Porosty
Z Wikipedii
| Porosty | |
 |
|
| Systematyka | |
| Domena | jądrowce |
| Królestwo | grzyby |
| Typ | porosty |
| Nazwa systematyczna | |
| Lichenes | |
 Galeria Wikimedia Commons |
|
Porosty (łac. lichenes) – tradycyjna nazwa licznej grupy grzybów (ponad 20% wszystkich gatunków grzybów Fungi), określanych jako lichenizowane, tworzących obligatoryjne symbiozy głównie z prokariotycznymi cyanobakteriami Cyanobacteria lub eukariotycznymi zielenicami Chlorophyta. Jako samodzielna jednostka taksonomiczna, przestała istnieć w 1981 roku, w wyniku zmian wprowadzonych przez Międzynarodowy Kodeks Nomenklatury Botanicznej. Pojęcie to ujmowane jest obecnie w kategoriach ekologicznych (podobnie jak grzyby mikoryzowe) a nie systematycznych.
Nauka zajmująca się porostami to lichenologia.
Spis treści |
[edytuj] Występowanie
Porosty są organizmami pionierskimi porastającymi korę drzew, kamienie, gleby najbardziej ubogie, a także bardziej suche zwane też "glebami poligonowymi". Występują niemalże na wszystkich długościach i szerokościach geograficznych. Najwięcej gleb poligonowych znajduje się w tundrze, a także na pustyniach i stepach. Gleby tundrowe, pustynne i stepowe należą do bardzo ubogich w azot i dlatego porosty, asymilują azot z atmosfery przy pomocy bakterii znajdujących w zgrubieniach grzybni.
Porosty spotkać można na korze drzew (epifity), drewnie (epiksylity), glebie (epigeity) oraz na naturalnych i antropogenicznych podłożach skalnych, takich jak skałki, kamienie i głazy narzutowe, beton, tynk, cegły, eternit, dachówki (epility). Duża grupa porostów zasiedla różne podłoża, gatunki takie określamy jako ubikwistyczne. Na przykład niektóre chrobotki (chrobotek szydlasty - Cladonia coniocraea, strzępiasty - Cladonia fimbriata) osiedlają się głównie na murszejących pniakach, często jednak występują także na glebie, korze drzew, a nawet pokrytym cienką warstewką gleby podłożu skalnym.
[edytuj] Budowa i czynności życiowe porostów
[edytuj] Budowa
Porosty tworzą plechy, które mogą mieć dwie postacie. Komponenty grzybowe i glon mogą być rozmieszczone równomiernie (plecha homeomeryczna) lub komponenty ułożone są warstwowo (plecha heteromeryczna). W drugim przypadku wyróżniamy korę górną (grzyb), warstwę glonową i niżej warstwa strzępek grzyba.
Plecha porostów może mieć formy:
- nitkowatą
- krzaczkowatą - porozgałęziana i wzniesiona (zwisająca w wypadku porostów nadrzewnych)
- listkowatą - lekko odstaje od podłoża i przypomina pofałdowany na brzegach liść
- skorupiastą - płaska i ściśle przylega do podłoża np. skały, muru lub kory drzewa
Wiek pospolitych u nas porostów nadrzewnych i naziemnych jest określany z reguły na kilka do kilkunastu lat; najbardziej długowieczne z tej grupy żyją 50-100 lat. Naskalne porosty o plechach skorupiastych mogą dożywać od 2-4,5 tysiąca lat (np. wzorzec geograficzny - Rhizocarpon geographicum). Najwolniej rosną porosty o plechach skorupiastych np. wzorzec geograficzny przyrasta rocznie 0,25–0,5 mm, pawężnice (Peltigera) 1-3 cm rocznie.
[edytuj] Symbioza
W symbiozie komponent grzybowy określany jako mikobiont należy w przeważającej części (ok. 98%) do workowców (Ascomycota), rzadziej grzybów podstawkowych (Basidiomycota) lub grzybów niedoskonałych (Deuteromycota). Komponentami autotroficznymi, określanymi mianem fotobiont, są zielenice lub sinice. Najczęściej spotykanym fotobiontem są przedstawiciele rodzajów trebouksia (Trebouxia) i trentepolia (Trentepohlia) - zielenice oraz trzęsidło (Nostoc) - cyanobakteria. Wymienione rodzaje występują w plechach ponad 90% gatunków porostów. Związki między tymi organizmami mogą mieć różny charakter, od bardzo swobodnego po bardzo ścisły i jest różnie interpretowany. Niektórzy uważają go za związek mutualistyczny inni jako symbiozę antagonistyczną (helotyzm, pasożytnictwo, endosaprofityzm, glonopasożytnictwo). Obok podstawowego, niektóre porosty zawierają także dodatkowy gatunek fotobionta, który umieszczony jest zazwyczaj w określonych partiach plechy - cefalodiach. Na plechach porostów mogą także występować grzyby naporostowe - w formie pasożytów, saprobiontów lub organizmów parasymbiotycznych. Nic więc dziwnego, że plechy porostów porównuje się często do miniaturowych ekosystemów.
[edytuj] Rozmnażanie
Rozmnażanie porostów następuje w wyniku wytwarzania diaspor, które podzielić można na diaspory zlichenizowane oraz diaspory niezlichenizowane. Diaspory zlichenizowane to różnego typu wytwory, np. wyrostki - izydia lub urwistki - soredia (powstające w soraliach), złożone ze strzępek mikobionta i komórek fotobionta, które po oddzieleniu od macierzystej plechy mogą odtworzyć (w sprzyjających warunkach) nowy organizm o identycznych genetycznie cechach. Diaspory niezlichenizowane są wyłącznymi wytworami grzybni mikobionta. Zaliczyć można do nich zarodniki (mejospory) - askospory lub bazydiospory, których wytworzenie poprzedzone jest procesem płciowym, typowym dla danej grupy grzybów, powstające w charakterystycznych dla danego rodzaju grzyba owocnikach (np. perytecja – otocznie lub apotecja – miseczki) oraz konidia (mitospory), powstające z wyspecjalizowanych strzępek grzybni wegetatywnej, zazwyczaj w różnego typu owocowaniach (np. pyknidiach). Propagacja diaspor odbywa się biernie, za pośrednictwem wiatru, wody lub zwierząt. W przypadku diaspor niezlichenizowanych, utworzenie nowej plechy (lichenizacja) możliwe jest tylko w wyniku bezpośredniego kontaktu rozwijającej się z diaspory grzybni z komórkami odpowiedniego fotobionta. Zjawisko to nie odgrywa zapewne głównej roli w procesie rozprzestrzeniania się porostów. Reprodukcja porostów następuje także w wyniku mechanicznej fragmentacji plech (np. u naziemnych chrobotków Cladonia spp.).
[edytuj] Systematyka
Na świecie znanych jest ok. 13,5 tysiąca gatunków porostów, z czego w Polsce występuje ok. 1600. Wiele z nich jest długowieczna. Do najbardziej znanych przedstawicieli należą: chrobotek reniferowy (Cladonia rangiferina), płucnica islandzka (Cetraria islandica).
- Rodzina: brodaczkowate (Usneaceae)
- Rodzaj: brodaczka (Usnea)
- Gatunek: brodaczka kępkowa (Usnea hirata)
- Gatunek: brodaczka kędzierzawa (Usnea subfloridana, Usnea comosa)
- Gatunek: brodaczka najdłuższa (Usnea longissima)
- Gatunek: brodaczka rozpierzchła (Usnea fulvoreagens)
- Gatunek: brodaczka zwyczajna (Usnea filipendula, Usnea dasypoga)
- Gatunek: mąkla tarniowa (Evernia prunastri)
- Rodzaj: brodaczka (Usnea)
- Rodzina: chrobotkowate (Cladoniaceae)
- Rodzaj: chrobotek (Cladonia)
- Gatunek: chrobotek reniferowy (Cladonia rangiferia)
- Gatunek: chrobotek leśny (Cladonia sylvatica)
- Gatunek: chrobotek strzępiasty (Cladonia fimbriata)
- Gatunek: chrobotek kubkowaty (Cladonia pyxidata)
- Gatunek: chrobotek alpejski (Cladonia stellaris)
- Gatunek: chrobotek czarniawy (Cladonia stygia)
- Gatunek: chrobotek palczasty (Cladonia digitata)
- Gatunek: chrobotek najeżony (Cladonia impexa)
- Gatunek: chrobotek gwiazdkowaty (Cladonia uncialis)
- Gatunek: chrobotek łuskowaty (Cladonia subsquamosa)
- Gatunek: chrobotek wysmukły (Cladonia gracilis)
- Gatunek: chrobotek rożkowy (Cladonia cornuta)
- Gatunek: chrobotek rogokształtny (Cladonia cornutoradiata)
- Gatunek: chrobotek okółkowy (Cladonia verticillata)
- Gatunek: chrobotek kieliszkowaty (Cladonia chlorephaea)
- Gatunek: chrobotek rosochaty (Cladonia foliacea)
- Gatunek: chrobotek koralowy
- Rodzaj: chrobotek (Cladonia)
- Rodzina: granicznikowate (Stictaceae)
- Rodzaj: granicznik (Lobaria)
- Gatunek: granicznik płucnik (Lobaria pulmonaria)
- Rodzaj: podgranicznik (Sticta)
- Rodzaj: granicznik (Lobaria)
- Rodzina: tarczownicowate (Parmeliaceae)
- Rodzaj: tarczownica (Parmelia)
- Gatunek: tarczownica kielichowata (Parmelia acetabulum)
- Gatunek: płaskotka pylasta (Parmeliapsis aleurites)
- Gatunek: płaskotka rozlana (Parmeliopsis ambigua)
- Gatunek: płaskotka reglowa (Parmeliopsis hyperopta)
- Rodzaj: płucnica (Cetraria)
- Gatunek: płucnica islandzka (Cetraria islandica)
- Gatunek: płucnica płotowa (Cetraria sepincola)
- Gatunek: płucnica żółta (Cetraria pinastri)
- Gatunek: płucnica modra (Cetraria glauca)
- Rodzaj: tarczownica (Parmelia)
[edytuj] Znaczenie porostów
- Porosty jako organizmy pionierskie mają bardzo ważną funkcję glebotwórczą.
- Są ważnym składnikiem pokarmowym (dla reniferów i piżmowołów) oraz schronieniem bezkręgowców. Niektóre ptaki wykorzystują porosty do budowy gniazd. Porosty wykorzystywane są w lecznictwie (płucnica lekarska, brodaczka, tarczownica), inne są cenione w kuchni (krusznica jadalna - "manna z nieba").
- Porosty są bardzo czułym biowskaźnikiem (bioindykatorem) czystości atmosfery. Specjalna skala porostowa pozwala na podstawie składu gatunkowego porostów określić stopień zanieczyszczenia atmosfery.
- Szczątki porostów przyczyniają się do powstawania próchnicy, która z rozdrobnionym materiałem skalnym tworzy glebę.
[edytuj] Ochrona prawna
W Polsce ok. 270 gatunków jest objętych ścisłą ochroną.
[edytuj] Zobacz też
[edytuj] Linki zewnętrzne
- Porosty jako organizmy wskaźnikowe
- Rodziny chronionych porostów
- The lichenologist
- British Lichen Society
- Sekcja Lichenologiczna PTB
