaltowanie ulic, oddanie do użytku dworca autobusowego, ułożenie kolektora magistrali kanalizacyjnej i podłączenie go do uruchomionej oczyszczalni ścieków oraz wiele innych znaczących dla polepszenia standardu życia mieszkańców inwestycji i przedsięwzięć. W mieście działają także: Bank Spółdzielczy, delegatura Powiatowego Urzędu Pracy, zakłady branży metalowej, odzieżowej i szklarskiej, a także obsługujące pobliski teren służby drogowe, telekomunikacyjne i energetyczne. Rozwinęła się niepubliczna służba zdrowia oraz apteki. Działająca – z długoletnimi tradycjami – Wspólnota Leśna Rolników Miasta Kowala gospodaruje na 550 ha lasów i łąk. Życie kulturalne ogniskuje się wokół biblioteki miejskiej, szkoły podstawowej, a także pełniącej funkcję domu ludowego remizy Ochotniczej Straży Pożarnej. Wizerunek miasta podkreśla parafialny kościół wyznania rzymsko-katolickiego, którego początki sięgają XIV wieku. Kościół kowalski, jaki obecnie istnieje, zbudowano na miejscu starego, który uległ spaleniu w latach 1604-1608. Inicjatorem wzniesienia nowej świątyni był kowalski rodak biskup krakowski Piotr Tylicki. Na przestrzeni kilku następnych wieków przy kościele zawiązały się i działały: Bractwo Literackie, Bractwo Różańca Świętego, Bractwo św. Barbary, Bractwo Trzeźwości Najświętszej Maryi Panny i wiele innych. W 1858 roku do parafii należały: miasto Kowal; wieś rządowa Rakutowo; wsie: Dembniaki (obecnie Dębniaki), Dobrzelewice, Dobrzelewiczki, Gołaszewo, Grodztwo Kowal, Goreń, Kukawy, Krzewent, Mursk, Telążna, Wydoń (obecnie Widoń), Więcławice, Wola Nakunowska (obecnie Wola Nakonowska), Wójtowskie i Zakrzewiec. W latach 1979-1982 dokonano odnowienia polichromii, zmieniono instalację elektryczną i ogrzewczą oraz zainstalowano na chórze nowe organy. Dalsze prace remontowo-budowlane przeprowadzone zostały w latach 1990-1993. Wynikiem ich było odnowienie zewnętrznej elewacji całego kościoła oraz pokrycie jego dachu blachą nierdzewną. W 1997 roku na terenie przykościelnym wybudowano dzwonnice oraz zainstalowano na niej 3 dzwony (Maryja, Józef i Jan Paweł II). Wykonano także bardzo efektowną iluminację świątyni i odrestaurowano plebanię. Wartym podkreślenia jest i to, iż z tego miasta wywodzi się bardzo wiele znamienitych postaci. Do nich, oprócz wspomnianego wyżej króla Kazimierza Wielkiego należy zaliczyć, Andrzeja Tylickiego (ojciec Piotra Tylickiego) – właściciela części miasta zwanego Wójtówką, biskupa Piotra Tylickiego – biskupa krakowskiego i podkanclerza królewskiego za panowania króla Zygmunta III Wazy, Mikołaja Kretkowskiego – wojewodę brzesko-kujawskiego, sygnatariusza drugiego aktu lokacji Kowala na prawie chełmińskim, Rafała, Łukasza, Jana, Pawła i Piotra Działyńskich, herbu Ogończyk – starostów kowalskich, zasłużonych w rozwoju i budowie Kowala w drugiej połowie XVI i w XVII wieku, a także rodziny szlacheckie Przyjemskich, herbu Rawicz (trzech starostów), Morsztynów, herbu Leliwa (trzech starostów kowalskich i pięciu innych dygnitarzy ówczesnej Polski), Jaranowscy – których siedmiu było kasztelanami na zamku w Kowalu, rodzinę Kretkowskich herbu Dołęga, która dosłużyła się najwyższych godności w Rzeczpospolitej od senatorów, stanowisk starostów i innych godności w województwie brzesko-kujawskim. W okresie nowszej historii miasta, dla jego rozwoju oraz życia społeczno-kulturalnego przyczynili się: Józef Domański – doktor nauk chemicznych i dziekan Politechniki Gdańskiej; Jan Mariański – prezydent miasta Gdańska, wicewojewoda gdański, konsul PRL w Kanadzie; ks. Stanisław Mazierski – profesor filozofii teologicznej na Katolickim Uniwersytecie Lubelskim. W powojennych dziejach Kowala na podkreślenie zasługuje wspomnienie o poecie i eseiście Bogdanie Ostromęckim, Leonie Stankiewiczu – znanym na terenie Kujaw wybitnym poecie, muzyku, działaczu ludowym i założycielu Kapeli spod Kowala, Władysławie Snopkowskiej – wieloletniej kierowniczce Szkoły Podstawowej, Henryku Rybskim – wieloletnim przewodniczącym Rady Narodowej, Antonim Pińkowskim – założycielu Kółka Rolniczego i jego długoletnim prezesie, Tadeuszu Głuchowskim – wieloletnim działaczu Stronnictwa Demokratycznego i Ochotniczej Straży Pożarnej, Henryku Czyżewskim – doktorze nauk prawnych dyrektorze Zakładu Ubezpieczeń Społecznych we Włocławku, Ryszardzie Markiewiczu – redaktorze „Trybuny Ludu”, sekretarzu ambasady PRL w Berlinie, Janie Balińskim – profesorze na Politechnice Wrocławskiej, Stanisławie Mazierskim – pułkowniku lotnictwa i dowódcy jednostek lotniczych w Modlinie, Janie Markiewiczu, Tomaszu Rudzińskim i Kazimierzu Wiśniewskim – długoletnich działaczach straży pożarnych, uhonorowanych godnością „Zasłużony dla Miasta Kowala”, Wiktor Lewandowski – założyciel Licemu Ogólnokształcącego w Kowalu oraz jego długoletni nauczyciel. Działają tu także poeci młodszego pokolenia Marzena Lewandowska i Mirosław Glazik. Tutaj urodził się i w dalszym ciągu aktywnie cementuje swoje związki z gniazdem rodzinnym wybitny polski aktor Jan Nowicki – Honorowy Obywatel Miasta. Miasto posiada własną flagę - w kolorach biały-żółty-czerwony (w układzie poziomym), hymn „Kowal, moje serce” - którgo autorami słów są Jan Nowicki i Marzenna Lewandowska z muzyka Jana Kantego Pawluśkiewicza oraz herb – na tle czerwonej tarczy herbowej widnieje fragment białej wieży zamkowej z bramą oraz trzema wieżyczkami zakończonymi żółtymi dachami.

Zdzisław Jan Zasada, Włocławek, lipiec 2004 r.