Miary rzymskie

Z Wikipedii

Spis treści 1 Miary długości 2 Miary powierzchni 3 Miary pojemności 3.1 Płyny 3.2 Substancje sypkie 4 Miary masy (libra) 5 Źródło

[edytuj] Miary długości

Podstawową jednostką rzymskich miar długości była stopa: pes. Mniejsze jednostki, na które dzielono stopę, noszą te same nazwy co jednostki wagi, na które dzielono librę: dodrans (3/4), bes (2/3), triens (1/3), quadrans (1/4), sextans (1/6), uncia (1/12), semiuncja (1/24), sicilius (1/24). Odległości mierzone były osobnymi miarami. Były to: gradus (krok), passus (podwójny krok), perlica (tyczka), actus (długość bruzdy wyoranej przez woły bez zatrzymania dla wypoczynku), miliarium lub milia passuum – w skrócie milia (tysiąc kroków). W nieznanym nam momencie, zrównano passus z 5 stopami, tworząc następujący system:

• Jednostki długości

	Wielkość w m.	Miliarium	Actus	Pertica	Passus	Gradus	Pes
Miliarium	1478	1
Actus	35,47	4 2/3	1
Pertica	2,956	500	12	1
Passus	1,478	1 000	24	2	1
Gradus	0,739	2 000	48	4	2	1
Pes	0,296	5 000	120	10	5	2 1/2	1
Rzymianie akceptowali także łokieć: cubitus, miarę pochodzenia egipskiego, która nie dała się włączyć w rzymski system. Zrównano ją z 1½ stopy, ustalając długość na 0,44 m.

[edytuj] Miary powierzchni

Najpospolitszą miarą powierzchni, było iugerum. Podobnie jak w Grecji plethron, iugerum pierwotnie oznaczało obszar, który para wołów (stąd nazwa od jugum = jarzmo) może zaorać w ciągu dnia. Było to pole o bokach 120 i 240 stóp (ok. 35,5 m i 71 m) = 2520,6 m² . Gdy istniała potrzeba posługiwania się większymi jednostkami, stosowano heredium = 2 iguera, centuria = 200 iguera i saltus = 800 iguera. W praktyce rozmiary heredium i centurii przy pomiarach towarzyszących zwłaszcza przy zakładaniu kolonii mogły odbiegać od wskazanych wyżej w zależności od jakości i obszaru ziemi, która była do dyspozycji. W Egipcie rzymskim w powszechnym użyciu była arura ( właściwie aroura) – stara miara frankońska, równa kwadratowi o boku 100 łokci. Przy łokciu 0,525 m, arura równała się 2756 m² , przy łokciu 0,450 m, arura = 2025 m².

[edytuj] Miary pojemności

Miary pojemności wywodzą się z naczyń, w których przechowano takie produkty, jak oliwa wino, miód, ziarno, mąka, suszone owoce (były to naczynia gliniane, drewnianymi beczkami we wczesnych epokach w basenie Morza Śródziemnego w ogóle się nie posługiwano). Ponieważ innych naczyń używano do płynów, innych do artykułów sypkich, ustalono dla nich osobne serie miar. Przy dużych jednostkach miary o tej samej nazwie miały różną pojemność w zależności od tego, czy były przeznaczone do oliwy czy wina.

[edytuj] Płyny

Rzymianie przejęli swe miary pojemności od Ateńczyków. System raz ustalony (w III w. p.n.e.) nie podlegał poważniejszym zmianom aż po czasy bizantyńskie. Podstawową jednostką dla płynów był sextarius = 0,545 l.

• Zestawienie miar dla płynów:

	Wielkość w l.	Quadrantal	Urna	Congius	Sextarius	Libra	Hemina	Quartarius	Acetabulum	Cyathus
Quadrantal	26,20	1
Urna	13,10	2	1
Congius	3,27	8	4	1
Sextarius	0,545	48	24	6	1
Libra	0,327	80	40	10	1 2/3	1
Hemina	0,274	96	48	12	2	1 1/5	1
Quartarius	0,136	192	96	24	4	2 2/5	2	1
Acetabulum	0,068	384	192	48	8	4 4/5	4	2	1
Cyathus	0,0455	576	288	72	12	7 1/5	6	3	1 1/2	1
Gdy w grę wchodziły duże ilości płynów, posługiwano się miarą culleus = 20 quadrantali = 524 l. Przy małych ilościach, np. przy przygotowywaniu leków, stosowano cochlear (łyżka) = ¼ cyathus.

[edytuj] Substancje sypkie

Do mierzenia substancji sypkich używano tych samych miar od sextariusa w dół. Dla większych ilości tych produktów stosowano modius, odpowiadający greckiemu hekteus (1/6 medimnosa = 8,733 l) i jego połowę semimodius = 4,366 l. Sześć modii czyli attycki medimnos równał się 43,5 l, okresie hellenistycznym natomiast medimnos równał się 51,8 l.

[edytuj] Miary masy (libra)

Rzymianie nazywali swoją podstawową jednostkę wagową libra lub pondus. Słowo libra oznacza zarówno miarę, jak i przyrząd służący do ważenia, czyli wagę. Geneza tego terminu nie jest jasna, zapewne nie jest pochodzenia indoeuropejskiego. Libra poczynając przynajmniej od III w. p.n.e. (bardzo prawdopodobnie i wcześniej) miała ustaloną wagę nie ulegającą poważniejszym wahaniom.

Obliczenia wagi monet rzymskich i odważników pozwalają określić ją na około (wynik jest średnią różnych danych) 327,45 g. Libra dzieliła się na 12 uncji (1 uncja = 27,288 g). Dość często tłumaczy się ten termin przez funt (słowo pochodzące pośrednio od pondus), który określał miary średniowieczne i nowożytne powstałe pod wyraźnym wpływem rzymskiej libry. Jednostki podziału libry przedstawia zestawienie:

• Jednostki podziału libry

Nazwa	Waga w gramach	Waga w uncjach
Libra (as)	327,45	12
Deunx	300,16	11
Dextans	272,88	10
Dodrans	245,59	9
Bes	218,30	8
Septunx	191,02	7
Semis	163,73	6
Quincunx	136,44	5
Triens	109,15	4
Quadrans	81,86	3
Sextans	54,58	2
Sescuncia	40,93	1 1/2
uncia	27,288	1
Semuncia	13,664	1/2
Binale sextulae	9,096	1/3
Sicilicus	6,822	1/4
Sextula	4,548	1/6
Drachma	3,411	1/8
Dimidia sextula	2,774	1/12
Scripulum	1,137	1/24
Obolus	0,568	1/48
Lupinus	0,283	1/96
Siliqua	0,189	1/144

Jednostki takie jak drachma i obolus, pochodzenia greckiego, weszły w użycie w czasach cesarskich. Siliqua, odpowiednik greckiego keration, i lupinus („waga ziarna łubinu”) pojawiły się dopiero od czasów Konstantyna i służyły do ważenia złota. Funkcjonowały także jednostki wyższe od libry:

• Jednostki wielokrotności libry

Nazwa	Wielokrotność	Waga w gramach	Waga w uncjach
Dupondius	2	654,9	24
Tressis	3	982,35	36
Nonussis	9	2 947,05	108
Vicessis	20	6 549	240
Tricessis	30	9 823,5	360
Centussis	100	32 745	1 200

[edytuj] Źródło

• Vademecum historyka starożytnej Grecji i Rzymu, t-1, pod red. Ewy Wipszyckiej, Warszawa 1982.