Kolegiata św. Piotra i Pawła w Kruszwicy
Z Wikipedii
Kolegiata św. Piotra i Pawła - jeden z najlepiej zachowanych zabytków architektury romańskiej w Polsce. Budowla zachowała prawie nienaruszony układ przestrzenny i bryłę, poza przebudowaną w XVI wieku fasadą zachodnią. Wnętrze w całej swej surowości i prostocie form w wysokim stopniu nosi cechy autentycznej bazyliki romańskiej.
Czas budowy kolegiaty w Kruszwicy to lata 1120-1140. Pierwotnie była prawdopodobnie siedzibą biskupstwa, które ok. 1148 roku przeniesiono do Włocławka. Kolegiata jest trójnawową, filarową bazyliką zbudowaną na planie krzyża łacińskiego. Wzniesioną ją z granitu i piaskowca. Posiada pięć absyd o różnej wielkości i jedną ceglaną wieżę.
Spis treści |
[edytuj] Opis, historia, badania
Kolegiata jest orientowaną, trójnawową bazyliką filarową z transeptem. Prezbiterium jest wyodrębnione, kwadratowe, jednoprzęsłowe zakończone półkolistą absydą. Po obu jego stronach znajdują się prostokątne aneksy od wschodu zamknięte absydami, powstałe jeszcze w XII wieku. Absydy znajdują się również na wschodniej ścianie transeptu. Od zachodu pierwotnie wznosiła się dwuwieżowa fasada z emporą w przestrzeni międzywieżowej. Część zachodnia posiadała układ dwuwieżowy z wieżami na przedłużeniu naw bocznych. W XVI wieku zniekształcono pierwotną bryłę kościoła, obniżając wieże do poziomu nieco wyższego od ścian naw bocznych a na osi kościoła wznosząc jedną, ceglaną wieżę.
W przyziemiu między wieżami zachowało się sklepione pomieszczenie o trudnym do identyfikacji przeznaczeniu. Na piętrze znajduje się zrekonstruowana zapewne w XIX wieku, otwarta na nawę empora, do której przylega w wieży północnej niewielka salka, której rola mogła się zmieniać wraz z losami budowli. Badania M. Wiewióry pod kierunkiem J. Chudziakowej w latach 1995-98 ujawniły dwa odcinki fundamentowych ław przy absydach prezbiterium i płd. ramienia transeptu, równoległe do fundamentów istniejących murów, ale z nimi nieprzewiązane, założone na identycznej głębokości. Zapewne więc jeszcze w trakcie budowy nastąpiła zmiana pierwotnej koncepcji układu. Właśnie w jej wyniku między prezbiterium a ramiona transeptu wbudowano aneksy. Korpus nawowy i prezbiterium od początku były przekryte drewnianym stopem. W przyziemiu wieży północnej i przestrzeni międzywieżowej zachowały się sklepienia rozpięte na skrzyżowanych gurtach. Para nadwieszonych pilastrów na ścianie tęczowej wskazuje na pierwotną obecność gurtów między ramionami transeptu a skrzyżowaniem.
Kolegiata jest murowana z ciosów piaskowcowych i granitowych natomiast detal architektoniczno – rzeźbiarskie wykonano z piaskowca i granitu. Ściany kolegiaty wykonano ze starannie opracowanych głazów eratycznych, absydy kaplic przyprezbiterialnych z ciosów piaskowcowych bardzo starannie opracowanych, natomiast sklepienie absyd transeptu z drobnych, nieobrobionych kamieni i okrzesków obficie zalanych zaprawą. Z dekoracji rzeźbiarskiej zachowały się cztery portale. Dwa osadzone w płd. ścianie nawy są dwuskokowe, zamknięte półkoliście reprezentują tym dwukolumnowy. Portal bliżej transeptu posiada archiwoltę o prostokątnym przekroju i głowice kolumn z motywem bardzo uproszczonych liści. Portal bliżej wieży ma archiwoltę w kształcie wałka i proste głowice kostkowe. Portal znajdujący się w płd. ramieniu transeptu nie jest osadzony w niszy, co może sugerować jego wcześniejsze obramowanie. Na tympanonie widnieje relief równoramiennego krzyża. Bazy wszystkich kolumn są ozdobione szponami. Portal w płn. ramieniu transeptu ma najprostszą formę prostokątnego ościeża z nadprożem w postaci półkolistego tympanonu otoczonego płaską archiwoltą. Pierwotnie pełnił zapewne rolę porta mortuorum. Otwory okienne uległy poszerzeniu, z wyjątkiem okien w absydach kaplic przyprezbiterialnych i absydach transeptu. Istnieją dodatkowe otwory okienne wybite w różnych okresach.
W 1945 roku w absydach transeptu natrafiono na dolne partie pierwotnych ołtarzy murowanych z ciosów. W tym czasie na obramieniu arkad międzynawowych zostały też odsłonięte fragmenty polichromii o motywach geometrycznych i alternacji kolorów: czerwonego, białego i niebieskiego. Wspomniane już prace archeologiczne z lat 1995 – 98 definitywnie wykazały, że do kościoła nie przylegały nigdy zabudowania klasztorne, chociaż istniejące rozmieszczenie portali, charakterystyczne dla kościołów powiązanych z klasztorem, sugerowało taką możliwość. Kolegiata w Kruszwicy należy do najlepiej zachowanych zabytków sztuki romańskiej w Polsce. Budowla zachowała prawie nienaruszony układ przestrzenny i bryłę, poza przebudowaną w XVI wieku fasadą zachodnią. Wnętrze w całej swej surowości i prostocie form w wysokim stopniu nosi cechy autentycznej bazyliki romańskiej.
[edytuj] Skrócone kalendarium
- 1120 - rozpoczęcie budowy kościoła
- ok. 1125 - przerwa w budowie, a następnie odnowa budowy
- 1140 - zakończenie budowy
- XI/XII - Bazylika pełni funkcję katedry
- XVI - nadbudowanie ceglanej wieży
- XVII/XVIII - barokizacja wnętrza kościoła
- 1856-1859 - restauracja kościoła wg projektu architekta Hussnera. Zniszczenie charakteru romańskiej świątyni
- 1954-1956 - usunięcie pseudoromańsko-gotyckiej innowacji i nadanie budynkowi dawnego kształtu
[edytuj] Zobacz też
- Parafia Świętych Apostołów Piotra i Pawła w Kruszwicy
- Skarbiec kruszwickiej Kolegiaty
- Legenda o tajemniczym przejściu pod Gopłem
- Legenda o św. Wicie
- Legenda o świętych, co budowali kolegiatę
[edytuj] Bibliografia
- Grześkowiak J., Kruszwica - zarys monograficzny, Toruń 1965.
- Mroczko T., Polska sztuka romańska i przedromańska
- Świechowski Z., Sztuka romańska w Polsce
- Walicki M., Sztuka polska przedromańska i romańska do schyłku XIII wieku
