Kumowa Dolina
Z Wikipedii
Kumowa Dolina - miejsce egzekucji ofiar Akcji AB -las na przedmieściach Chełma przy trasie na Krasnystaw. W dnach 3 i 4 czerwca 1940 r. funkcjonariusze gestapo rozstrzelali, co najmniej 115 osób aresztowanych w powiatach chełmskim, krasnostawskim i zamojskim. Wśród ofiar znaleźli się głównie politycy, działacze samorządowi, ziemianie, nauczyciele oraz inni przedstawiciele lokalnej inteligencji z Chełma i Krasnegostawu. O wytypowanie osób pochodzących z Chełma posądzano niemieckich kolonistów z Kamienia - Lindnerów. Osoby aresztowane w Krasnymstawie zatrzymano w dniu 5.06.1940 roku. Gestapo podstępem zwabiło przedstawicieli miejscowej inteligencji do budynku gimnazjum. Tam zostali oni aresztowani i przewiezieni do więzienia gdzie poddawano ich torturom. Aresztowań dokonano na polecenie oberscharfurera SS Raschendorfera. Po 1-2 dniowym pobycie w krasnostawskim więzieniu przewieziono samochodami do więzienia w Chełmie. Trzymano ich tam około miesiąca. Aresztowani byli rygorystycznie izolowani, nie przyjmowano paczek od rodzin i udzielano fałszywych informacji co do ich miejsca pobytu. 3 i 4.07.1940 (wg innej wersji w nocy z 3. na 4.) grupę krasnostawską i chełmską przewieziono trzema samochodami krytymi plandeką do lasu Góry za Kumową Doliną k. Chełma. Aresztowanych przewieziono do małej dolinki gdzie przygotowany już był wykopany dół. Związanym kazano stanąć dookoła i rozstrzelano. Zwłoki ofiar wrzucone zostały do dołów po wybranym piachu i zasypane. Zgodnie z relacjami okolicznych mieszkańców, ofiary przysypano tylko częściowo. Wielu wśród nich musiało jeszcze żyć. Niemcy wrócili na miejsce kaźni, wylali do dołu benzynę i podpalili. W ten sposób bestialsko dokończyli swojego okrutnego dzieła. Również i te z ofiar, które były ranne i jeszcze żyły spalono żywcem lub zaduszono. Istnieje również informacja mówiąca, że Niemcy wydobyli zwłoki ofiar w 1943 roku i następnie spalili je w lesie Borek .
Wśród ofiar wymienić można m.in.:
Henryk Bałazy – chorąży WP; Józef Janisławski – ziemianin; Kazimierz Janisławski – ziemianin; Michał Nowacki – zastępca burmistrza Zamościa; Edmund Prost – kapitan WP; Jerzy Stępniewski – nauczyciel gimnazjalny; Jan Sztaba – dyrektor cukrowni w Rejowcu, Stefania Szwed – działaczka harcerska, Wincenty Kociuba - poseł na Sejm RP, Tadeusz Tomaszewski – prezydent Chełma, Jerzy Bieńkowski, Edward Bieńkowski, Leon Epsztajn - ziemianin, Paweł Gutowski, Stefan Huskowski, Feliks Kaczorowski, Tadeusz Kowalewski, Michał Niewidziajło, Feliks Pawłowski, Wacław Piwowarski, Jan Rusek, Karol Szczotka, Stanisław Wilczkiewicz, Paweł Wisz, Michał Wiśniewski, Czesław Wierzbicki, Kazimierz Żurawski, Mieczysław Godlewski, Michał Nowacki, Stefania Pyszora, Stanisław Krawczyk, Jan Łabica, Wiesław Meysztowicz, Jan Stafiński, Leon Sawicki.
Potem Niemcy dokonywali tu ponownie egzekucji w latach 1943-1944. W miejscu egzekucji w 1963 roku wybudowano z fundacji mieszkańców Chełma i rodzin pomordowanych pomnik upamiętniający ofiary zbrodni. Pomnik odsłonięto w dniu 5.06.1966 roku. W bazylice Najświętszej Marii Panny w Chełmie znajduje się ponadto pamiątkowy pomnik i tablice z nazwiskami pomordowanych.
