Kolegiata św. Krzyża i św. Bartłomieja we Wrocławiu
Z Wikipedii
Kolegiata św. Krzyża i św. Bartłomieja we Wrocławiu - gotycki kościół na Ostrowie Tumskim położony w bezpośrednim sąsiedztwie dawnego zamku Piastów śląskich.
Kolegiata powstała z fundacji księcia Henryka Probusa jako wotum po zakończeniu sporu z biskupem Tomaszem II od 1288 do połowy XIV wieku. Projektantem był najprawdopodobniej wymieniany jako dworski budowniczy Henryka, mistrz Wiland. Bardzo wysoki dwukondygnacyjny ceglany kościół halowy posiada szereg rozwiązań rzadko spotykanych w architekturze polskiego gotyku, występujących natomiast w krajach zachodnich. Wnętrze budowli podzielone jest sklepieniami na dwie kondygnacje, co jest unikatowe przy tej skali obiektu - dolny kościół św. Bartłomieja i górny właściwy św. Krzyża, powtarzający prawie całkowicie jego rzut. Czteroprzęsłowe prezbiterium zakończone jest trójbocznie, analogiczne zakończenia posiada transept o tej samej rozpiętości sklepień. Trzy nawy tworzą halę, przy czym dolna kondygnacja posiada wyłącznie sklepienia krzyżowo-żebrowe, zaś w później ukończonej górnej zrezygnowano z co drugiego filara, wprowadzając w nawie środkowej sklepienia na polach podwójnej długości, zaś w nawach bocznych sklepienia trójdzielne. Dwie wieże (tylko południowa w pełni ukończona) znajdują się w narożach między halą a transeptem. Na południowej wieży zachował się gotycki hełm z 1477 (łączna wysokość 80 m). Nietypowe jest również rozwiązanie dachu - nawa środkowa posiada wysoki dach podłużny, wspólny z prezbiterium, zaś nawy boczne - poprzeczne daszki szczytowe, co wraz z wysokimi skarpami i wąskimi oknami podkreśla wertykalny rytm.
W będącym w budowie prezbiterium kościoła pochowano fundatora kolegiaty, zaś około 1300 wykonano jego płytę nagrobną z pełnopostaciową rzeźbą, w 1320 uzupełnioną o ściany boczne (obecnie w Muzeum Narodowym). Proporzec i tarcza książęca znajdowały się w kościele jeszcze w końcu XIX w., zaś jego szczątki, ekshumowane na polecenie hitlerowców przez antropologów, zaginęły w czasie II wojny światowej. Jeden ze szczytów w elewacji południowej ozdobiony jest miedzianym orłem heraldycznym, jednak pozbawionym półksiężyca na piersi, przez co nie może być identyfikowany z herbem fundatora. Pochodzi on zapewne z ok. 1600.
Do zgromadzenia kanoników przy kościele św. Krzyża należał w latach 1503-1538 Mikołaj Kopernik.
W czasie przeprowadzonych w latach 1672 i 1723 zbarokizowano wnętrze, wprowadzając nowe ołtarze, a przede wszystkim emporę organową w wąskim zachodnim przęśle górnego kościoła. Na znajdującym się przed świątynią placu Kościelnym w latach 1730-1732 powstał barokowy pomnik św. Jana Nepomucena wykonany przez Jana Jerzego Urbańskiego.
W 1810 zgromadzenie kanoników rozwiązano, a w ciągu XIX w. dokonano w górnym kościele przekształceń w duchu neogotyckim, m.in. pobielono ściany a także żebra sklepienne. W czasie II wojny światowej zniszczeniu uległa część dachu i sklepień górnej kondygnacji, zawaliło się także jedno sklepienie dolnego kościoła. Kościół odbudowano w latach 1946-1956. Do 1956 dolny kościół był używany przez wrocławskich Niemców, następnie do 1997 r. przez parafię greckokatolicką. W 1999 r. reaktywowano kapitułę kolegiacką.
[edytuj] Wyposażenie
Wewnątrz górnego kościoła zachował się tympanon fundacyjny z przedstawieniem Tronu łaski adorowanego przez Henryka Probusa i jego żonę Matyldę. Funkcję ołtarza głównego pełni pentaptyk z Przecławia. W południowym ramieniu transeptu znajduje się nagrobek kanonika Stanisława Sauera (zm. 1535 r.), który jest jednym z wczesnych dzieł renesansu na Śląsku. Oprócz niego w dolnym i górnym kościele zachowało się wiele płyt nagrobnych, m.in. biskupa Nankiera.
