Monoftongizacja

Z Wikipedii

Monoftongizacja (od gr. μονόφθογγος monophthongos - "jednobrzmiący") – proces fonetyczny polegający na przekształcaniu się dyftongów w pojedyncze samogłoski (monoftongi). Monoftongizacja zaszła między innymi w łacinie i języku prasłowiańskim.

Przyczyną jest nałożenie się na siebie artykulacji pierwszego i drugiego elementu dyftongu. W praktyce część narządów artykulacji ustawia się jak do wytworzenia pierwszego elementu dyftongu, podczas gdy część jak do drugiego. Powstała wtedy nowa samogłoska ma na ogół barwę pośrednią pomiędzy barwą pierwszego a barwą drugiego elementu, z przewagą (na ogół) tego ostatniego. Np. z dwugłoski /AI/ w procesie monoftongizacji powstaje /E/, z /AU/ samogłoska /O/, z /EI/ zwykle /I/ itd.

Przeciwieństwem monoftongizacji jest dyftongizacja.

[edytuj] W łacinie

W łacinie proces monoftongizacji zachodził przez cały znany nam okres historii języka.

Z dyftongów odziedziczonych z prajęzyka monoftongizacji uległ najpierw dyftong [EI], który całkowicie przeszedł w długie [I] w ciągu II wieku p.n.e. (np. starołac. marei > mari).

Również w okresie archaicznym silnym tendencjom monoftongizacyjnym ulegał dyftong [OI], który w bardzo dużej ilości wyrazów przeszedł w długie [U] (np. gr. Phoenix > łac. Punicus). W późniejszym okresie natomiast (III wiek n.e.) monoftongizacja dawała tu samogłoskę nieco bardziej otwartą, którą zapisywano przez "E", jakkolwiek była zapewne bardzo zbliżona do współczesnego niemieckiego "o umlaut".

Dyftong [AI] już w pod koniec II w. p.n.e. przeszedł w [AE] (drugi element uległ rozszerzeniu), które od I wieku p.n.e. zaczyna regularnie zlewać się w czyste [E]. W I wieku p.n.e. proces ten odnotowuje się w wiejskiej odmianie języka, następnie zaczyna się on rozpowszechniać, pod koniec I w. p.n.e. obejmuje miasta w Galii Przedalpejskiej, następnie prowincje i większe ośrodki kulturalne, by w III wieku n.e. utrwalić się również w języku warstw wykształconych.

Dyftong [AU] wykazywał już w epoce archaicznej tendencje do przechodzenia w długie [O], na co są liczne dowody w leksyce łacińskiej okresu klasycznego i późniejszych (np. zdrobnienie wyrazu plaustrum "wóz" brzmi plostellum, zamiast spodziewanego plaustellum). Język wytrzymał jednak presję monoftongizacyjną i zachował [AU] jako dyftong właściwy do tej pory. Tak samo stało się z dyftongami [UI] oraz [EU].