Manipuł
Z Wikipedii
Manipuł (łac. manipulus, od "manus"-ręka, nazwa pochodzi od znaku bojowego jednostki którym najczęściej była ręka) – jednostka taktyczna armii rzymskiej.
Szyk legionowy to ustawieni w trzech rzędach legioniści (reforma kamilliańska). Formacja ta była w kształcie szachownicy (nie tworzyła zwartej linii frontowej, jak np. formacje armii hellenistycznych). Takie ustawienie obok siebie manipuł umożliwiało szybkie wycofanie się zmęczonych żołnierzy za szeregi kolegów w dalszych liniach. Umożliwiało ono też ucieczkę lekkozbrojnym, gdy wystrzelali w kierunku wroga całą amunicję. W pierwszym szeregu stali najsłabsi, najmłodsi i jednocześnie najmniej doświadczeni żołnierze zwani hastati (od "hasta" - włócznia, wbrew nazwie nie nosili włóczni!), uzbrojeni w krótkie miecze oraz ciężkie oszczepy zwane pilum, w drugim - starsi, lepiej uzbrojeni principes (od "princeps" - pierwszy?), a w ostatnim najstarsi i najbardziej doświadczeni triarii (dosł. trzeciorzędni!). Uzbrojeni byli w krótkie włócznie którymi się po mistrzowsku posługiwali. Najpierw do walki przystępowali hastati, potem jeśli ich atak zawiódł atakowali principes. Jeżeli ataki dwóch pierwszych szeregów zawiodły do walki ruszali triarii. Skrzydła piechoty osłaniała kawaleria. Na czele manipułu stało dwóch centurionów: pierwszy nazywał się prior, a drugi posterior. Prior był mianowany przez żołnierzy danego manipułu, natomiast posterior był mianowany przez priora. Wbrew temu, że w manipule w okresie republiki było dwóch centurionów, nie było ani jednej centurii (!!!). Niżsi oficerowie nazywali się optio (lepszy) i tesserarius. Rozkazy wydawano za pomoca rogu. Żołnierz noszący róg nazywał się cornicen. Kierunek marszu lub ataku wskazywał żołnierz niosący znak na drzewcu - signifer (łac. signifer, - chorąży od signum - znak i fero - niosę). Manipuły, w zależności od rodzaju żołnierza, liczyły 60 triarii, zaś principes i hastati 120 - 160.
30 manipułów składało się na legion. Reformy Mariusza zmieniły rolę manipułów w armii. Trzy manipuły zaczęły tworzyć kohortę, która stała się od tej pory podstawową jednostką taktyczną. Podział na hastati, principes i triarii przestał mieć znaczenie poza rangami centurionów. Najwyżej w kohorcie był prior manipułu triarii, najniżej hastati, prior był zawsze wyższy rangą od posteriora. Najwyższym centurionem w legionie był tzw primipilus, czyli prior manipułu triarii w pierwszej kohorcie. Manipuły dalej stanowiły część wojska mogąca działać samodzielnie i wykonywać określone zadania na szczeblu taktycznym, lecz skuteczniejszą i częściej używaną formacją w ramach legionu była już kohorta.
