Języki czadyjskie
Z Wikipedii
Języki czadyjskie - rodzina języków afroazjatyckich, do której należy ważny zachodnioafrykański język hausa. Do rodziny czadyjskiej zalicza się oprócz hausa ponad 150 języków używanych w północnej Nigerii, w północnym Kamerunie i w Republice Czadu na południe i południowy wschód od jeziora Czad.
Spis treści |
[edytuj] Cechy charakterystyczne
Cechą charakterystychną języków rodziny czadyjskiej jest ich tonalność. Rodzaje i liczba tonów są jednak zróżnicowane w zależności od języka.
Większość języków tej rodziny charakteryzuje się też występowaniem - oprócz spółgłosek dźwięcznych i bezdźwięcznych - także spółgłosek glottalizowanych. W wielu językach czadyjskich zwarcie krtaniowe pełni funkcję rozróżniania fonemów, uważa się jednak, że jest to cecha wtórna i nie można jej rekonstruować w prajęzyku protoczadyjskim.
W znanych językach czadyjskich liczba samogłosek waha się od dwóch (język mandara) do dziewięciu (tangale). Harmonia wokaliczna jest rzadka.
[edytuj] Pochodzenie
Zobacz więcej w osobnym artykule: język protoczadyjski.Języki czadyjskie są rodziną językową, pochodzą więc od wspólnego prajęzyka - języka protoczadyjskiego. Za ich praojczyznę uznaje się zwykle tereny wokół jeziora Czad. Istnieje jednak kilka rozbieżnych teorii dotyczących chronologii wyodrębniania się języka prodoczadyjskiego i poszczególnych języków rodziny z języka protoafroazjatyckiego - wspólnego przodka języków afroazjatyckich, do których należą czadyjskie. Joseph Greenberg postuluje na przykład, że języki te wykształciły się najpóźniej w VIII tysiącleciu p.n.e.. Odmienną chronologię przedstawia natomiast Herrmann Jungrathmayr, argumentując, że badania paleoklimatyczne wskazują na pogorszenie się warunków życia człowieka na północ od jeziora Czad dopiero na przełomie VI i V tysiąclecia p.n.e. Jungrathmayr tam właśnie umiejscawia praojczyznę ludów czadyjskich i każe im wędrować stamtąd na wschód i południe.
[edytuj] Zróżnicowanie języków czadyjskich i kontakty językowe
W porównaniu z innymi podrodzinami języków afroazjatyckich języki czadyjskie wykazują się dużą różnorodniością. Podczas gdy niektóre języki z rodziny kuszyckiej czy semickiej są do siebie tak podobne, że uznaje się często za dialekty, niektóre języki czadyjskie są często ledwo rozpoznawalne jako takie. Wynika to z uwarunkowań geograficzno-etnograficznych regionu Środkowego Sudanu, gdzie języki te koegzystowały przez tysiąclecia z niespokrewnionymi z nimi językami nilo-saharyjskimi i nigero-kongijskimi. Tereny te, położone w obszarze dorzeczy Nigru, Benue i Szari-Logone oraz w okolicach jeziora Czad, odznaczały się w głębokiej starożytności dużo wilgotniejszym klimatem niż obecnie. Tworzyło to sprzyjające warunki do osiedlania się tam różnorodnych grup etnicznych. Dodatkowo sawannowe równiny sprzyjały wędrówkom ludów, tak z zachodu na wschód, jak i ze wschodu na zachód. Przyczyniło się do naznaczenia języków czadyjskich silnym wpływem sąsiednich rodzin językowych.
W obrębie samej rodziny afroazjatyckiej języki czadyjskie mają najwięcej cech wspólnych z rodziną kuszycką i rodziną berberyjską.
[edytuj] Klasyfikacja wewnętrzna
Ze względu na fakt, że języki czadyjskie są - z wyjątkiem hausa - stosunkowo słabo poznane, istnieje kilka różnych teorii na temat ich wewnętrznej klasyfikacji.
Według najnowszej klasyfikacji Paula Newmana z 1990 roku istnieją cztery główne gałęzie rodziny języków czadyjskich:
- języki zachodnioczadyjskie (z językami: hausa, gwandara, bole, angas, ron i in.)
- języki biu-mandara (z językami musgu, kotoko, mandara, tera i in.)
- języki wschodnioczadyjskie (z językami somrai, nancere, kera, dangla, mokulu, sokoro i in.)
- języki masa (z językami masa, zime i in.)
Powyższe gałęzie dzielą się według tej klasyfikacji na podgałęzie, grupy i języki. Dokładniejszą klasyfikację przedstawiono w artykułach dotyczących tych jednostek.
Do wcześniejszych klasyfikacji zaliczają się m.in. hipotezy Herrmanna Jungrathmayra i Josepha Greenberga:
Herrmann Jungraithmayr wydzielił tylko trzy podrodziny:
- zachodnią (z językiem hausa)
- centralną (z językiem musgu)
- wschodnią
Joseph Greenberg wyodrębnił natomiast aż dziewięć podrodzin:
- hausa-gwandara
- kotoko
- bata-margi
- hina-gisiga
- gidar
- mandara
- musgu
- bana-masa
- somraj-mubi
Ponieważ języki czadyjskie są - poza językiem hausa - bardzo słabo poznane, a w większości nawet nie opisane, żadna z klasyfikacji - łącznie z klasyfikacją P. Newmana - nie może być uznana za ostateczną.
[edytuj] Zobacz też
[edytuj] Źródła
- Piłaszewicz, Stanisław i Rzewuski, Eugeniusz, Wstęp do afrykanistyki, Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa 2004, ISBN 83-235-0061-4
- Piłaszewicz, Stanisław, Języki czadyjskie, Wydawnictwo Akademickie DIALOG, Warszawa 1998, ISBN 83-86483-55-5
