Wikipedysta:Agewa79/brudnopis
Z Wikipedii
Historia Turcji
Spis treści |
[edytuj] Plemiona Tureckie
Najdawniejszymi siedzibami plemion tureckich były stepowo - górskie obszary wewnętrznej Azji. Pierwsze informacje źródłowe pochodzą z II tysiąclecia z Chin, w których mowa jest o ludach koczowniczych, zamieszkujących obszary w okolicach jeziora Bajkał. Około III w.p.n.e. ludy te rozpoczęły migracje i podboje, a Chińczycy przeciwko tym najazdom rozpoczęli budowę Wielkiego Muru Chińskiego (od 214 roku p.n.e.) Źródła chińskie nadają tym plemionom nazwę Hiung-nu (Hunowie). Przypuszczalnie w skład tych plemion wchodziły również plemiona tureckie. Od IV w.n.e. rozpoczęły się wędrówki w kierunku zachodnim.
[edytuj] Pierwsze organizmy państwowe
Bumyn w połowie VI w.n.e. założył na Ałtaju pierwsze państwo Tureckie. Sięgało ono od Mongolii do Morza Czarnego i utrzymywało bliskie stosunki z Chinami. W 582 roku państwo orchońskie podzieliło się na dwie części- zachodnią i wschodnią. Oba państwa upadły w połowie VII w. dostając się pod panowanie Chin. W latach 679-682 Ilteresz wyswobodził się spod panowania Chińskiego i założył drugie państwo Turków orchońskich. Turków tych nazywamy również Praturkami, Turkami niebieskimi, Oguzami. Od okolicznych ludów przejęli oni manicheizm, a od chrześcijan syryjskich pismo zwane odtąd ujgurskim. Wyparło ono dotychczas używane pismo starotureckie (runicznie). Zachodni człon byłego państwa tureckiego uległ rozbiciu przez napierające plemiona Karłuków. Założyli oni około 960 roku państwo Karachanidów, które w latach 999- 1003 podbiło znajdującą się pad panowaniem dynastii Samanidów część Azji Środkowej. W państwie tym zaczął rozprzestrzeniać się islam. Oguzowie zostali zmuszeni do wędrówki na zachód w kierunku Jeziora Aralskiego i Morza Kaspijskiego. Państwo Karachanidów rozbite zostało przez państwo mongolskie Czyngis Chana w XIII wieku, które to z resztą wchłonęło wszystkie istniejące organizmy w Azji Środkowej.
[edytuj] Państwo Wielkich Seldżuków
[edytuj] Lista władców seldżuckich
- Seldżuk Beg
- Torgul Beg (1037 - 1063)
- Alp Arslan (1063 - 1072)
- Melik Şah I (1072 - 1092)
- Mahmud (1092 - 1094)
- Barkiyaruq (1094 - 1105)
- Melik Şah II (1105)
- Mehmed (1105 - 1118)
- Ahmed Sanjar (1118 - 1153)
Seldżucy byli Oguzami, koczownikami ze szczepu Kynyk. Nazwa pochodzi od Seldżuka, syna Tokaka, który zjednoczył pod swą władzą wiele rodów. Od początki XI w. Seldżucy byli muzułmanami sunnitami. Podlegali początkowo państwu Gaznawidów w Azji Środkowej ze stolicą w Gaznie. Państwo to Podwaliny pod potęgę Seldżuków położył Torgul Beg, który podbił Persję i założył stolicę w Isfahanie. Wezwany przez kalifa, odbył w 1055 roku wjazd do Bagdadu i stał się władcą Iraku, uznay przez najwyższego zwierzchnika religijnego islamu za opiekuna kalifatu, obdarzony godnością sułtana i tytułem króla wschodu i zachodu. Następca Torgul Bega- Alp Arslan prowadził dalsze podboje w kierunku zachodnim, gdzie po raz pierwszy seledżucy zetknęli się z państwem bizantyjskim. W roku 1071 koło Manzikert (Malzigirt) doszło do bitwy w ktorej cesarz bizantyjski został wzięty do niewoli, a droga do Anatolii stanęła otworem. Z Persji, Iraku, części Anatolii oraz Syrii utworzone zostało państwo Wielkich Seldżuków z ośrodkiem w Persji. Wewnątrz tego organizmu państwowego istniały silne tarcia, powstawały samodzielne dynastie seledżuckie w poszczególnych częściach państwa- Irak, Kerman, Syria. Przetrwało ono do śmierci sułtana Sandżara w 1157 i rozpadło się na wiele organizmów, z których jeden- państwo Seldżuków anatolijskich odegrał w przyszłości dużą rolę.
[edytuj] Państwo Seldżuków Anatolijskich
Po bitwie pod Manzikert na teren Anatolii zaczęli przenikać tureccy koczownicy, głównie oguzowie. W tamtym czasie w Anatolii istniały posiadłości bizantyjsie, armeńskie i inne. Wiele szczepów tureckich oddało się pod rozkazy bizantyjskim dowódcom wojskowym, otrzymując w zamian pewne nadania terytorialne. Pierwsza wyprawa krzyżowa wstrzymała na pewien czas rozwój państwa seldżuckiego. Mesud I (1116-1156) założył stolicę w Konyi i przybrał tytuł sułtana rumijskiego, uważając się za spadkobiercę państwa bizantyjskiego (rumi= bizantyjczyk). Pomyślnie rozwijał się handel, głównie z Włochami. Władcy rozwinęli swoją administrację w oparciu o zastałe formy bizantyjskie: przy boku wezyrów, na prowincji gubernatorów, dowódców wojskowych, poborców podatkowych. W sztuce okres ten zwany jest okresem sztuki seldżucko- tureckiej charakteryzującej się płytami ceramicznymi jasno-niebiesko-zielonego koloru, wysmukłymi budowlami. Pojawiają się pierwsze zaczątki literatury. Tworzył wówczas jeden z najwybitniejszych poetów i mistyków: Calaleddin Rumi - Mevlana (1207- 1273). Językiem urzędowym był arabski oraz perski, ale pewną rolę odgrywał również turecki pisany alfabetem arabskim. Z tego okresu pochodzą dwa bractwa religijne- mevlevi (założone przez Calaleddina Rumiego) oraz bektaşi. Wewnątrz państwa trwały spory i walki o władzę. W 1241 roku wybuchło powstania Baba Ishaka. Ale upadek państwa nastąpił pod wpływem ataków mongolskich, w bitwie pod Kösedaġ Seldżucy ponieśli klęskę. Kraj został podzielony na dwie części, wyodrębniło się Księstwo Karaman. Nominalnie sułtan konijski był jeszcze zwierzchnikiem innych emiratów tureckich, ale władza ograniczona, aż w 1302 roku sułtanat konijski przestał istnieć. Rozpad państwa seldżuckiego pozwolił innym małym państewkom na umocnienie się, między innymi państwu Turków osmańskich.
[edytuj] Państwo Osmańskie
[edytuj] Lista sułtanów
- Osman I (1299-1326)
- Orhan (1326-1360)
- Murad I (1360-1389)
- Bayezid I Yıldırım (1389-1402)
- Mehmed I Çelebi z braćmi- Süleyman Çelebi (1402-1410), Musa Çelebi (1410-1411)
- Mehmed I Çelebi (1413-1421)
- Murad II (1421-1451) (od 1444-1446 abdykował na rzecz Mehmeda II)
- Mehmed II Fatih (1451-1481)
- Bayezid II Veli (1481-1512)
- Selim I Yavuz (1512-1520)
- Süleyman I Kanunı (1520-1566)
- Selim II (1566-1574)
- Murad III (1574-1595)
- Mehmed III (1595-1603)
- Ahmed I (1603-1617)
- Mustafa I Deli (1617-1618) (1622-1623)
- Osman II Genç (1618-1622)
- Murad IV (1623-1640)
- Ibrahim I Deli (1640-1648)
- Mehmed IV Avcı (1648-1687)
- Süleyman II (1687-1691)
- Ahmed II (1691-1695)
- Mustafa II (1695-1703)
- Ahmed III (1703-1730)
- Mahmud I (1730-1754)
- Osman III (1754-1757)
- Mustafa III (1757-1774)
- Abdülhamid I (1774-1789)
- Selim III (1789-1807)
- Mustafa IV (1807-1808)
- Mahmud II (1808-1839)
- Abdülmecid (1839-1861)
- Abdülaziz (1861-1876)
- Murad V (1876)
- Abdülhamid II (1876-1909)
- Mehmed V Reşad (1909-1918)
- Mehmed VI Vahideddin (1918-1922)
[edytuj] Przemiany polityczne
Pierwszym historycznie potwierdzonym władcą jest Osman I (1299 - 1326) od którego imię przyjęła cała dynastia oraz państwo. Stolicą państwa była Bursa, zdobyta przez syna Osmana- Orhana, następnie Murad przeniósł stolicę do zdobytego Adrianopola w 1365 roku. Po ataku mongolskiego władcy Timura Chromego nastąpiło osłabienie państwa. Dopiero Mehmed I w 1413 roku zjednoczył ponownie państwo. Za Ahmeda I (1603- 1617) zaczęły się mnożyć bunty wojskowych, janczarów, miejscowych feudałów. Ulemowie, wezyrowie i janczarzy zaczęli ograniczać władzę sułtana, ulemowie starali się pozbawić sułtana praw wydawania przepisów. W 1703 roku wybuchła rewolucja zbuntowanych żołnierzy. Wybrano nowego sułtana Ahmeda III (1703- 1730), powołany przez powstańców Dywan ogłosił detronizację wcześniejszego sułtana- Mustafy II. Okres po 1718 roku nazywamy w historii Turcji Lale Devrı (Okres Tulipanów). Jest to okres pewnego odprężenia w stosunkach międzynarodowych (poza toczoną daleko od stolicy, na obrzeżach państwa wojną z Persją), prób reform ekonomicznych, oraz próby europeizacji Turcji, założenie pierwszej drukarni i papierni. Jest to okres zabaw dworskich, wypływów rokoko europejskiego i wzorów chińskich, wyszukanego luksusu. Nad Złotym Rogiem w Istambule budowano wille na wzór Wersalu. W sztuce okres ten odznacza się realizmem w zdobnictwie roślinnym i miniaturze- sceny portretowe i balistyczne, scenki z życia codziennego.
W 1730 roku wybuchła kolejna rewolucja zwana Buntem Czerwonych Turbanów. Spowodowana była klęskami na froncie perskim. Janczarowie wykorzystali wrzenie wśród mas ludowych Stambułu wystąpili zbrojnie, domagając się ustąpienia znienawidzonego wielkiego wezyr Ibrahima Paszy Newszedirli. Wystąpienie to przerodziło się w ludowe powstanie, na czele którego stanął Patron Chalil. Powstańcy spustoszyli pałace arystokracji, zabili wielkiego wezyra i zmusili sułtana do abdykacji. Nowy sułta- Mahmud I (1730- 1754) rozprawił się z przywódcami powstania- zaprosił do pałacu i kazał zamordować. W Turcji coraz bardziej dojrzewała świadomość o konieczności zmian i reform w państwie. Grupa ta nazywana jest grupą "efendich". Rewolucja Francuska znalazła oddźwięk wśród narodowości nietureckich w Imperium Osmańskim: Greków, Ormian, Żydów, Dubrowniczan. Na Bałkanach rozwinął się ruch kyrdżały. W środowiskach rządowych rewolucja uświadomiła konieczność reform. Reformy te przeszły do historii jako reformy nizam-i cedid. Odebrano ziemię lennikom, którzy nie wykonywali swoich obowiązków, wprowadzono nowe podatki (na tytoń, wódkę, bawełnę), założono nową kasę skarbową. Stworzono Radę Dwunastu- zalążek naczelnej instytucji kontrolnej , stałą służbę dyplomatyczną (Londyn, Paryż, Wiedeń, Berlin). Przeprowadzono reformy wojskowe (nowa regularna armia, nowa flota). Reformy te nie spotkały się z dobrym przyjęciem wśród feudałów, w latach 1807- 1808 wybuchł bunt janczarów pod przewodnictwem Mustafa Kabakçı. Obalili oni sułtana i na tron wprowadzili Mustafę IV (1807- 1808) który zniósł reformy. Zwolennicy reform skupili się wokół Mustafy Bayraktara i założonej w 1807 roku tajnej organizacji, wkrótce zwycięstwo przechyliło się na ich stronę, Mustafa IV został zdetronizowany, a jego brat Mahmud II został ogłoszony sułtanem (1808- 1839). Bayraktar został Wielkim Wezyrem. Kontynuował on reformy- feudałowie od tej pory zobowiązani byli do płacenia na rzecz wojska podatku pieniężnego. Samowola janczarów została ograniczona, a w 1826 roku instytucja janczarów zostaje zniesiona, a oni sami wcieleni do regularnego wojska. Zniesiono również bractwo derwiszów bektaşi. Mahmud II wykorzystał poparcie ulemów do uzyskania sankcji religijnej dla swoich reform: ulemowie mieli za zadanie cytatami z Koranu uzasadnić, że reformy nie tylko nie są przeciwne prawu religijnemu, ale wręcz przeciwnie. Kryzys "sprawy wschodniej" z lat 30 XIX wieku wywołał wstrząs opinii publicznej. Był również pobudką do reform. Przeszły one do historii pod nazwą tanzimatu (1839-1878). Rozpoczynają się za panowania Abdülmecida ı ciągną się a do konstytucji midhatowskiej (1876). Są związane z działalnością największych mężów stanu Turcji: Reşidem Raszą (1802-1858), Ali Paszą (1815-1871), Fuadem Paszą (1815-1869), Midhatem Paszą (1822-1883). W 1839 roku sułtan ogłosił pismo monarsze z Gülhane, zawierające podstawy reform. W 1840 zreformowano Radę do Spraw Reform, w 1845 roku ustanowiono nową strukturę armii i wprowadzono obowiązek powszechnej służby wojskowej- tylko dla muzułmanów. W 1846 ustanowiono kodeks administracyjny, odebrano również duchowieństwu kontrolę nad szkolnictwem i przekazując szkoły podstawowe pod opiekę rządu. Nauka miała być bezpłatna. W 1847 stworzono sądy cywilne i karne mieszane w których zeznania muzułmanów traktowane były na równi ze świadectwami nie muzułmanów. W 1850 przyjęto wzorowany na francuskim kodeks handlowy. W 1852 roku dokonano nowej reformy administracyjnej dzieląć kraj na wilajety isandżaki. W 1855 roku zniesiono haracz płacony przez chłopów, a rok później przeprowadzono reorganizację mennicy państwowej i założono Bank Ottomański. W 1857 powstaje Ministerstwo Oświaty. Drugi okres reform tanzimatu to wydanie Hatt-ı Hümayun - pisma monarszego z 1856 roku, które potwierdzało zasady ogłoszone w manifeście z Gülhane, zabezpieczało równość poddanych muzułmańskich i niemuzułmańskich, gwarantowało wszystkim poddanym bezpieczeństwo osobiste, mienia i czci. Dopuszczono niemuzułmanów do służby państwowej, szkół wojskowych, równomierne rozłożenie podatków, ustanowienie regularnego budżetu i banków, budowę dróg, przyznanie cudzoziemcom praw do posiadania majątku nieruchomego na terenie Turcji. W 1858 opracowano nowy kodeks karny i postępowania handlowego, wydano nowe prawo agrarne, przeprowadzono kodyfikację prawa karnego, stopniowo wprowadzano sądy świeckie, od tego roku zaczęły powstawać również żeńskie szkoły. W 1869 roku wprowadzono jednolity kodeks cywilny i zobowiązań (Mecelle) W 1861 roku zniesiono reglamentację towarów przez cechy, dając tym samym możliwość swobodnego rozwoju rzemiosła. W 1869 roku wydana została nowa ustawa regulująca zagadnienia oświaty i szkolnictwa. Reformy tanzimatu nie zadowalały nikogo w pełni, zwłaszcza powstałą inteligencję, dla ktorej reformy były zbyt powierzchowne, oderwane od miejscowych korzeni i tradycji. Od 1862 roku w Stambule wychodzić zaczęło pismo "Odbicie Poglądów" redagowane przez Ibrahima Şinasiego, krytykujące politykę władz. Powstała również w połowie lat sześćdziesiątych radykalna opozycja zwana Ruchem Młodoosmanów głosząca, że reformy są zbyt ograniczone, by odniosły skutek. Głosili hasła liberalne i postępowe, żądali konstytucji. Do organizatorów należał pisarz Ibrahim Şinasi, Ziya Pasza, Namık Kemal, Avni Pasza, były wezyr Mustafa Fazıl. Wydawali czasopismo "Muhbir" ("Informator"). Wykrycie spisku w 1867 roku zmusiło uczestników ruchu do emigracji. W Paryżu ogłoszona akt powstania orgaizacji. Jej przewodniczącym został Mustafa Fazil, wiceprzewodniczącym- Polak Władysław Plater. Program Młodych Osmanów zawierał: wprowadzenie konstytucji i systemu parlamentarnego. Lojalność i patriotyzm opierałyby się na wierzę w konstytucję i demokratyczne zasady a nie na przynależności do określonej grupy etnicznej, językowej czy wyznaniowej. Korzystając z kryzysu jaki wybuchł na Bałkanach (powstania w Bośni i Hercegowinie, Bułgarii), młodoosmani zorganizowali 22 maja 1876 roku demonstrację w Stambule. Sułtan na wieść o niej udzielił dymisji rządowi i utworzył nowy na czele z Midhat Paszą, gdy okazało się, że sułtan czyni przygotowania do przywrócenie poprzedniego stanu rzeczy za zgodą wielkiego muftiego sułtan został złożony z tronu a na jego miejsce wybrano Murada V. Abdülaziz został zamordowany. Murad V wykazywał objawy choroby umysłowej, dlatego 31 sierpnia 1876 roku został złożony z tronu a na jego miejsce powołano Abdülhamida II (1876-1909). 23 grudnia 1876 roku ogłoszono konstytucję midhatowską. Konstytuacja ta przewidywała zwołanie parlamentu składającego się z izby deputowanych i senatu powoływanego przez sułtana. Sułtan zachowywał szerokie uprawnienia, włącznie z prawem uwięzienia lub zesłania każdego poddanego bez sądu, uznanego za niebezpiecznego dla państwa. W 1877 roku zebrał się parlament, ale sułtan już w 1878 roku go rozwiązał i parlamentu nie zwoływano przez następne 30 lat. Niepowodzenia Turcji, utrata wielu ziem po kongresie berlińskim spowodowały, że koncepcja młodoosmanów upadła, a sułtan powrócił do rządów absolutystycznych. Bardzo rozbudowana została tajna policja. Po traktacie berlińskim rozpoczyna się jeden z największych kryzysów państwa, załamania gospodarczego i upadku prestiżu zewnętrznego. W 1881 roku ogłoszono niewypłacalność, ustanowiono Zarząd Długu Publicznego, złożony z przedstawicieli państw wierzycielskich. Wiele państw otrzymywało kapitulacje- przywileje wymuszane na sułtanie przez obce mocarstwa: celne, podatkowe, wyjęcie spod tureckiej jurysdykcji. W 1863 roku powstał w Stambule Robert College, pierwsza amerykańska uczelnia wyższa, założona poza terytorium USA. W 1872 roku kapitaliści angielscy otrzymali koncesję na budowę kolei żelaznych, w 1888 niemieccy otrzymali podobną. Obcy kapitał miał w swoim ręku również budowy dróg publicznych, mostów, tramwaje, elektryczność, gaz. Przez okres rządów Abdülhamida II rozwijały się linie telegraficzne, działająca od 1863 roku poczta osmańska. W 1888 roku uruchomiono Orient Express łączący Stambuł przez Sofię i Belgrad z Wiedniem i Paryżem. W 1893 roku Stambuł uzyskał połączenie kolejowe z Ankarą. Jednocześnie ruszyła budowa kolei bagdadzkiej realizowana przy udziale kapitału niemieckiego. Na dworze tureckim w tym okresie zaczynają dominować poglądy panislamizmu oraz germanofilizm. Zbliżenie do Niemiec wynikało ze wspólnego dla obu krajów dążenia do osłabienie pozycji Rosji. Okres rządów Abdülhamida II to okres terroru politycznego. Midhat Pasza został skazany na zesłanie do Taifu i uduszony, ludzi inaczej myślących prześladowano, więziono, większość musiała emigrować z kraju- zwłaszcza do liberalniejszego Egiptu, nad prasą i publikacjami rozciągnięto ostrą cenzurę, stworzona szeroko rozgałęziony system szpiegostwa. W latach 1894- 1896 doszło w całej Turcji do pogromów Ormian. Ormianie zamieszkiwali wschodnią Anatolię, z najgęstszymi skupiskami w Cylicji, oraz między miastami Erzurum, Wan i Kars. Podczas wojny 1877-1878 roku ormiański patriarcha Konstantynopola zwrócił się do władz rosyjskich o pomoc w uzyskaniu autonomii dla Ormian. Na mocy traktatu berlińskiego prowincja Karsu została włączona do Rosji, Turcja zobowiązała się również do wprowadzenia reform we wschodnich prowincjach. W 1887 roku studenci ormiańscy w Genewie założyli partię Henczak (Dzwon). Kilka lat później powstaje w Tbilisi Rewolucyjny Związek Ormiański. Celem obu partii było postanie niepodległej i socjalistycznej Armenii przy współpracy z socjalistami rosyjskimi. Bardzo szybko obie partie przystąpiły do organizacji ataków terrorystycznych. Ich celem było sprowokowanie Imperium Osmańskiego do brutalnej reakcji, której rezultatem byłoby masowe powstanie Ormian i interwencja obcych mocarstw na rzecz niepodległości kraju. W odpowiedzi Imperium Ottomańskie przystąpiło do tworzenia paramilitarnych jednostek konnych, złożonych głównie z Kurdów, celem tych oddziałów (Hamidiye)miała być pacyfikacja rejonu. Stosunki między Kurdami a Ormianami zawsze były napięte, sytuację pogorszyło również osadzenie we wschodniej Anatolii muzułmańskich uciekinierów z Bułgarii i Kaukazu, którzy pamiętali krzywdy wyrządzone im przez chrześcijan. W 1894 roku Oddziały hamidiye dokonały masakry Ormian w okręgu Sasun. W Europie wywołało to masowe protesty opinii publicznej. Zachęceni tym działacze ormiańscy przenieśli działalność terrorystyczną do wielkich miast. W sierpniu 1896 roku doszło do ataku na Bank Ottomański, żądali podobnej autonomii, jaką udało się uzyskać Krecie. Po pertraktacjach zwolniono terrorystów, co wywołało wściekłość ludności Istanbułu i wymordowanie zamieszkujących miasto Ormian, przy bierności wojska i policji. Masakrę zakończyła interwencja ambasadorów Anglii i Rosji. W 1897 roku dokonano masakry Greków w Kandii na Krecie. W tym czasie zaczyna rozwijać się ruch wyzwoleńczy w Macedonii. W drugiej połowie XIX wieku nastąpił stopniowy nawrót do tureckości w kołach intelektualnych i literackich. Początkowo wyraz "Turek" był pejoratywny, oznaczał kogoś bez obycia i wykształcenia. Turecki poeta Mehemd Emin napisał szereg utworów, w których wyrażał jawnie swą dumę z tureckiego pochodzenia. W 1889 roku wśród studentów szkoły medycyny wojskowej w Stambule założono tajne kółko, zwane "Jedność Osmańska", celem obalenia tyranii i przywrócenia konstytucji. Kółko to przyjęło następnie nazwę "Jedność i Postęp". Jego celem było: obalenie tyranii, ujęcie władzy i przeprowadzenie reform. Komitet "Jedność i Postęp" miał kontakt z tajnymi organizacjami w kraju i za granicą, tworzył jawne koła za granicą. Poza założeniami ustroju konstytucyjno- demokratycznego, inne zagadnienia były ujęte bardzo ogólnikowo. Pewną rolę w ruchu odegrali członkowie mniejszości narodowych, również Ormianie. Z ruchem młodoturków sympatyzowali niektórzy spiskowcy z prowincji arabskich, chcących przebudowania imperium w federację autonomicznych prowincji. W 1902 roku w Paryżu odbył się pierwszy zjazd młodoturków. Pojawili się na nim również działacze greccy i ormiańscy. Niedługo pojawił się wśród nich rozłam. Liberalni federaliści chcieli decentralizacji imperium i przeobrażenia go w federację wolnych i równych ludów, dopuszczali również interwencję obcych mocarstw w celu obalenia sułtanatu. Druga grupa sprzeciwiała się obcej interwencji i decentralizacji. Wypadki w Persji, gdzie rewolucja zmusiła szacha do nadania konstytucji, wpłynęły na ożywienie ruchu młodotureckiego. W 1906 roku Mustafa Kemal założył w Damaszku wśród wojskowych tureckich tajną organizację "Ojczyzna i Wolność". W 1907 roku powstała w Salonikach tajna organizacja Osmańskie Stowarzyszenie Wolności (Osmanli Hürrıyet Cemiyeti) z Mehmededm Talatem na czele. W 1907 roku w Paryżu doszło do zjednoczenia obu związków, które przyjęły nazwę: "Jedność i Postęp". Centrum ruchu przeniesiono z Paryża do Salonik. Opracowano program: zbrojne powstanie, przy wciągnięciu do walki wszystkich sił opozycyjnych, w tym nietureckich narodowości. Komitet wystosował do sułtana memoriał domagający się przywrócenia konstytucji z 1876 roku, Abdülhamid II odrzucił te żądania, wybuchło powstanie w Macedonii. Na wiecu w Monasterze w 1908 roku Centralny Komitet "Jedności i Postępu" ogłosił przywrócenie konstytucji i skierował ultimatum do sułtana grożące marszem armii na Stambuł. Sułtan przywrócił więc konstytucję z 1876 roku i obiecał przeprowadzenie wyborów powszechnych do parlamentu. Tego samego 1908 roku zebrał się parlament. Komitet Jedność i Postęp zaskoczony łatwością i szybkością zmian, nie był przygotowany do objęcia władzy. Ich wpływy ograniczały się do Macedonii i kilku ważniejszych miast imperium. Żadne istotne reformy jednak nie zostały wprowadzone, sułtan ograniczył się tylko do usunięcia najbardziej znienawidzonych ministrów. We wrześniu 1908 roku odbył się w Salonikach zjazd Komitetu Jedności i Postępu. Uchwalono 20 punktowy program: ograniczenie prerogatyw sułtańskich, ujednolicenie administracji państwowej i szkolnictwa, wprowadzenie odpowiedzialności rządu przed parlamentem, ograniczenie liczby senatorów nominowanych przez parlament, powszechne prawo głosu, poszanowanie wolności i równości obywateli. Zapowiedziano ujednolicenie szkolnictwa i objęcie służbą wojskową niemuzułmanów, przy jednoczesnym uznaniu języka tureckiego za obowiązkowy w urzędach i szkolnictwie. W czerwcu 1909 roku zwolennicy starego reżimu przeprowadzili kontrrewolucję, oskarżając młodoturków o straty terytorialne (Kreta, Bośnia i Hercegowina, Bułgaria). Domagano się odwołania konstytucji, przywrócenia szariatu i rozprawienia się z tymi, którzy doprowadzili do osłabienia władzy sułtana i strat terytorialnych. Wielu postępowych deputowanych i dziennikarzy zamordowano. Członkowie Komitetu "Jedność i Postęp" stworzyli w Salonikach tzw. Armię Ruchomą (Hareket Ordusu). Jej dowódcą został Mahmud Şevket Pasza, a szefem sztabu Mustafa Kemal. Armia Ruchoma ruszyła na stolicę 24 kwietnia 1909 roku. Ogłoszono detronizację Abdülhamida II. Sułtanem został Mehmed V Reşad (1909-1918). Komitet przejął władzę w swoje ręce. Ogłoszono stan wojenny trwający do lipca 1912 roku. Zmieniono konstytucję ograniczając władzę sułtana i przyznając większe prawa parlamentowi. Sułtan musiał przysięgać przed Zgromadzeniem na wierność szariatowi i konstytucji oraz krajowi i narodowi. Pozostawiono mu prawo mianowania wielkiego muftiego Stambułu (szejchulislama) oraz wielkiego wezyra. Członkowie rady ministrów mieli być wybieranie przez wezyra. Traktaty i umowy zawierane przez sułtana musiały być aprobowane przez parlament. Wprowadzono zasadę indywidualnej i zbiorowej odpowiedzialności ministrów oraz obowiązek dymisji rządu w wypadku wotum nieufności. W razie ponownego wotum nieufności wobec nowo powołanego rządu sułtan zobowiązany był rozwiązać parlament i zarządzić nowe wybory w ciągu 3 miesięcy. Wprowadzono zakaz działlności organizacji politycznych o charakterze etnicznym (wymierzony w Ormian i Bułgarów, ale źle odebrany również w Albanii, Kosowie i Jemenie, gdzie wybuchły powstania przeciwko młodoturkom) Nowym ministrem spraw wewnętrznych został Talat, a ministrem finansów Mehmed Cavid. Utrata Trypolitanii przez Turcję w 1911 roku, o którą oskarżono młodoturków, była powodem kolejnej dymisji rządu. Opozycja stworzyła probrytyjsko nastawioną Partię Wolności i Zgody, która głosiła postulaty radykalnej decentralizacji państwa. Z klęski Turcji w Pierwszej Wojnie Bałkańskiej skorzystali młodoturcy. Enver Pasza przeprowadził zamach stanu w styczniu 1913 roku i młodoturcy powrócili do władzy. Rząd młodoturecki przemienił się w dyktaturę triumwiratu złożoną z ministra wojny i szefa sztabu generalnego Envera Paszy, ministra spraw wewnętrznych i przewodniczącego Komitetu "Jedności i Postępu" Talaata Paszy i ministra marynarki Cemala Paszy. Przeprowadzono drobne ustawy o popieraniu przemysłu i włączeniu dóbr państwowych i fundacji religijnych do ogólnego obrotu towarowego. Uchwalono nową ustawę o szkolnictwie, wprowadzając szkołę podstawową jako obowiązkową i bezpłatną. Zreformowano szkoły średnie.zawiedzione nadzieje Osmanizmu, o patriotyzmie mającym łączyć Turków, Ormian, Greków, Kurdów, Arabów, Żydów, chrześcijan i muzułmanów, bardzo przyczyniły się do nacjonalizmu rdzenie tureckiego. Obok panislamizmu, pojawiła się nowa ideologia- panturkizm. Dużą rolę w jego sformułowaniu jako programu politycznego odegrali uchodźcy pochodzący z plemion tureckich w Rosji. Za twórcę panturkizmu uważa się Tatara kazańskiego Yusufa Akçura, który na emigracji w Kairze, w 1904 roku, w czasopiśmie "Türk" sformułował podstawy tego programu, który po rewolucji młodotureckiej stawał się coraz bardziej popularny. Odrzucał on program młodoosmański i panislamizm, wzywał do zjednoczenia się wszystkich ludów tureckich, dzięki wspólnemu z Niemcami wystąpieniu przeciw Rosji. W 1911 roku stworzono Ogniska Tureckie, od 1912 roku wychodziło czasopismo Türk Yurdu (Turecka Ojczyzna). Panturkizm głosił hasła tureckiej dumy narodowej, "sturczenia" życia kulturalnego, wciągnięcia ludu w jego orbitę, sięgnięcia do ludowych elementów tureckich. W dalszym rozwoju pojawiło się pojęcie "Turanu", głoszące zamiast zjednoczenia tylko bliskich sobie plemion tureckich, odtworzenie mitycznej i niejasno określonej krainy. Dążono do uproszczenia i stworzenia wspólnego języka literackiego dla wszystkich plemion tureckich. Zbliżony do Młodoturków Alp Tegin wydał w 1914 roku broszurę "Turan" formułującą postulaty polityczne panturkizmu.
[edytuj] Organizacja Państwa
Przy zdobywaniu nowych terenów karano opornych, zdarzały się rzezie, ale ci, którzy dobrowolnie uznali władzę sułtana, cieszyli się tolerancją religijną- tylko najwspanialsze kościoły zamieniano na meczety- to stało się z Hagią Sophią. Podatki były znacznie niższe niż w czasach imperium bizantyjskiego. Wojsko składało się z jazdy (spahisi) oraz rekrutującej się z chłopów piechoty. Istniała łatwość awansu dla ludzi niskiego pochodzenia oraz cudzoziemców, o ile ci ostatni przyjęli islam. Z młodych niewolników formowano oddziały gwardii pieszej- już w XIV wieku- tzw. nwej armii (janczarów). Z czasem jej szeregi dopełniano rekrutami z branki. Wojsko oparte było na brance (devşirme), pomyślane początkowo nie jako siła zbrojna przeciwko wrogowi zewnętrznemu, ale aby utrzymać w posłuszeństwie panów lennych. Janczarzy tworzyli regularny, zawodowy korpus wojskowy, ale również rodzaj bractwa religijnego, silnie powiązanego z bractwem bektaşi. Przestrzegali celibatu, nie wolno im było zajmować się handlem, pić alkoholu, kawy. Sprzyjało to utrzymaniu dyscypliny. Janczarzy tworzyli trzon organizacji militarnej i politycznej państwa. Na podbitych teranach wprowadzano jednolitą administrację łączącą kompetencje wojskowe i cywilne. W ważnych strategicznie punktach wysiedlano ludność i osadzano chłopów tureckich. Ludność chrześcijańska obłożona była podatkiem państwowym. Ziemia stanowiła własność sułtana (poza posiadłościami muzułmańskich instytucji religijnych), część jej nadawał sułtan w dożywotne posiadanie z obowiązkiem konnej służby wojskowej- nazywano je timar i były zazwyczaj niewielkie. Mehmed II ustanowił pierwszy turecki kodeks prawny Kanunname, opiekował się sztukami. Za Selima I państwo tureckie z państwa anatolijskiego przekształciło się w państwo azjatyckie, wielonarodowościowe zespolone więzią religijną. Zaczyna wzrastać rola języka arabskiego oraz perskiego. Imperium Osmańskie było w owym czasie monarchią absolutną. Tron przechodzić miał z ojca na syna, istniały jednak spory kompetencyjne i Mehmed II wprowadził prawo upoważniające sułtana do pozbawienia życia wszystkich jego braci. Porządek ten obowiązywał do końca XVI wieku, Ahmed I wprowadził zasadę, że po zmarłym sułtanie tron obejmuje najstarszy członek rodziny a nie syn. Bracia nie byli traceni, lecz umieszczani w zamkniętych pawilonach (kafes). Sułtan rezydował w Stanbule w pałacu Topkapi. Sułtan miał kierować się zasadami Koranu, obowiązywały przepisy praw muzułmańskiego (szariat). Nad zgodnością z prawem miał czuwać wielki mufti a w wątpliwościach wydawać decyzje prawne (fetva). Wszyscy doradcy: Rada, Dywan (Divan) oraz dygnitarze wzywani byli jedynie do konsultacji. Decyzja ostateczna należała zawsze do panującego. W administracji sułtan wspomagany był przez ministrów, wielkiego wezyra (sadrazam),szefa kancelarii, kanclerz i minister spraw zagranicznych, zwierzchnik największej kancelarii. Wieli wezyr był nazywany zastępcą, namiestnikiem sułtana. Na znak tej godności nosił w złotym woreczku pieczęć cesarską. Przewodniczył w radzie państwowej, dowodził wojskiem na tyłach, miał prawo skazywania ludzi na śmierć lub wysuwania ich na stanowiska.Za wszystkie czynności odpowiadał przed sułtanem, który mógł go pozbawić godności lub skazać na śmierć przez uduszenie jedwabną szarfą. Rezydencja wezyra mieściła się obok pałacu Topkapi, zwanej Paşakapısı a potem Babı Ali (Wysoka Brama). Wielcy muftiowie rekrutowali się spośród teologów, kontrolował zgodność polityki i praw z Koranem i prawem szariatu. Sułtanowie zasięgali ich opinii w sprawach wojny i pokoju, podejmowanych działań czy postępowania. Dywan był radą mającą za zadanie omawiac sprawy dotyczące podstawowych problemów państwa i całego kraju. Obradował w pałacu Topkapi, w gmachu zwanym Kubbe (Pod Kopułą). Początkowo przewodniczył mu sułtan, potem już tylko wezyr. Dużą rolę w państwie odgrywały kobiety z dworu i haremu, mianowały wezyrów, których rządy stawały się coraz krótsze. Na początku XVII wieku rządziła w ten sposób sułtanka Kösem. Duży wpływ miał przełożony czarnych eunuchów, zarządzający haremem i mający przywilej wstępu do pokój.ów haremu nawet w obecności sułtana, stał się on trzecią osobistością państwa po wielkim wezyrze i przełożonym ulemów. Większość ludności muzułmańskiej stanowili sunnici, tylko na wschodzie Anatolii było wielu szyitów. Państwo prowadziło politykę muzułmańską, sułtanowie uważali się za obrońców wiary zobowiązanych do jej szerzenia. Stopniowo zaczęła się przyjmować zasada, że sułtan osmański jest nie tylko zwierzchnikiem religii swoich poddanych, ale również zwierzchnikiem religijnym całego islamu (sunnickiego), następcą kalifów. W Anatolii wytworzyła się nowa kategoria możnowładztwa- derebejowie- wielcy właściciele ziemscy, którzy od XVIII wieku tworzyli własne "księstwa" autonomiczne, takie jak Karaosmanoglu koło Izmiru czy Çapanoglu koło Ankary.
W Islamie obowiązuje zakaz odtwarzania przedmiotów żywych, stąd w sztuce artyzm wyraża się głównie poprzez ozdobne pismo, wykonywane przez specjalnych kaligrafów, złocenia, miniatury. Kraj podzielony został na kilka prowincji (początkowo były tylko dwie: Anatolia i Rumelia), na ich czele stali gubernatorzy, mniejszymi prowincjami (paşalık) rządzili paszowie, okręgami- sancakbeyowie. Obok tego istniały kraje posiadające autonomię wewnętrzną. Kraje uprzywilejowane były pod władzą własnych książąt lub chanów, zatwierdzanych lub mianowanych przez Portę, składających jej trybut i pomoc wojskową. Istniały również kraje luźno zależne od sułtana: lenna- Wołoszczyzna, Mołdawia, Siedmiogród, Krym, Dubrownik, oraz autonomie pod władzą przywódców plemion i paszów: Albania, Armenia, Kurdystanie, kraje arabskie. Istniały też pod jego władzą państwa, które były faktycznie suwerenne: regencje berberyjskie oraz Egipt mamelucki.
Swobodnie funkcjonowały liczne gminy chrześcijańskie, żydowskie, karaimskie. Grecy posiadali uprzywilejowane stanowisko, zajmując miejsca w administracji i stanowiąc trzon kupiectwa (obok Ormian i Żydów). Świetnie rozwijał się handel będący głównie w ręku Ormian, Greków, Żydów, Dalmatyńczyków. W 1580 po raz pierwszy wymieniony jest transport kawy. Od czasów Sulejmana I rośnie deficyt skarbowy.
[edytuj] Wojny i zdobycze terytorialne
Murad I postanowił wykorzystać rozbicie polityczne południowej Słowiańszczyzny. Zaatakował Bułgarię, w 1365 roku zdobywając zwierzchnictwo nad tym państwem. Zawiązała się koalicja antyturecka i kiedy Murad rozpoczął w Azji wojnę z emiratem Karanamów, koalicja ta uderzyła na załogi tureckie w Macedonii. Na wieść o tym sułtan porzucił wojnę azjatycką i ruszył na Bałkany. W 1389 roku, po zwycięstwie na Kosowym Polu, Serbia znalazła się pod panowaniem tureckim. Sułtan zginął. Jego syn Bajazyt I "Błyskawica" kontynuował dzieło ojca. Zaczął likwidować obce enklawy w państwie tureckim: 1387 Saloniki, w 1390 Filadelfię- resztki posiadłości bizantyjskich. 1393 podbita została Bułgaria. Po klęsce kolejnej koalicji antytureckiej pod wodzą króla wEgier Zygmunta Luksemburskiego pod Nikopolis w 1396 Carstwo widyńskie (część Bułgarii) dostaje się pod panowanie tureckie. Bajazyt I zjednoczył pod swoim panowaniem całą Anatolię i zaczął przygotowywać się do ataku na Konstantynopol, został on jednak przerwany atakiem Timura Chromego na Anatolię. Pod Ankarą 20 lipca 1402 roku doszło do decydującej bitwy. Turcy zostali rozgromieni, sułtan dostał się do niewoli. Timur przywrócił niepodległość emiratu Karamanów, oraz kilku innym księstwom i zawrócił w głąb Azji. W 1430 roku Murad II przywrócił Turcji Saloniki,w 1439 roku Serbię. W 1443 roku Turcję zaatakowała nowa koalicja pod przewodnictwem Węgier. Pokojem w Szegedynie w 1443 roku Turcja oddawała Serbię, zrzekała się na rzecz Węgier Wołoszczyzny. Największym władcą tego okresu jest Mehmed II zwany potem Zwycięzcą (1451-1481). W 1452 roku przejął całkowitą kontrolę nad Cieśninami, a 5 kwietnia (29 maja) 1453 roku zdobył Konstantynopol po dwumiesięcznym oblężeniu. Sułtan turecki od tego momentu zaczyna nazywać się sukcesorem imperium rzymsko- bizantyjskim. W 1462 roku opanował Peloponez, stopniowo ustępowali wenecjanie i genueńczycy z Wysp Egejskich, na Półwyspie Bałkańskim w 1463 roku zdobyto Bośnię, 1478- Hercegowinę, 1479- Albania. Hospodar wołoski (1462) i mołdawski (1487) uznali władzę sułtana. W latach 1475- 1478 podbito Krym. W Azji Mniejszej w 1466 roku przyłączono ostatecznie do państwa emirat Karamanów. W 1481 roku Turcy wylądowali w Italii i opanowali przejściowo Otranto. Za panowania Selima I doszło do konfliktu z Persją, 23 CIII 1514 roku na równinie Çaldιran w Kurdystanie doszło do decydującej bitwy, szach Ismail dostał się w ręce Turków. W 1516 Syria dostała się pod panowanie Tureckie, a 1517 cały Egipt. Selim został uznany opiekunem dwóch świętych miejsc: Mekki i Medyny. Selim I rozpoczął wojny z Persją, przyłączając do Turcji dorzecze Eufratu i Tygrysu, część Iranu i Armenię w 1513 roku. Zwycięstwo nad Persją w 1514 roku umożliwiło mu zaatakowanie Syrii zależnej od mameluków egipskich. Sam Egipt został zdobyty w latach 1516- 1517. Panowanie Sulejman II Wspaniałego (1520- 1566), uważa się za okres największego rozkwitu cesarstwa osmańskiego. W 1521 roku Turcy zaatakowali Belgrad który padł po oblężeniu. W 1526 roku Turcy znowu najechali Węgry, król Węgier Ludwik poniósł klęskę pod Mohaczem 29 sierpnia 1526 roku, ginąc w ucieczce. W 1541 roku Turcy zdobyli Budę- Węgry rozbite zostały na 3 części: Habsburgów- zachodnią, Wielką Równinę Węgierską pod bezpośrednią władzą turecką, oraz wschodnią w Siedmiogrodzie- lenno tureckie. W 1536 roku Turcja podpisuje traktat z Francją, tzw. Kapitulacje z 1536 roku. Nominalnie pozwalały na wolny handel kupcom francuskim na terenie Turcji, ustanawiały dla nich opiekę konsularną. Na podstawie tego traktatu inni kupcy chrześcijańscy zaczęli również prowadzić działalność na terenie Imperium Osmańskiego. Nadal trwały wojny z Persją, w 1534 roku zajęto Bagdad, 1538 roku Jemen, a w 1540 tereny kaukaskie. Wojny te zostały zakończone w 1555 roku pokojem w Amasyi, na mocy którego Azerbejdżan, wschodnia Anatolia i Irak zostały przy Turcji. Na ten okres przypada również początek morskiej potęgi Osmanów. Zdobyli Cyklady, Otranto we Włoszech. Dzięki Hayreddinowi Paszy do Turcji przypadł Algier, w 1534 roku Tunis. W 1570 roku podbito Cypr. Ten niezwyciężony postęp Turcji został po raz pierwszy zatrzymany w 1571 roku, kiedy to pod Lepanto flota turecka poniosła klęskę z flotą Ligi Weneckiej. Mimo iż bitwa ta nie przyniosła decydujących rozstrzygnięć, uważana jest za początek ery schyłku świetności Imperium Osmańskiego. W historiografii tureckiej za ten początek uważana jest śmierć wielkiego wezyra Sokollu w 1579 roku. W 1590 roku zawarto umowę Ferhad Paszy na mocy której Azerbejdżan z Tebrizem, Gruzja, obszary na Kaukazie po Morze Kaspijskie weszły w posiadanie Turcji. Zostały utracone w 1611 roku na rzecz Persji w wyniku następnej wojny. A w 1630 roku dzięki Muradowi IV Bagdad, Mosul i wschodnia Anatolia powróciły do Turcji. Granica turecko- perska pozostała praktycznie niezmieniona do dnia dzisiejszego. W 1671 roku zdobyto Kretę, a w walkach z Polską, zakończonych pokojem w Buczaczu 1672 roku Turcji przypadło Podole i część Ukrainy. W Europie Środkowej zaatakowali państwo Habsburgów, ponosząc klęskę pod Wiedniem 13 IX 1683 roku. Zahamowała ona ekspansję turecką w Europie, Turcy cofali się na Węgrzech, w 1686 roku oddając Budę. 28 I 1699 roku zostaje podpisany pokój w Karłowicach pomiędzy Turcją a cesarstwem Austriackim, Wenecją, Rosją i Polską. Cesarstwo odzyskało Węgry i Siedmiogród bez Banatu Temeszwarskiego, Polska odzyskiwała Podole z Kamieńcem, Rosja zatrzymywała Azow, Wenecja zdobycze na Peloponezie. Pokój ten zahamował ekspansję turecką w Europie. Za panowania Ahmeda III (1703-1730) nadal trwały konflikty z Rosją. W 1711 roku doszło do rozejmu pruckiego- Turcja odzyskiwała Azow, Rosja rezygnowała z części przywilejów handlowych na Morzu Czarnym. W latach 1715-1718 Ahmed III odebrał Wenecji Moreę i kilka wysp na Morzu Egejskim. W 1718 doszło do rozejmu z Austrią w Pozarewacu: Austria zyskiwała resztę Węgier (Banat Temeszwarski), zachodnią Wołoszczyznę, północną Serbię z Belgradem. Turcja zatrzymywała Peloponez, twierdze na Krecie. Wenecja utrzymywała wybrzeża Dalmacji i Albanii. W 1723 roku wybucha kolejna wojna z Persją, gdy Afganowie usunęli z tronu perskiego przedstawiciela dynastii Safawidów. W 1732 roku zostaje podpisane przejściowe porozumienie, a w 1746 roku ostateczny pokój utrzymujący granicę. jest to ostatnia wojna turecko- perska. Nadal trwały konflikty z Rosją: wojna 1736- 1739 zakończona drugim traktatem belgradzkim, gdzie Rosja uzyskiwała Azow i terytoria na stepach ukraińskich (Nowa Serbia). Mołdawia i Wołoszczyzna nie zostały wyodrębnione z Turcji. W 1766 roku wybucha nowy konflikt z Rosją, zakończony pokojem w Küçük Kaynarcı (1774). Rosja zdobywa ziemie między Dnieprem a Donem z dostępem do Morza Czarnego, częśc terytoriów tatarskich, prawo do utrzymywania floty na Morzu Czarnym, prawo do opieki nad prawosławnymi na terenie Imperium Osmańskiego. Rosja została zobowiązana do ewakuacji wszystkich zajętych tereanów Besarabii, Dobrudży, Mołdawii, Wołoszczyzny i Bułgarii. Krym i Kabarda uzyskują niepodległość. W 1775 roku Turcja musiała odstąpić Austrii Bukowinę. W 1783 roku Rosja zajęła Krym i ogłosiły przyjęcie Taurydy do swoich posiadłości. Wybuchła kolejna wojna zakończona pokojem w Jassach w 1792 roku, gdzie Rosja dostała tereny między Bohem a Dniestrem. W międzyczasie Turcja toczyła również wojny z Austrią, zakończone pokojem w Sistowej w 1791 roku, bez znacznych zmian terytorialnych. Za panowania Osmana III i Mustafy III następuje zbliżenie prusko- tureckie, przeciw wspólnemu wrogowi- Rosji. Zbliżenie to będzie się zacieśniać na polu kulturalnym, handlowym i politycznym aż do sojuszu w 1914 roku. W krajach arabskich ujawniają się silne prądy separatystyczne: w 1769 roku Ali Bey usamodzielnia Egipt i rozpoczyna podbój Syrii Półwyspu Arabskiego. 1780 usamodzielnia się Syria. W Iraku szerzą się bunty, w Arabii bunt wahabitów. Na terenach bałkańskich ruchy ludowe przekształcają się stopniowo w ruchy narodowe. W 1804 roku wybuchło powstanie w Serbii pod wodzą Jerzego Czarnego, który wyswobodził Serbię spod panowania tureckiego w latach 1806- 1812. Około 1787 roku namiestnikiem Janiny w Epirze zostaje Ali Pasza z Albanii. Rozszerzył on powierzony sobie odcinek na cały Epir, południową Albanię i północną Grecję. Stworzył własną armie i na własną rękę prowadził pertraktacje z Anglią, Rosją i Napoleonem. Dopiero w 1820 roku Turcja zdecydowała się podjąć kroki przeciwko niemu i wysłała przeciwko niemu wojska. Następnie zajęła się powstaniami wybuchającymi w Grecji. W 1822 roku Grecy proklamowali niepodległość Grecji, Sułtan Mahmud II poprosił o pomoc w stłumieniu greckiego powstania paszę egipskiego, w zamian za Kretę i Syrię. Mehmet Ali wysłał na pomoc sułtanowi Ibrahima Paszę, w 1824 roku. Traktat adrianopolski 1828 roku po zakończeniu wojny Rosyjsko- Tureckiej nadawał Grecji szeroką autonomię, Serbia, Mołdawia i Wołoszczyzna- autonomia również. W 1830 roku protokół pomiędzy Anglią, Francją i Rosją uznawał całkowitą niezależność Grecji. W Serbii wybucha w 1804 roku powstanie antytureckie pod wodzą Jerzego Czarnego. W 1806 roku Selim III zgodził się na uznanie autonomicznego księstwa serbskiego, ale powstańcy kontynuowali walkę gdyż w międzyczasie wybuchła wojna Rosyjsko Turecka (1806-1812) i Rosja zaczęła wspierać Serbię w jej walkach narodowowyzwoleńczych. Sojuszniczka Rosji- Wielka Brytania podchodzi w 1807 roku pod Stambuł. Ostrzelana wycofuje się do Aleksandrii. W 1809 roku Turcja zawiera pokój z Anglią, a w 1812 z Rosją w Bukareszcie. Mołdawia i Wołoszczyzna przechodzi pod wpływy Tureckie, Rosja zatrzymuje Besarabię, Serbia ma zagwarantowany samorząd. Turcja uznaje posiadłości rosyjskie na Zakaukaziu po Arpaczaj i Góry Adżarskie. Mahmud II postanowił odebrać Serbię i w 1813 roku wkracza na jej terytorium. Kompetencje zarządzania krajem otrzymał Miłosz Obrenowicz, kraj stawał się całkowicie zależny od Turcji, ale już w 1815 roku wybucha drugie powstanie serbskie. Serbia odzyskuje samodzielność, a sam Obrenowicz zostaje w 1817 roku księciem dziedzicznym. Turcja zobowiązuje się w konwencji akermańskiej z 1826 roku do nadania autonomii, a w pokoju adrianopolskim w 1829 ostatecznie potwierdza. W 1830 roku uznaje Obrenowcza księciem Serbii. Edykty sułtana z 1834 roku oficjalnie ustanawiają Serbię autonomicznym księstwem. W Egipcie godność namiestnika zyskał Mehmet Ali, Albańczyk, który walczył przeciwko Francuzom po stronie tureckiej. Po odejściu Francji w Egipcie ludność zaczęła burzyć się przeciwko panowaniu tureckiemu, pomogło to Mehmetowi zdobyć władzę. Rozprawił się z Mamelukami- warstwy wojskowo-feudalnej które od XIII wieku sprawowała władzę w Egipcie. Odebrał im w 1808 roku posiadłości ziemskie, a w 1810 roku wymordował. Prowadził podboje: na Półwyspie Arabskim oraz Sudanie. Wojska egipskie pod wodzą Ibrahima Paszy wkroczyły do Syrii a następnie do Anatolii, gdzie w 1832 roku pod Konyą rozbiły armię turecką. Na pomoc Turcji pośpieszyła Rosja, a po stronie Egiptu opowiedziała się Francja. Doszło do rozejmu w Kütahyi w 1833 roku, na mocy którego Syrię otrzymał w zarząd Egipt, gubernatorem Cylicji został Ibrahim Pasza, Egipt miał za to wycofać wojska z Anatolii. W zamian za pomoc Rosja zostawała gwarantką integralności Turcji i zamknięcia Cieśnin dla wszystkich obcych okrętów wojennych. Kolejny traktat między Rosją a Austrią ustanawiał Austrię drugą gwarantką istniejącego stanu rzeczy w Turcji i Cieśninach. 15 lipca 1840 roku zawarto ostateczny pokój między Turcją a Rosją, Anglią, Austrią i Prusami. Państwa wystosowały do Egiptu ultimatum: Egipt ma opuścić Palestynę, Kretę i północną Syrię, zwrócić flotę a w zamian stanowisko Muhammada Alego zostanie dziedzicznie przyznane jego rodzinie z tytułem walego, Egipt zostanie formalnie uznany za prowincję turecką. Tylko Francja oponowała przeciwko temu traktatowi. W 1830 roku Turcja straciła Algierię zaanektowaną przez Francję. W 1848 roku wojska rosyjskie zajęły Mołdawię i Wołoszczyznę aby zabezpieczyć Turcję przed skutkami rewolucji wybuchających na Bałkanach i Europie Środkowej. W 1849 roku Austria i Rosja zażądały od Turcji wydania uchodźców z tych państw, na co Turcja odmówiła (tzw. sprawa uchodźców). Wojna krymska wybuchła w 1853 roku po tym, gdy Rosja zażądała od Turcji specjalnych praw w Ziemi Świętej oraz prawa opieki nad prawosławnymi na terenie Turcji. W kwietniu 1853 roku armia rosyjska zajęła Księstwa Naddunajskie, na co Turcja odpowiedziała wypowiedzeniem wojny. W wyniku sojuszu z Rosją, w marcu 1854 roku wojna rozszerzyła się na Anglię, Francję i Sardynię. Wojska sojusznicze zostały przerzucone na Krym i prowadziły oblężenie twierdzy Sewastopola aż do jego kapitulacji 9 września 1855 roku. 25 lutego 1856 roku w Paryżu, zebrała się konferencja pokojowa. Na mocy tegoż pokoju Imperium Osmańskie zostało uznane za mocarstwo europejskie, całość jego terytorium została zabezpieczona przez państwa europejskie. Morze Czarne miało pozostać zdemilitaryzowane, zamknięte dla okrętów wojskowych, ale otwarte dla handlowych. Przyłączono do podlegającej formalnie Turcji Mołdawii południowej części Besarabii, do tureckiej Dobrudży rejonu delty Dunaju. Obie strony ewakuowały okupowane terytoria, także i Rosja zdobycze na Zakaukaziu. Mołdawia, Wołoszczyzna i Serbia otrzymały dużą autonomię, ustanowiono międzynarodową kontrolę żeglugi na Dunaju, mocarstwa oficjalnie zaaprobowały reformy mające na celu zapewnienie równości i sprawiedliwości wszystkim poddanym sułtana bez względu na wyznanie i pochodzenie. Traktat paryski zatrzymał stopniowe cesje ziem tureckich. W 1861 roku Liban otrzymuje odrębny statut i autonomię, mając za gubernatora chrześcijanina. W 1862 roku wybuchają walki w Serbii i Czarnogórze. Po 1867 roku Turcy muszą opuścić Serbię, W latach 1860-1862 wybuchają powstania chłopskie w Bośni i Hercegowinie, Bułgarii. Mołdawia i Wołoszczyzna w 1859 roku łączą się pod wspólnym księciem jako Zjednoczone Księstwa (od 1866 roku Rumunia), uznane w 1861 roku przez Turcję. W maju 1875 roku wybucha w Bośni i Hercegowinie powstanie, równocześnie wybucha powstanie w Bułgarii. Turcja zdołała stłumić powstanie, ale wtedy z pomocą powstańcom Bośni i Hercegowiny pośpieszyła Serbia i Czarnogóra rozpoczynając w czerwcu 1876 roku wojnę z Turcją. Serbowie zwrócili się o pomoc do Europy i w wyniku tego została zwołana konferencja w Stambule z udziałem Rosji, Austro-Węgier, Niemiec, Francji, Wielkiej Brytanii i Włoch, mająca na celu polepszenie sytuacji ludności chrześcijańskiej na terenie Imperium, wprowadzenie reform w Turcji i międzynarodowej kontroli w prowincjach bałkańskich. Turcja nie uznała tej konferencji, czego skutkiem była wojna Rosyjsko- Turecka rozpoczęta w kwietniu 1877 roku wojnę. Rosjanie w styczniu 1878 doszli od Adrianopola, a następnie w pobliżu San Stefano osiągnęli wybrzeże morza Marmara. Rozejm w Adrianopolu podpisano w styczniu 1878, a w lutym 1878 roku doszło do układu w San Stefano. Jego głównym postanowieniem było stworzenie samodzielnej Wielkiej Bułgarii, obejmującej obszary Macedonii, Tracji z dostępem do Morza Egejski, skrawek wschodniej Albanii. Wielka Bułgaria miała formalnie podlegać zwierzchnictwu Wielkiej Porty, ale w rzeczywistości pozostała w sferze wpływów Rosji. Serbia, Rumunia i Czarnogóra miały uzyskać całkowitą niezależność i powiększenie terytorium, Bośnia i Hercegowina szeroką autonomię, Tesalia i Epir samorząd. Na terenie zakaukaskim, wschodnioanatolijskim obszary Kars, Batumi, i wschodni rejon Bayezit miały być przyłączone do Rosji. Układ w San Stefano, został odebrany jako początek całkowitego rozbioru Turcji, wywołało to zaniepokojenie Austrii i Anglii. Anglia 4 czerwca 1878 roku zawarła z Turcją traktat obronny, w zamian za co uzyskała prawo d okupacji Cypru. Flota angielska pojawiła się w Bosforze. Na zabiegi Anglii zareagował Bismarck i z jego inicjatywy został zwołany kongres Berliński z udziałem Rosji, Anglii, Niemiec, Austro-Węgier, Francji, Włoch i Turcji, trwający od czerwca do 13 lipca 1878 roku. Traktat berliński ograniczył Bułgarię do terytoriów na północ od Gór Bałkańskich, część południowa z Płowdiwem miała jako Rumelia Wschodnia z gubernatorem chrześcijańskim mianowanym przez sułtana (na 5 lat)uzyskać szeroki samorząd. Austria otrzymała prawo do okupacji Bośni i Hercegowiny. Grecji obiecano Tesalię. Serbia, powiększona na południu, uzyskiwała całkowitą suwerenność, podobnie jak Czarnogóra. Rumunia, uznana za niepodległą, uzyskała Dobrudżę z dostępem do morza w Konstancy. Rosja uzyskała południową Besarabię bez delty Dunaju oraz na wschodzie rejon Batumi, Karsu i Ardahanu. Turcja utrzymała swoje pozycje w Macedonii, Albanii i Tracji. Musiała obiecać samorząd dla prowincji europejskich i prawo czynników zewnętrznych do opieki nad chrześcijanami w Turcji. Zobowiązała się do przeprowadzenia reform na obszarach zamieszkałych przez Ormian oraz do wypłacenia Rosji kontrybucji wojennej. W 1882 roku Anglicy zajęli Egipt, Francja w 1881 roku Tunezję (Wielka Brytania do wybuchu I wojny światowej uznawała oficjalnie Egipt i Cypr za prowincje tureckie). Rumelia Wschodnia została w 1885 roku połączona z Bułgarią. W 1896 roku wybuchło powstanie na Krecie, na pomoc powstańcom pośpieszyła Grecja, wybuchła wojna grecko- turecka. W jej wyniku, Kreta formalnie miała pozostać pod zwierzchnictwem Tureckim, z autonomią i gubernatorem z greckiej rodziny królewskiej, przy kontroli międzynarodowej. Doszło do zajść w Macedonii, gdzie interwencja Rosji i Austro-Węgier doprowadziła do ustanowienia międzynarodowej kontroli w 1903 roku. Rewolucja młodoturecka była okazją dla wielu krajów by wzmocnić swoje pozycje na Bałkanach. W 1908 roku Austro-Węgry ogłosiły aneksję Bośni i Hercegowiny. Bułgaria ogłosiła swoją niezawisłość. Kreta została przyłączona do Grecji. Włochy 28 września 1911 roku zażądały przekazania Trypolitanii i nie czekając na odpowiedź Turcji, przyłączyły rozpoczęły jej podbój. Tego samego roku pod pretekstem uśmierzenia lokalnej wojny domowej Francja i Hiszpania dokonały podziału Maroka. W 1912 roku Włosi wylądowali na Dodekanezie. Traktat w Ouchy z października 1912 roku przyznawał Włochom Trypolitanię z Cyrenajką (Libię), sułtan zachował jako kalif władzę duchową nad tamtejszymi muzułmanami,włącznie z prawem mianowania kadiego Trypolisu. Włosi zobowiązali się ponadto do opuszczenia Dodekanezu, ale zrobili to dopiero 1943 roku. Zawiązał się sojusz Serbii, Bułgarii, Grecji i Czarnogóry. Państwa te wypowiedziały Turcji wojnę w październiku 1912 roku. Rozpoczęła się Pierwsza wojna bałkańska. Za pośrednictwem Anglii doszło do zawieszenia broni i zwołania konferencji pokojowej, zerwanej przez Turcję. Po przewrocie młodotureckim podjęto rokowania zakończone 30 maja 1913 roku traktatem londyńskim. Turcja została ograniczona w Europie do skrawka Tracji po linię Midye- Enos ze Stambułem. Wśród sojuszników wybuchły spory i doszło do drugiej wojny bałkańskiej zaczętej w czerwcu 1913 roku. Na mocy traktatów w Stambule Turcji z Bułgarią i Turcji z Grecją, Turcja straciła prawie wszystkie posiadłości Europejskie, zachodnia Tracja z dostępem do Morza Egejskiego dostała się Bułgarii, Macedonia została podzielona między Grecję, Serbię i Bułgarię. Grecja otrzymała Epir z Janiną, wybrzeże z Salonikami, wsypy na Morzu Egejskim i Kretę. Turcji zwrócono wyspy Tenedos i Imbros. Na początku I Wojny Światowej Turcja utrzymała neutralność obawiając się ataku ze strony Rosji, jednak już 2 sierpnia 1914 roku zawarta została tajna wojenna umowa z Niemcami, przewidująca wystąpienie po stronie Niemiec, w wypadku ich wojny z Rosją, przy zachowaniu neutralności w konflikcie bałkańskim. 6 sierpnia wynegocjowano nową umowę, w której Niemcy zgadzały się na zniesienie przywilejów kapitulacyjnych, obiecywały pomoc w stosunkach z krajami bałkańskimi, korzystne przesunięcie turecko-rosyjskiej granicy na Kaukazie, niezawierania pokoju, który przewidywałby jakiekolwiek straty terytorialne Turcji. we wrześniu 1914 roku rząd osmański zamknął Cieśninę Dardanelską dla obcych statków, odcinając tym samym Rosję od jej sojuszników na zachodzie. Krążowniki niemieckie wpłynęły na Morze Czarne w październiku 1914 roku i ostrzelały porty rosyjskie. Rosja wystosowała do rządu tureckiego ultimatum i gdy Turcja je odrzuciła, Rosja uznała się w listopadzie 1914 roku za pozostającą w stanie wojny z Turcją. Uczyniły to również Anglia i Francja i Serbia. 5 listopada 1914 roku Anglia ogłosiła aneksję Cypru. Egipt został również odłączony tworząc od grudnia 1914 roku sułtanat pod protektoratem brytyjskim. Wojsk tureckie walczyły na froncie sueskim, mezopotamskim, zakaukaskim, bałkańskim oraz w Galicji. Dla rządu tureckiego najważniejszy był front zakaukaski, gdyż wiązał się z urzeczywistnieniem idei panturkizmu. Już w grudniu 1914 roku udał się tam Enver Pasza. Napotkano tam silną rosyjską kontrofensywę. Anglia i Francja próbowały sforsować Cieśninę Dardanelską 18 marca 1915 roku, by uzyskać kontakt z Rosją, a po porażce, wysadziły w dniach 25- 27 kwiecień 1915 roku desant na południowym cyplu półwyspu Gallipoli. Siłami tureckimi na tym odcinku dowodził podpułkownik Mustafa Kemal. Walka przekształciła się w długotrwałe walki pozycyjne a od 19 grudnia 1915 roku Anglicy ewakuowali Gallipoli. Dla Młodoturków ważny był zwłaszcza front kaukaski, gdyż wiązali z nim nadzieje urzeczywistnienia się Wielkiej Turcji. W grudniu 1914 roku wojska Envera Paszy zajęły część Azerbejdżanu, jednak szybko wojska tureckie zostały zatrzymane przez Rosjan, którzy w styczniu 1915 roku rozbili Turków pod Sarıkamışem, a w maju zajęli wschodnią Anatolię zajmując Erzurum, Trabzon, Van, Bitlis, Maraş. W grudniu 1917 roku Turcy rozpoczęli natarcie na froncie zakaukaskim, w marcu 1918 roku doszli do granicy z 1914 roku. Traktat brzeski z 3 marca 1918 roku zobowiązywał Rosję do ewakuacji terenów zajętych po 1914 roku, odstąpić uzyskane w 1878 roku okręgi Ardahanu, Karsu i Batumi, ich los miał być rozstrzygnięty w porozumieniu z państwami sąsiednimi. Na Zakaukaziu należącym do Rosji powstała w kwietniu 1918 roku Federacja Zakaukaska, z którą Turcja nawiązała stosunki polityczne. Wkrótce Federacja ta rozpadła się na Gruzję, Armenię i Azerbejdżan. Nowy gabinet turecki o proangielskiej 30 października 1918 roku na wyspie Lemnos podpisał z aliantami zawieszenie broni. Przewidywało ono otwarcie Cieśnin dla okrętów koalicji, demobilizację armii tureckiej, wydanie okrętów wojennych, prawo do okupowania przez aliantów terenów zamieszkałych przez Ormian, wycofanie wojsk z terenów arabskich i Kaukazu. 13 listopada 1918 roku wojska alianckie wkroczyły do Stambułu. 15 maja 1919 roku Grecy wylądowali w Izmirze, Włosi zajęli południową część Anatolii. Przedstawione Turcji warunki pokoju przewidywały zupełny rozbiór Turcji. Stambuł miał być miastem międzynarodowym, z rezydencją sułtana, oddanie wschodniej Tracji i Izmiru oraz wysp Imbros i Tenedos Grecji, Włochom południowo- zachodniej Anatolii od Antalii do Konyi, Francji południowo- wschodniej Anatolii z Adaną, Maraşem, Ayntapem, Urfą i Mardinem. Miała być utworzona Wielka Armenia oraz niepodległy Kurdystan. Turcja miała zrezygnować z Iraku, Palestyny, Syrii, krajów arabskich. Wewnętrzna Anatolia i część wybrzeża czarnomorskiego pozostać miały bezpośrednio przy Turcji. Państwa koalicyjne odzyskać miały przywileje kapitulacyjne, zniesione przez rząd turecki na początku wojny. Traktat został podpisany w Sèvres pod Paryżem 10 sierpnia 1920 roku.
[edytuj] Republika Turecka
[edytuj] Prezydenci Republiki Tureckiej
- Kemal Paşa Atatürk (1923-1938)
- Ismet Inönü (1938-1950)
- Celal Bayar (1950-1960)
- Komitet pod przewodnictwem generała Cemala Gürsela od 27 V 1960
- Cemal Gürsel (1961-1966)
- Cevdet Sunay (1966-1973)
- Fahri Korutürk (1973-1980)
- Kenan Evren (1982-1989)
- Turgut Özal (1989-1993)
- Süleyman Demirel (1993-2000)
- Ahmet Necdet Sezer (2000-2007)
- Abdullah Gül (od 2007)
[edytuj] Wojna Wyzwoleńcza
Już na przełomie 1918 i 1919 roku zaczęły powstawać oddziały partyzanckie na obszarze wschodniej Anatolii. Zakładano miejscowe Komitety Obrony Praw. Ruch ten zyskał charakter ogólnonarodowy, gdy na czele ruchu stanął Mustafa Kemal. 16 maja 1919 roku, w dzień po wylądowaniu Greków w Izmirze, Kemal opuścił Stambuł i 19 maja wylądował w porcie Samsun. Data ta jest uważana za początek "wojny narodowej". 22 czerwca 1919 roku z Amasyi wydał odezwę w której wskazywał na niebezpieczeństwo zagrażające Turcji, na nieudolność rządu sułtańskiego do sprawowania władzy i obrony Turcji. Władze sułtańskie zaniepokojone działalnością Kemala wezwały go do powrotu do Stambułu, Kemal odmówił i w nocy z 8 na 9 maja wypowiedział posłuszeństwo sułtanowi. Równocześnie Komitet Obrony Praw Wschodniej Anatolii powierzył mu organizację kongresu w Erzurumie. Kongres zebrał się 23 lipca i obradował do 6 sierpnia 1919 roku. Kongres wybrał pa przewodniczącego Mustafę Kemala i uchwalił nienaruszalność granic kraju w jego narodowych granicach- czyli bez krajów arabskich i ziem zamieszkałych przez ludność niemuzułmańską i obronę. Odrzucał koncepcje mandatu nad Turcją lub protektoratu. W Sivas 4 września 1919 roku zebrał się Kongres Narodowy, potwierdził postanowienie kongresu w Erzurum. 27 grudnia 1919 roku siedzibę Komitetu przeniesiono do Ankary. W Stambule nowo utworzony gabinet Damada Ferida uznał Kemala za buntownika i wydał rozkaz aresztowania go. Kemal wydał rozkaz gubernatorom i dowódcom wojskowym zakaz utrzymywania kontaktów ze Stambułem. Spowodowało to dymisję gabinetu Damada Ferida, nowy gabinet Alego Rızy zwołał Zgromadzenie Deputowanych do Stambułu na 12 stycznia 1920 roku. Kemaliści osiągnęli w nim zdecydowaną przewagę. Zgromadzenie Deputowanych ogłosiło 28 stycznia "Deklarację paktu narodowego" w którym żądano plebiscytu dla terenów zamieszkałych przez Arabów, zachodniej Tracji, Karsu, Ardhany i Batumi. Postulował integralność i nienaruszalność ziem będących pod okupacją, przywrócenie suwerenności tureckiej nad Stambułem i morzem Marmara, uregulowania kwestii Cieśnin na zasadzie porozumienia z aliantami i zniesienie kapitulacji. Anglia zareagowała na tę deklarację wkroczniem swoich wojsk do Stambułu i rozpędziła Zgromadzenie Deputowanynch, aresztując kemalistów. Kemal Pasza wydał wojskom rozkaz powstrzymania marszu Greków, 25 kwietnia 1920 roku zwołał do nowej siedziby w Ankarze Wielkie Zgromadzenie Narodowe. Zgromadzenie uznało się za władzę ustawodawczą i wykonawczą Turcji, postanowiono wybrać rząd, na jego czele stanął wybrany jednomyślnie Mustafa Kemal. Sprawę stanowiska sułtana i kalifa miano rozstrzygnąć po oswobodzeniu kraju. Rząd sułtański odpowiedział na to deklaracją uznająca Mustafę Kemala i nowy rząd za buntowników i skazał ich za zdradę państwa.
15 maja 1919 roku wojska greckie wylądowały w Smyrnie i rozpoczęły zajmowanie zachodniej Anatolii, Francuzi rozszerzali swoją okupację w rejonie Adany a Anglicy posuwali się z Maraşu w kierunku Mosulu. Włosi zmierzali z Anatolii w kierunku Konyi. Na wschodzie powstawało państwo Armenii oraz Kurdystanu. 20 czerwca 1920 roku doszło do pierwszych starć grecko- tueckich. Rozpoczęła się wojna o niepodległość. Zwycięstwo Ismet Beya pod Inönü 10 stycznia 1921 roku zatrzymało ofensywę Grecką. Udało się również zatrzymać Francuzów na froncie południowym. Na przełomie lutego i marca 1921 roku mocarstwa zwołały konferencję w Londynie, próbując doprowadzić do porozumienia. Na rozmowy zaproszono rząd sułtański i po raz pierwszy rząd ankarski. mocarstwa obstawały przy przyjęciu warunków traktatu w Sèvres i konferencja nie przyniosła rezultatów. Grecy 23 marca 1921 roku podjęli działania zbrojne. Ankara latem 1921 roku znalazła się w odległości 75 km od linii frontu. 5 sierpnia 1921 Kemal Pasza został naczelnym wodzem armii z nadzwyczajnymi pełnomocnictwami. W wymiku walni nad Sakaryą ofensywa grecka została przełamana i wojska greckie rozpoczęły odwrót. Francja wkrótce zawarła umowę w Ankarze 20 października 1921 roku, ewakuowała się z południa, sporny został tylko obszar Aleksandretty. Włosi wycofali się z rejonu Antalii. Mocarstwa na początku 1922 roku podjęły bezskuteczne próby mediacji. 26 sierpnia 1922 roku Kemal przystąpił do ataku a 30 sierpnai bitwa pod Dumlupinar przesądziła o zwycięstwie tureckim. Wojska greckie cofały się na całej linii. 9 września Turcy wkroczyli do Izmiru. Za pośrednictwem Francji w Mudanyi 11 października 1922 roku podpisano zawieszenie broni. Grecy mieli ewakuować się ze wschodniej Tracji. Przejściowo Tracja miała być okupowana przez wojska alianckie. Stambuł i administracja Cieśnin przechodziła w ręce tureckie. 21 listopada 1922 roku w Lozannie otworzono konferencję pokojową. 24 lipca 1923 roku zawarto traktat pokojowy. Wyspy Imbros i Tenedos powróciły do Turcji, Ludność grecka z Anatolii i turecka z Grecji (poza Grekami ze Stambułu i Turkami z zachodniej Tracji) miała być wymieniona. Przywrócono zwierzchnictwo Turcji nad Stambułem i Cieśninami, miały być one zdemilitaryzowane i otwarte w okresie pokoju pod kontrolą komisji międzynarodowej. Granica z Syrią pozostawała taka, jaką ustanowiono w umowie Franklin- Bouillon w 1921 roku. Nie została zdecydowana przynależność Mosulu. Zlikwidowano kapitulacje i inne formy zagranicznej kontroli. 2 października 1923 roku ostatnie wojska okupacyjne opuściły Stambuł, a 6 października wkroczyły tam wojska tureckie.
[edytuj] Republika między wojnami
20 stycznia 1921 roku Wielkie Zgromadzenie Narodowe uchwaliło tymczasową konstytucję. Władza zwierzchnia należeć miała wyłącznie do narodu, jedynym jego przedstawicielem było Wielkie Zgromadzenie Narodowe. Likwidowano senat. Rząd miał być wybierany przez Zgromadzenie i przed nim odpowiedzialny. Rola sułtana i kalifa została pominięta. Ustalono nowy podział administracyjny. 1 listopada 1922 roku zniesiono uchwałą Wielkiego Zgromadzenia Narodowego godność sułtańską. Ostatni sułtan Mehmed VI Vahideddin opuścił 17 listopada Turcję udając się na Maltę. Utrzymano kalifat jako godność ściśle duchową- do 3 marca 1924. 13 października 1923 przeniesiono stolicę ze Stambułu do Ankary. 29 października Zgromadzenie Narodowe ogłosiło powstanie Republiki Tureckiej. Mustafa Kemal został wybrany prezydentem., Ismet Pasza- premierem. 20 kwietnia 1924 roku Zgromadzenie uchwaliło ostateczną wersję nowej konstytucji. Cała władza przeszła w ręce parlamentu, który wybierał prezydenta i rząd. we wrześniu 1923 roku rozwiązano bractwa religijne, zlikwidowano klasztory. Wiosną 1924 roku zamknięto szkoły religijne i zawieszono sądy szariatu. We wrześniu 1925 roku uchwalono ustawę o stroju cywilnym a w listopadzie wprowadzono ustawę znoszącą zwyczaj noszenia fezów, wprowadzając europejskie nakrycie głowy. Zniesiono obowiązek noszenia zasłon na twarzy przez kobiety. Wprowadzono niedzielę zamiast piątku jako dzień odpoczynku. Początkowo w konstytucji z 1924 roku uznawano islam jako religię panującą, zostało to usunięte w 1928 roku, a w 1937 roku ogłoszono oficjalnie laickość państwa. Nakazano wprowadzenie języka tureckiego do służb religijnych, przełożono Koran na język turecki. Religia została ograniczona do meczetów. W 1925 roku wprowadzono śluby cywilne, w latach 1925-1926 wprowadzono nowe kodeksy: karny, cywilny i handlowy. Ustawodawstwo wprowadzało równość obywateli bez względu na wyznanie i pochodzenie. W 1925 roku wprowadzono kalendarz europejski, a w 1928 roku wprowadzono alfabet łaciński. W 1934 roku wprowadzono tureckie nazwiska zamiast dotychczasowych arabskich imion i przydomków. Kemal otrzymał nazwisko Atatürk (Ojciec Turków) a Ismet Pasza nazwisko Inönü. Zakazano jednocześnie używanie tytułów religijnego pochodzenia jak molla czy hoca. W tym samym roku kobiety otrzymały prawo wyborcze i wprowadzono zakaz noszenia przez nie zasłon na twarzy.W latach 1926-1932 wybuchały powstania Kurdów. W czerwcu 1936 roku uchwalono prawo pracy przewidujące 48 godzinny tydzień pracy, jeden dzień w tygodniu wolny od pracy, uregulowanie spraw pracy kobiet i małoletnich, płatne urlopy, wprowadzenie zasad bezpieczeństwa i higieny pracy, ubezpieczenia.
Polityka zagraniczna
Trzymano się pokojowej i ugodowej linii postępowania. W 1926 roku Mosul w wyniku umowy z Anglią został przyznany Irakowi. 28 stycznia 1929 roku Turcja przystąpiła do paktu Brianda- Kelloga, a w 1932 roku do Ligii Narodów. W lutym 1934 roku Turcja weszła wraz z Grecją, Rumunią i Jugosławią do Paktu Porozumienia Bałkańskiego, a 8 lipca 1936 roku Z Iranem, Irakiem i Afganistanem podpisała pakt saadabadzki. 12 maja 1939 roku Turcja podpisała z Anglią pakt o pomocy wzajemnej, który następnie na początku II wojny światowej został rozciągnięty 19 października 1939 roku na Francję.
[edytuj] Druga Wojna Światowa
Po wybuchu wojny Turcja ogłosiła neutralność. 17 lutego 1941 roku Turcja i Bułgaria ogłosiły deklarację o nieagresji. 25 marca 1941 roku rząd turecki i radziecki ogłosił deklarację o neutralności na wypadek gdyby jedna ze stron została napadnięta. 18 czerwca 1941 roku podpisano umowę między Turcją a Niemcami o przyjaźni i nieagresji. Gdy 22 czerwca 1941 roku Hitler zaatakował Związek Radziecki, Turcja 25 czerwca ogłosiła neutralność w tej wojnie. 2 sierpnia 1944 roku Turcja zerwała stosunki dyplomatyczne z Niemcami. 3 stycznia 1945 roku zerwała stosunki dyplomatyczne z Japonią. 23 lutego 1945 roku wypowiedziała Niemcom wojnę. To zwrócenie się na stronę aliantów sprawiło, że Turcja była uczestnikiem konferencji założycielskiej ONZ w San Francisco.
24 stycznia 1940 roku uchwalono ustawę "O obronie kraju", przewidującą szerokie pełnomocnictwa dla rządu w zakresie militaryzacji wszystkich gałęzi gospodarki i administracji, obowiązek pracy w sektorach mających znaczenie dla obronności, obowiązkowe dostawy rolne. W początku 1941 roku Zgromadzenie Narodowe uchwaliło prawo na mocy którego organa wojskowe otrzymały uprawnienia do przeprowadzania bez wiedzy sądu aresztowań i śledztwa w stosunku do osób podejrzanych o zdradę narodu.
[edytuj] Turcja do zamachu stanu 1960 roku
Zgromadzenie Narodowe 1945 roku uchwaliło reformę rolną. Doszło do rozbicia monopartyjnego systemu. W 1946 roku założono Partię Demokratyczną z Menderesem i Bayarem na czele. W czerwcu 1950 roku Zgromadzenie uchwaliło czytanie Koranu w języku arabskim. W 1952 roku Turcja weszła w skład NATO. W 1955 roku przystąpiła do Paktu Bagdadzkiego. Pakt ten rozpadł się w 1958 roku. Gdy rząd zastosował represje, zawiesił pisma opozycyjne, a 27 kwietnia 1960 roku wprowadzono stan wyjątkowy, studenci Uniwersytetu w Stambule wyszli na ulice. Demonstracje rozciągnęły się na Ankarę. 27 maja 1960 roku grupa wojskowych obaliła rząd Menderesa i stworzyła nowy pod przewodnictwem generała Gürsela. Menderes i Bayar zostali oddani pod sąd i skazani na karę śmierci. Rząd generała Gürsela zapowiedział powrót do legalizmu, demokracji i czystego "kemalizmu", przywrócenie swobód obywatelskich, ukaranie winnych nadużyć i korupcji, uzdrowienie moralne, poprawę stosunków ekonomicznych. Grupa młodych nacjonalistycznych oficerów z pułkownikiem Alparslanem Türkeşem głosiła potrzebę gruntowniejszych reform. Jesienią 1960 roku Gürsel odciął się od tej grupy, zwanej "grupą czternastu". W lipcu 1961 roku nowe Zgromadzenia Narodowe uchwaliło nową konstytucję, wzmacniającą władzę wykonawczą, wprowadzającą sąd konstytucyjny i senat. 22 lutego 1962 roku uczniowie szkoły wojennej w Ankarze pod przewodnictwem Talaat Aydemira próbowali dokonać zamachu stanu, zamach został stłumiony. Zgromadzenie przyjęło nową ustawę o ochronie porządku publicznego. 2o maja 1963 roku pułkownik Aydemir próbował dokonać nowego zamachu stanu, również stłumiono go. Władze aresztowały przywódców opozycji z Türkeşem na czele.
Polityka zagraniczna
[edytuj] Turcja a Polska
Za panowania Mehmeda I doszło do nawiązania pierwszych stosunków dyplomatycznych między Polską a Turcją w 1414 roku. W okresie Tanzimatu nastąpił silny wzrost filoturecki wśród emigracji polskiej. Czartoryski ustanowił w Stambule agencję polską, która była subsydiowana przez rząd sułtański- zorganizowana była jako normalne przedstawicielstwo dyplomatyczne. Pierszym agentem był Michał Czajkowski, który przeszedł na islam i przyjął imię Sadık Pasza. Czartoryski założył niedaleko Stambułu polką wieś- Adampol (dziś Polonezköy). Turcja zatrudniała Polaków w wojsku (na przykład generał Chrzanowski).W okresie tanzimatu dużą rolę odgrywali tacy Polacy jak Karol Brzozowski, Henryk Gropler.
[edytuj] Bibliografia
- Bazylow L., Historia Powszechna 1789-1918, Warszawa 2000. ISBN 83-05-13129-7
- Maciszewski J., Historia Powszechna. Wiek Oświecenia, Warszawa 1997. ISBN 83-85660-37-2
- Reychman J., Historia Turcji, Wrocław, Warszawa, Kraków, Gdańsk 1973.
- Wyczański A., Historia Powszechna wiek XVI, Warszawa 1999. ISBN 83-85660-54-2
- Zientara B., Historia Powszechna Średniowiecza, Warszawa 2000. ISBN 83-85660-94-1
