Wikipedysta:Maire/brudnopis3
Z Wikipedii
Galijski kalendarz z Coligny odnaleziony został we francuskiej miejscowości Coligny (46°23' N 5°21' E) w pobliżu Lyonu w roku 1897 wraz z głową wykonanego z brązu posągu przedstawiającego młodego mężczyznę. Jest to kalendarz księżycowo-słoneczny.
Kalendarz wyryto na płycie z brązu, zachowanej w 73 fragmentach. Pierwotnie płyta mierzyła 1,48 m szerokości i 0,9 m wysokości (Lambert s.111). Na podstawie stylu liternictwa oraz towarzyszących znalezisku przedmiotów, datuje się go z dużym prawdopodobieństwem na koniec II w. n.e. (Lambert s.111). Tekst kalendarza zapisany został łacińskimi kapitalikami w języku galijskim (Duval & Pinault). Zrekonstruowana z fragmentów płyta zawiera 16 kolumn, z 62 miesiącami rozłożonymi na pięć lat.
Francuski archeolog J. Monard wysunął teorię, że kalendarz z Coligny został spisany przez druidów pragnących zachować swą tradycję rechuby czasu w okresie, gdy na terenie Cesarstwa Rzymskiego narzucony został kalendarz juliański. Jednakże ogólna jego forma wskazuje raczej na rodzaj publicznego kalendarza (tzw. parapegmata) będącego w użyciu w całym świecie grecko-rzymskim (Lehoux ss. 63-65).
Podobny kalendarz, odnaleziony w pobliżu w miejscowości Villards d'Heria (46°25' N 5°44' E), zachował się jedynie w ośmiu fragmentach. Przechowywany jest obecnie w Musée d'Archéologie du Jura w miejscowości Lons-le-Saunier.
Spis treści |
[edytuj] System
Kontynentalny kalendarz celtycki zrekonstruowany na podstawie kalendarzy z Coligny i Villards d'Heria miał następujące cechy:
- Był to kalendarz księżycowo-słoneczny próbujący zsynchronizować rok słoneczny i miesiąc księżycowy.
- Miesiąc był księżycowy. Uczeni spierają się, czy początkiem jego był nów czy pełnia księżyca.
- Rok kalendarzowy rozpoczynał się miesiącem Samonios, który, jak się zwykle uważa, odpowiada staroirlandzkiemu Samhain. Oznaczałoby to, że rok rozpoczynał się jesienią. Jednakże, słowo Samon znaczy po galijsku lato (Lambert s.112), więc zakładany jesienny początek roku jest kwestią sporną. Le Contel i Verdier (1997) wysunęli hipotezę o początku roku w dniu przesilenia letniego. Monard (1999) uważa, iż rok zaczynał się w dniu równonocy jesiennej. Bonsing (2007) z kolei argumentuje za początkiem roku w maju w dniu z irlandzkiego święta Beltaine (wskazówki w literaturze z cyklu feniańskiego, Joyce 2000).
- Zapis TRINVX[tion] SAMO[nii] SINDIV ("trójnoc [miesiąca] Samonios dziś") w 17 dniu miesiąca Samonios sugeruje, że święto Samhain miało trwać trzy dni.
- Kalendarz dopasowywano do roku słonecznego poprzez dokładanie co dwa i pół roku dodatkowego trzynastego miesiąca. Dodatkowe miesiące dokładano przed Samoniosem w pierwszym roku, a między miesiącami zwanymi Cutios i Giamonios w trzecim roku. Nazwa pierwszego dodatkowego miesiąca jest niepewna, gdyż zachowany tekst jest zbyt fragmentaryczny. Drugi dodatkowy miesiąc nazywał sięCiallos bis Sonnocingos (Lambert p.116).
- Miesiące podzielone były na połowy, początek drugiej połowy oznaczono terminem atenoux. Podstawową jednostką celtyckiego kalendarza było zatem pół miesiąca, czego ślady znaleźć można obecnie w celtyckim folklorze. Pierwsza połowa liczyła zawsze 15 dni, druga – naprzemiennie albo 14 albo 15 dni (podobnie jak w kalendarzu hinduskim).
- Miesiące liczące 30 dni oznaczone były jako Mat(os), szczęśliwe. Miesiące liczące 29 dni oznaczono jako Anm(atos), feralne.
- Prosty pięcioletni cykl nie byłby wystarczająco dokładny, sekwencja dodatkowych miesięcy była więc uzupełniana co trzydzieści lat, po pięciu cyklach składających się z 62 lunacji, jeszcze dwoma dodatkowymi miesiącami, a po jednym cyklu złożonym z 61 lunacji – jeszcze jednym dodatkowym miesiącem, lub też po 11 miesiącach dodatkowych. Oznacza to, że w ciągu trzydziestu lat wypada dokładnie 371 lunacji, co daje dokładność do jednego dnia średnio co 20 czy 21 lat (dokładność mniejsza niż w wypadku kalendarza juliańskiego, gdzie przesunięcie wynosi jeden dzień na około 130 lat, kalendarz juliański nie bierze jednak pod uwagę miesiąca księżycowego). Można założyć, że ścisły "cykl 30-letni" nie był narzucony i że dodatkowy miesiąc byłby pomijany, gdy zaszła taka potrzeba (np. jakies 300 lat po powstaniu kalendarza).
Interpretacja słowa atenoux jako "powracającej nocy" jest niezbyt prawdopodobna (Delamarre p.58), bardziej prawdopodobną wersją jest "odnawiająca się noc"; miesiąc zatem zaczynałby się od nowiu a atenoux oznaczałoby odrodzenie się, tzn. pełnię księżyca.
[edytuj] Galijski kalendarz w źródłach historycznych
[edytuj] Pliniusz Starszy
W Historii naturalnej Pliniusz Starszy w opisie zbierania jemioły przez druidów podaje:
Rzadko przytrafia się na nim [na dębie] jemioła, ale gdy ją znajdą, zdejmują ją bardzo uroczyście. Robią to przede wszystkim szóstego dnia księżyca i od tej daty rozpoczynają swe miesiące, lata i cykl trzydziestoletni, ponieważ w szóstym dniu księżyc jest pełen energii i nie przebiegł jeszcze połowy drogi.[1]
Komentarz ten potwierdza grupowanie pięcioletnich okresów z kalendarza z Coligny w trzydziestoletnie „wieki”, przy opuszczeniu jednego miesiąca dodatkowego na każdy taki wiek, aby dopasować do siebie cykle księżycowy i słoneczny.
[edytuj] Juliusz Cezar
Juliusz Cezar w Wojnie galijskiej podaje, że dni, miesiące i lata zaczynały się u Galów od ciemnej połowy, po której następowała jasna:
Wszyscy Galowie podają, że są potomkami Ojca Disa i mówią, że tak nauczają druidzi. W związku z tym wszelkie podziały czasu określają oni nie według dni, lecz nocy; dni urodzin oraz początki miesięcy i lat tak obliczają, aby noc zawsze poprzedzała dzień.[2]
Jest to spójne z początkiem miesiąca podczas nowiu czy też szóstego dnia księżyca jak chce Pliniusz; nie byłoby zaś spójne z początkiem miesiąca przypadającym na pełnię, jak proponują niektóre neopogańskie interpretacje kalendarza z Coligny.
[edytuj] Miesiące
Układ miesięcy w poniższej tabeli opiera się na założeniu, że początkiem roku jest jesienna równonoc i na analizie Monarda (1999) i innych.
| Nr | Nazwy miesięcy | Miesiące kalendarza juliańskiego | Uwagi |
|---|---|---|---|
| 1 | SAMON[IOS] | (pażdziernik/listopad) | zob. etymologię Samhain |
| 2 | DVMANN[OSIOS] | (listopad/grudzień) | "ciemny"? |
| 3 | RIVROS | (grudzień/styczeń) | por. irl. reo "mróz" |
| 4 | ANAGANTIO[S] | (styczeń/luty) | |
| 5 | OGRONIOS | (luty/marzec) | |
| 6 | CVTIOS | (marzec/kwiecień) | por. irl. cith/cioth "opad deszczu" |
| (SONNOCINGOS) | "początek wiosny"? | ||
| 7 | GIAMONIOS | (kwiecień/maj) | zob. etymologię Samhain; por. irl. geimhreadh "zima" |
| 8 | SIMIVISONNA[COS] | (maj/czerwiec) | "środek wiosny"? |
| 9 | EQVOS | (czerwiec/lipiec) | "koń" (irl. each) |
| 10 | ELEMBIV[IOS] | (lipiec/sierpień) | |
| 11 | EDRINI[OS] | (sierpień/wrzesień) | |
| 12 | CANTLOS | (wrzesień/październik) |
Święta Beltane (pełnia w miesiącu Giammonios) i Lughnasadh (pełnia w miesiącu Elembivios) są, jak się twierdzi, zaznaczone w kalendarzu niewielkimi znakami [1]. Odpowiednik Imbolc (pełnia miesiąca Anagantios) nie jest zaznaczony.
Przypisy
- ↑ Pliniusz Starszy, Historia naturalna, księga XVI, rozdz. 95, ust. 249; cytat za: James George Frazer, Złota gałąź, tłum. Henryk Krzeczkowski, PIW, Warszawa 1965, s. 506
- ↑ Gajusz Juliusz Cezar, Wojna galijska, księga VI, rozdz. 18, tłum. i oprac. Eugeniusz Konik, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wrocław 1978, s. 222
[edytuj] Źródła cytowane
- Bonsing, John (2007). The Celtic Calendar (available online).
- Bostock, John and H.T. Riley (eds) (1855). Pliny the Elder, The Natural History Book 16, "the natural history of the forest trees". English translation (available online). Original Latin (also available). The Latin text of the specific passage is est autem id rarum admodum inventu et repertum magna religione petitur et ante omnia sexta luna, quae principia mensum annorumque his facit et saeculi post tricesimum annum, quia iam virium abunde habeat nec sit sui dimidia.
- Julius Caesar, The Gallic Wars 6.18. English translation (available online). Original Latin (also available). The Latin text of the specific passage is Ob eam causam spatia omnis temporis non numero dierum sed noctium finiunt; dies natales et mensum et annorum initia sic observant ut noctem dies subsequatur.
- Delamarre, Xavier (2003). Dictionnaire de la langue gauloise: une approche linguistique du vieux-celtique continental. 2nd edition, Paris, Editions Errance. ISBN 2-87772-237-6
- Lambert, Pierre-Yves (2003). La langue gauloise. Paris, Editions Errance. 2nd edition. ISBN 2-87772-224-4. Chapter 9 is titled "Un calandrier gaulois".
- Le Contel, Jean-Michel and Verdier, Paul (1997). Un calendrier celtique: le calendrier gaulois de Coligny. Paris, Editions Errance. ISBN 2-87772-136-1
- Lehoux, D. R. Parapegmata: or Astrology, Weather, and Calendars in the Ancient World. Rozprawa doktorska, University of Toronto, 2000.
[edytuj] Pozostała bibliografia
- Duval, Paul-Marie and Pinault, Georges (eds) (1986). Receuil des Inscriptions Gauloises (R.I.G.), Vol. 3: Les calendriers du Coligny (73 fragments) et Villards d'Heria (8 fragments). Paris, Editions du CNRS.
- Hitz, Hans-Rudolf (1991). Der gallo-lateinische Mond- und Sonnen-Kalender von Coligny.
- Joyce, P.W. (2000). "Old Celtic Romances". The pursuit of the Giolla Dacker and his horse. Wordsworth Editions Limited, London.
- Laine-Kerjean, C. (1943). "Le Calendrier Celtique". Zeitschrift für Celtische Philologie, 23, pp.249-84.
- McCluskey, Stephen C. (1990). "The Solar Year in the Calendar of Coligny". Études Celtiques, 27, pp. 163-74.
- Mac Neill, Eóin (1928). "On the notation and chronology of the Calendar of Coligny". Ériu, X, pp.1-67.
- Monard, Joseph (1996). About the Coligny Calendar. Monografia opublikowana nakładem własnym.
- Monard, Joseph (1996). Découpage saisonnier de l'année celtique. privately published monograph.
- Monard, Joseph (1999). Histoire du calendrier gaulois : le calendrier de Coligny. Paris, Burillier. ISBN 2-912616-01-8
- Olmsted, Garrett (1992). The Gaulish calendar: a reconstruction from the bronze fragments from Coligny, with an analysis of its function as a highly accurate lunar-solar predictor, as well as an explanation of its terminology and development. Bonn: R. Habelt. ISBN 3-7749-2530-5
- Parisot, Jean-Paul (1985). "Les Phases de la Lune et les Saisons dans le Calendrier de Coligny". Studies Indo-Européennes, 13, pp.1-18.
- Pinault, J. (1951). "Notes sur le vocabulaire gaulois, I. Les noms des mois du Calendrier de Coligny". Ogam, XIII, pp. 143-154
- Rhys, John (1909). "The Coligny Calendar". Proceedings of the British Academy, 4, pp.207-318.
- Thurneysen, Rudolf (1899). "Der Kalendar von Coligny". Zeitschrift für celtishe Philologie, 2, pp.523-544
[edytuj] Linki zewnętrzne
- [ Prezentacja kalendarza na stronie ] (fr) (Uwaga: Strona działa poprawnie tylko w przeglądarce Internet Explorer.)
- The Coligny Tablet (en)
- Coligny Calendar Page (en)
- Coligny Calendar (en)
- Caer Australis: Celtic Calendar (en)
Category:Obsolete calendars Category:Archaeological artefacts Category:Roman Gaul Category:Celtic art Category:Celts
