Machory

Z Wikipedii

Współrzędne: 51°10'59" N 20°09'39" E51.1830556 20.1608333 (Machory)


Machory
Województwo	świętokrzyskie
Powiat	konecki
Gmina	Ruda Maleniecka
Sołtys	Tadeusz Słoniewski
Położenie	51° 10' 59'' N 20° 09' 39'' E
Liczba mieszkańców (2006) • liczba ludności	150
Strefa numeracyjna (do 2005)	41
Tablice rejestracyjne	TKN
Położenie na mapie Polski Machory
Ruiny kaflarni w Machorach
Galeria zdjęć w Wikimedia Commons

Machory – wieś w Polsce położona w województwie świętokrzyskim, w powiecie koneckim, w gminie Ruda Maleniecka.

W latach 1975-1998 miejscowość administracyjnie należała do województwa kieleckiego.

Przez wieś przechodzi czerwony szlak turystyczny z rezerwatu przyrody Diabla Góra do Łącznej.

[edytuj] Historia

Machory, odległe zaledwie o kilometr w dół Czarnej od bardziej znanego Maleńca, szczycą się równie bogatymi tradycjami przemysłowymi. W 1867 r. Machory posiadały status gminy i znajdowały się w powiecie opoczyńskim, który składał się wtedy z 8 osad miejskich i 23 gmin. Miejscowość była jednym z wielu ośrodków przemysłu hutniczego od początków XVI wieku (pierwsze wzmianki o lokalnej kuźnicy ok. 1510 r.). W powiecie tym w XVIII w. wyodrębniły się cztery okręgi: przysuski, drzewicki, białaczowski i maleniecko-machorowski. Wszystkie leżały w granicach Staropolskiego Zagłębia Przemysłowego.

Zespół napędowy zakładu

W owym czasie technologia produkcji surówki polegała na wytopie rudy żelaza w wielkim piecu opalanym węglem drzewnym pozyskiwanym z okolicznuch lasów, gdzie również wydobywano rudę. Natomiast wody rzek zaopatrywały w energię urządzenia fabryk.

Jak wskazują urzędowe spisy z lat 1775 i 1789 kalwin Marcin Dołęga, podpułkownik wojsk koronnych, dziedzic Adamowa, Chełst, Marcinkowa, Myśliborza, Machor, Sulborowic i Wesołej, posiadał 6 dymów fabrycznych w Młynku Podborskim i 4 fabryczne w Machorach. Według spisu w 1782 r. wielkość produkcji surówki wielkopiecowej wytwarzanej w Machorach wynosiła 3000 cetnarów (ok. 198 ton) rocznie, była ona uzdatniana przez trzy fryszerki. Kolejne lata po trzecim rozbiorze Polski i okres wojen napoleońskich wpłynął niekorzystnie na działalność fabryk żelaza w Polsce. W 1802 roku wielkość produkcji rocznej w Machorach spadła do 806 cetnarów (ówczesny właściciel - Michał Dołęga). Kolejnymi właścicielami zakładu byli członkowie znanej warszawskiej rodziny przemysłowców – Fraenkelów.

Uruchomili oni w 1833 roku pierwszą pudlingarnię, co spowodowało przewrót w produkcji żelaza w Królestwie. Projektantem i budowniczym pieców pudlingowych był wybitny metalurg, urodzony na Kielecczyźnie Wojciech Krygier. Surówki dostarczał miejscowy wielki piec, który pracował do 1880 r. Zakładem zarządzał pasierb barona Fraenkela – Ludwik Laski. W 1850 roku w Machorach istniało 6 zakładów, a wartość produkcji wyniosła 12 000 rubli srebrnych. Spis z 1860 roku odnotował 5 zakładów i wartość produkcji na poziomie 50 000 rubli srebrnych. Folwarki Machory i Myślibórz należące do barona Fraenkela służyły też jako baza surowcowa. W Machorach znajdowały się kopalnie glinki białej i rudy żelaza.

Na przełomie XIX i XX w. nastąpiła zmiana sposobu produkcji surówki polegająca na zastosowaniu koksu do opalania wielkiego pieca. Pozwalało to osiągać 25000 ton surówki rocznie podczas gdy piec zasilany węglem drzewnym mógł wyprodukować tylko ok. 1500 ton. Tak więc mało wydajna technologia produkcji stała się główną przyczyną upadku hut żelaza na Kielecczyźnie. Po powodzi w 1923 r. walce z fabryki w Machorach zostały sprzedane za bezcen do Maleńca i tym samym została zakończona produkcja metalurgiczna zakładu. Na skutek małej opłacalności produkcji surówki już w roku 1898, na terenie dawnej huty, ówczesny właściciel Ludwik Bayer otworzył fabrykę kafli i tektury, jedną z najważniejszych na terenie zaboru rosyjskiego. Ceramiczne kafle piecowe z machorowskiej fabryki zachwycały zdobieniami i cieszyły się popularnością w całym Imperium Rosyjskim (użyto ich do obudowania pieców na wszystkich stacjach kolei transsyberyjskiej), aż do Władywostoku. W latach międzywojennych zamontowany był w fabryce generator, który zaopatrywał w energię elektryczną zakład oraz zabudowania dworskie. Do jego napędu posłużyła turbina wodna Francisa napędzająca wcześniej walcarki. Urządzenia te pracowały do 1970 r. kiedy to nastąpiła elektryfikacja wsi.

Od 2 sierpnia 1919 r. do 30 marca 1939 r. Machory jako najliczniejsza gmina (obok Opoczna) powiatu opoczyńskiego należała do województwa kieleckiego. Od 1 kwietnia 1939 r. powiat opoczyński włączony został do województwa łódzkiego.

Większość zabytków we wsi mocno podupadła, na miejscu nie zachowały się żadne piece kaflowe z czasów funkcjonowania zakładu. Do pozostałości po zespole kaflarni i papierni należą budynki fabryczne (bez pierwotnego wyposażenia) oraz nieźle zachowany system napędowy zakładu wraz z systemem spiętrzającym i doprowadzającym wodę.

Oprócz budynków fabryki można obejrzeć w Machorach zabytkowy dwór wraz z resztkami przyległego parku, zabudowania folwarczne oraz dom "Dołęgów", w którego sieni zachował się jeszcze zabytkowy magiel. Niedaleko drogi znajduje się kamieniołom nazywany "skałą", wydobywano z niego piaskowiec. Posłużył on do budowy grobli oddzielającej koryto rzeki Czarnej od stawu zasilającego urządzenia fabryki w Machorach. Grobla ta biegnie od Maleńca do Machor. W pobliskim lesie zachowała się murowana kaplica kryta gontem. Pod jej podłogą znajduje się krypta, gdzie pochowani byli przodkowie Dołęgów. O hutniczej przeszłości miejscowości świadczą też nazwy okolicznych wsi. Są to: Cegielnia stanowiąca obecnie część Machor i leżąca w dole rzeki Czarnej Tama. Pochodzenie nazwy Machory jest natomiast nieznane, podobnie nazw Koszary i Okrąglica – pozostałych części Machor.