Psychologia religii
Z Wikipedii
Psychologia religii jest interdyscyplinarną nauką zajmującą się psychologiczną analizą fenomenów religiijnych. Znajduje się na pograniczu psychologii i religioznawstwa i korzysta z dorobku obu dziedzin. Z psychologicznego punktu widzenia głównym zadaniem psychologii religii jest próba wyjaśniania zjawisk religijnych (takich jak doświadczenie religijne, konwersja, osobista religijność, duchowy rozwój człowieka, fundamentalizm religijny itd.) przy pomocy aparatu pojęciowego wytworzonego na polu psychologii bądź jej poddziedzin (np. psychologia kliniczna religii zajmuje się opisem relacji pomiędzy religijnością a zdrowiem psychicznym). Z punktu widzenia religioznawczego, psychologia religii traktowana jest jako subdyscyplina religioznawstwa, komplementarna w stosunku do socjologii religii. Tak traktowana psychologia religii stanowi młodą gałąź nauk religioznawczych. Psychologia religii zajmuje się zatem głównie przeżyciowo-przekonaniową stroną religii, próbując przy tym szukać zależności pomiędzy sposobem przeżywania religii, a kontekstem religijno-kulturowym jednostki.
Główne podejścia teoretyczne stosowane w psychologii religii:
- psychoanalityczne (psychodynamiczne)
- neopsychoanalityczne (głównie szkoła teorii relacji z obiektem)
- analityczne (szkoła C.G. Junga)
- behawioralne
- kognitywno-ewolucyjne
- kulturowe (w Polsce H. Grzymała-Moszczyńska)
[edytuj] Przedmiot i cele psychologii religii
Przedmiotem badań psychologii religii jest struktura, procesy formowania się, miejsce i funkcja motywacyjna religijności w osobowości człowieka.
[edytuj] Rozróżnienie znaczeniowe pojęć: religia a religijność
Przez pojęcie religii rozumiemy zbiór twierdzeń i norm, które wyjaśniają i regulują stosunek zachodzący między człowiekiem i Sacrum. Przez religijność rozumie się indywidualne, podmiotowe ustosunkowanie się człowieka wobec Sacrum. To ustosunkowanie wyraża się w sferze pojęć i przekonań, uczuć oraz zachowań jednostki. Sprowadza się do subiektywnego odniesienia człowieka do rzeczywistości opisywanej i wyjaśnianej w religii. Jest strukturą złożoną z wielu elementów (sądy, przekonania, przeżycia, stany emocjonalne, predyspozycje do zachowań, same zachowania). Religijność nie stanowi struktury wyizolowanej z całokształtu życia psychicznego człowieka, jest czymś wkomponowanym, co konstytuuje osobowość człowieka, przenika ją. Zawiera w sobie odniesienie do transcendencji. Mówi się o różnych typach religijności: fundamentalnej i oświeconej, autorytarnej i humanistycznej, wewnętrznej i zewnętrznej, dojrzałej i niedojrzałej.
[edytuj] PSYCHOLOGICZNE ŹRÓDŁA RELIGIJNOŚCI
- instynkt religijny doszukiwanie się skłonności i predyspozycji do religii, które spontanicznie stać się mogą instynktownym przeczuciem i pełnym tęsknoty podążaniem za in-tynktem religijnym, które uspokoją się, gdy znajdzie się swój cel, wyjaśni samego siebie;
- wrodzony temperament niektórzy są bardziej temperamentalnie dysponowani do przeżywania religii niż inni;
- szósty zmysł- umiejętność kontaktowania się z tym, co Boskie, pragnienie przeżywania czegoś innego od zwykłej codzienności, co jest pewną tajemnicą:
- misterium tremendum lęk przed czymś co jest nieznane,
- misterium fascinans zachwyt Bogiem i pięknem np. Stworzenia
- totemizm i magia (psychoanaliza, Freud)
- przeszczepienie religii od rodziców i osób znaczących nie jest to do końca prawdą, rodzice mogą być jedynie przekazicielami własnych doświadczeń;
- pragnienie redukowania czy zaspokajania potrzeb np. gdy ktoś posiada potrzebę sensu życia, poszukuje go, nie znając odpowiedzi, dochodzi do wniosku, że Bóg może być ostatnim odniesieniem;
- redukowanie niepokoju człowieka redukowanie np. lęku przed śmiercią;
[edytuj] CZYNNIKI KSZTAŁTUJĄCE RELIGIJNOŚĆ CZŁOWIEKA
- czynniki konstytucjonalne, wewnętrzne,
- czynniki środowiskowe,
- własna aktywność,
- rola emocji w zaangażowaniu religijnym:
- dojrzałość emocjonalna,
- kontrola emocjonalna,
- emocje a religijność
[edytuj] ETAPY ROZWOJU RELIGIJNOŚCI CZŁOWIEKA
- 1. okres areligijny, 1. rok życia,
- 2. okres początków religijności człowieka, 2 - 3 rok życia,
- 3. okres religijności magicznej, 4 - 7 rok życia,
- 4. okres rel. autorytarno moralnej, 7 - 12 lat,
- 5. okres to kształtowanie rel. autonomicznej, 12 - 17 lat,
- 6. okres to kształtowanie rel. autentycznej, 18 - 25 lat,
- 7. okres stabilności religijnej, 25 - 30 lat,
- 8. okres dojrzałej religijności, 40 - 60,70 lat,
- 9. okres rel. eschatologicznej, pow. 60 lat.
Harms religijność podzielił na 3 etapy:
- 1. etap to etap bajki, 3 - 6 lat, pojęcie Boga cechuje bardziej fantazyjność i emocjonal-ność niż racjonalność,
- 2. etap to stadium realizmu, okres szkoły podst., pojęcie Boga staje się bardziej reali-styczne, modlitwa zaczyna mieć charakter prywatnej rozmowy,
- 3. etap to stadium indywidualistyczne, okres młodzieńczy, cechuje się wrażliwością emo-cjonalną i oryginalnością, własnym stanowiskiem wobec kwestii religijnych.
[edytuj] CHARAKTERYSTYKA RELIGIJNOŚCI OKRESU DZIECIĘCEGO
- na etapie rozwoju myślenia konkretno wyobrażeniowego dziecko pewne zjawiska religijne przyjmuje dosłownie,
- doświadczenia rel. dziecka są ostrzejsze w swoich konturach,
- dziecięca rel. obfituje w groteskowe twory wyobraźni,
- egocentryzm dziecko wykazuje tendencję do ciągłego odnoszenia wszystkiego do siebie, swoją religijność zawdzięcza rodzicom,
- antropomorfizm dziecko kształtuje sobie obraz Boga na podobieństwo człowieka, szcze-gólnie na obraz ojca,
- magiczny sposób myślenia- Bóg jako czarodziej czy św. Mikołaj,
- przeżycia dziecka nasycone są subiektywizmem, co odznacza się w wartościowaniu prawd religijnych, bezkrytycyzmie,
- w późniejszym okresie szczerość poglądów rodziców wywiera na dziecko duży wpływ, dzieci są wyczulone na szczerość otoczenia,
- stosowanie mechanizmów racjonalizacji,
- rel. dziecięca znamionuje w rytualizm.
[edytuj] EWOLUCJA PRZEŻYĆ RELIGIJNYCH OKRESU DZIECIĘCEGO
- pojęcia związane z naturą Boga:
- małe dzieci- antropomorfizm,
- dzieci starsze- interpretacja Boga w kategoriach fizycznych zastępowana jest kategoriami symbolicznymi a następnie abstrakcyjnymi,
- pojęcia związane z Bogiem a światem przyrody:
- małe dzieci- nie odróżnianie cudu od magii,
- dzieci starsze- uwzględnianie praw fizycznych działających w świecie na zasadzie przyczyna- skutek,
- Bóg w relacji do ludzi:
- nieadekwatne rozumienie kontaktu Boga z ludźmi.
Religijność dziecka od 3. do17. roku życia
- 1. rok- areligijność,
- 2. rok- religijność na wzór matki,
- 3. rok-początki rel. indywidualnej,
- 4.-6. rok- religij. magiczna; dzieci uważają Boga za nieśmiertelnego, wszechmocnego, niewidzialnego, wszystkowiedzącego; nie rozumieją pojęcia grzechu, nie różnicują Boga od Jezusa; modlitwa ich jest zwykle prośbą, zwykle nudzą się na Mszy Św,
- 7. - 12. rok- etap religijności opartej na autorytecie: silne uzależnienie od wzorców, zanik rel. magicznej,
- 12. - 17. rok- etap rel. autonomicznej: bezpośredniość w stosunku do Boga, wzrost znaczenia duchowości, rozwój sumienia, skrupulatne podejście do przepisów.
[edytuj] CHARAKTERYSTYKA REL. OKRESU MŁODZIEŃCZEGO
- gwałtowny skok w rozwoju psychicznym, religijnym,
- młodzieńcze przebudzenie sprawia, że religijność się umacnia lub zanika,
- w oparciu o swoje ideały młody człowiek krytykuje swoje otoczenie i siebie, co może pro-wadzić do zniechęcenia religijnego,
- czas intensywnego kształtowania własnego światopoglądu - 16 lat,
- w tym okresie połowa wierzących staje się ateistami, ci co pozostają przy Bogu bardziej angażują się w swojej wierze,
- wypracowanie sobie własnego obrazu Boga,
- do 24 roku życia rozwój religijności chwieje się.
[edytuj] POSTULATY WYCHOWAWCZE W ZAKRESIE ROZWOJU RELIGIJNEGO DZIECKA
- nie można straszyć dziecka: Bogiem, piekłem, karą itp., może to doprowadzić do powstania nerwic, lęków, fobii; wówczas mogą one kojarzyć bodźce lękowe z religijnością;
- wprowadzanie w świat religii następuje poprzez nauczanie religijnych czynności i odpowiedzi na pytania dzieci dotyczące religii;
- religijność powinna być przekazywana na zasadzie zapalania świecy od innej już palącej się;
- rodzice powinni zachęcać dzieci do poznawania religii, inscenizować sytuacje, by dzieci za-dawały pytania;
- nie należy słuchać modlitwy dzieci, jeżeli tego nie chcą, sterowność przy modlitwie nie jest wskazana.
[edytuj] KSZTAŁTOWANIE SIĘ OBRAZU BOGA U DZIECI.
- internalizacja- przyjęcie pewnych wartości, obrazów, które powstały na podstawie wartości innych, np. rodziców jako swoje własne,
- obraz Pana Boga
- obraz wspomnieniowy - porównanie do rodziców,
- dzieci myślą o Bogu ukształtowanym w nich przez rodziców, dlatego pośrednio myślą o ro-dzicach,
- obraz symboliczny poprzez role pełnione przez rodziców,
- dla dziecka pierwszym Bogiem są rodzice, są ideałem, dlatego porównuje ich z Bogiem (wszechwiedza, sprawiedliwość, bezpieczeństwo),
- dla dziecka ważne jest odniesienie do ojca, jeśli jest prawidłowe- wzrost wiary, nieprawi-dłowe- kontakt z Bogiem słabnie, słabnie wiara,
- Freud mówił, że Bóg jest wyobrażany na wzór ojca, człowiek ma taki stosunek do Boga, jaki ma do ojca, ten stosunek może ulec zmianie, tęsknota za ojcem jest wyrazem tęsknoty do reli-gijności,
- pozytywny obraz ojca ziemskiego pozytywny obraz Boga, negatywny- odwrotnie; negat. Obraz matki- negatywny obraz Boga, pozytywny- odwrotnie,
- relacje emocjonalne w rodzinie są ważne dla właściwego kształtowania się obrazu Boga,
- gdy dziecko odkrywa, że rodzice nie są idealni, wówczas odchodzi od autorytetu, może odejść od Boga.
[edytuj] KRYTERIA DOJRZAŁEJ RELIGIJNOŚCI WG ALLPORTA.
Allport podaje 6 wymiarów, na podstawie których można powiedzieć, że religijność jest dojrzała. Jest dojrzała wtedy, gdy jest:
- ZRÓŻNICOWANA (różnorodność elementów, które tworzą religijność):
- wymiar podmiotowy: religia angażuje całość psychiki człowieka
- czynnik poznawczy- wnosi orientację znaczeniową i uprzedmiotowanie religii,
- czynnik emocjonalny,
- oba te czynniki tworzą sferę motywacyjną, zapewniającą religijny charakter człowieka.
- wymiar podmiotowy: religia angażuje całość psychiki człowieka
- wymiar przedmiotowy: dostrzeżenie złożoności przedmiotu religijnego:
- widzenie religii wielowymiarowo,
- dostrzeganie złożoności problematyki rel.,
dostrzeganie czynnika ludzkiego oraz boskiego w religijności;
- DYNAMICZNA- kształtuje się w wątpliwości, poszukiwania nowych rozwiązań:
- wystarczy prawdopodobieństwo,
- Bóg dostępny jest pośrednio przez Jego dzieła,
- wiara nie opiera się na pewności empirycznej,
- człowiek akceptuje prawdy wiary, choć ich nie rozumie,
- z modlitwą są związane fascynacje i niepokoje,
- raz zdobyta wiedza nie zamyka wszystkiego,
- aspekt motywacyjny(behawioralny);
- ZINTEGROWANA w aspekcie:
- podmiotowym(zgodność m-dzy wiedzą, emocjami i postępowaniem):
- element poznawczo- przekonaniowy zwanym też kognitywnym,
- element emocjonalno- wartościujący,
- element behawioralny, czyli praktyk religijnych
- podmiotowym(zgodność m-dzy wiedzą, emocjami i postępowaniem):
- przedmiotowym:
- wewnętrzną spójność całego obszaru przekonań religijnych z zachowaniem hierarchii jaka z nich wynika w odniesieniu do rzeczywistości,
- powiązanie religijności z całokształtem spraw życia, moralności, poglądu na świat;
- ZINTERIORYZOWANA(uznanie wartości religijnych za własne):
- religijność przenika całą osobowość i całe myślenie człowieka,
- wiązanie religijności z osobowością człowieka;
- AUTONOMICZNA:
- okres indywidualizacji, niedojrzałości rel., typowy dla dzieci:
- swoista motywacja, życie rel. rozwija się w oparciu o zasadę naśladownictwa za rodzicami,
- psychologiczny mechanizm potrzeb,
- okres indywidualizacji, niedojrzałości rel., typowy dla dzieci:
- o rel. dojrzałej można mówić w procesie socjalizacji:
- motywacja związana z wartościami tkwiącymi w przedmiocie rel.,
- zdolność przyjęcia prawdy dla niej samej,
- uznanie dobra niewygodnego z subiektywnego punktu widzenia,
- motywacja trwała, autonomiczna w stosunku do potrzeb człowieka;
- PERSONALNA
- relacja rel. m-dzy człowiekiem a Bogiem nabiera cech dialogowych,
- człowiek odnajduje się jako podmiot odpowiedzialny za rozwój tej relacji,
- człowiek nie tylko wierzy w Boga, ale może się odnosić do Niego z zaufaniem, z nadzieją.
[edytuj] DOŚWIADCZENIE RELIGIJNE (KOMPONENTY I FAZY WG W. GRUHN’A).
Gruhn wyodrębnia 3 komponenty dośw. religij.:
- czynnik jaźni, czyli świadomość mojego zaangażowania w przeżycie religijne,
- czynnik myśli o Bogu, czyli myślę o Bogu, kiedy przeżywam coś o charakterze rel.,
- czynnik nastawienia psychicznego, czyli postawy otwartej na to, co związane z rel.
Gruhn wyróżnia 8 faz dośw. religijnego:
- faza czysto myślowego rozumienia,
- faza doznania, kiedy podmiot doświadcza osobliwego uczucia na jakąś myśl,
- faza wzruszenia, w której następuje zwiększone zaangażowanie jaźni,
- faza świadomej decyzji: dać się porwać tej myśli,
- faza maksymalnego spotęgowania przeżycia, czyli identyfikacja z przeżywanymi treściami,
- faza, w której przeżycie nie ulega dalszemu spotęgowaniu, faza, której dotykają mistycy,
- forma mało egzaltowana,
- forma właściwa,
- formy ekstatyczne,
- faza stopniowego słabnięcia zaangażowania się podmiotu, czyli wyciszenie,
- faza ilość przepracowania (nieświadomego) silnie dopiero, co przeżytych wrażeń.
[edytuj] RELIGIJNOŚĆ JAKO POSTAWA (CECHY POSTAW).
Cechy postaw:
- zakres postawy - określa ilość desygnatów przynależnych danej postawie,
- kierunek postawy - wskazuje na dyspozycję ukierunkowującą człowieka od albo do, kier. pozytywny lub negatywny,
- siła postawy,
- intensywność postawy-częstotliwość występowania charakterystycznych dla tej postawy zachowań lub nawet tendencji do takich zachowań, int. Minimalna lub maksymalna,
- centralność postawy- wyraża się w 3 płaszczyznach: intelektualnej, emocjonalnej, motywa-cyjno- dążeniowej, uwzględnia miejsce postawy w całym systemie układu zachowań,
- trwałość postawy- dotyczy czegoś, co trwa,
- złożoność postawy- na podstawie łączenia się postaw opiera się możliwość stosowania tzw. rachunku korelacyjnego, tzn jak dane uwarunkowania wpływają wzajemnie na siebie,
- zwartość postawy- jest stopniem zgodności m-dzy 3 elementami postawy: poznaniem, emocjami, postępowaniem,
- treść przedmiotowa postawy, czyli to do czego kieruje się działanie, myślenie, odczuwanie czł.,
- ambiwalencja postawy- przeżywanie stanów ambiwalencji, czyli niezgodności ocen i emocji.
Podział postaw wg Trybusiewicza:
- postawa tradycjonalistyczna, której funkcją jest ułatwianie zaspokojenia potrzeb afiliacji,
- postawa emocjonalna, która jest narzędziem umożliwiającym zaspokojenie potrzeby bez-pieczeństwa,
- postawa intelektualistyczna- autonomiczny i autentyczny typ religijności.
[edytuj] FUNKCJA MOTYWACYJNA RELIGIJNOŚCI W OSOBOWOŚCI CZŁOWIEKA
- Żeby wartości religijne mogły pełnić f. motywacyjną w osobowości czł musi nastąpić proces zapisania tych wartości w strukturę osobowości. Jest to proces rozwojowy, polegający na instalowaniu przedmiotu rel. w osobowość, które odbywa się w 3 wymiarach:
- poznawczym- rozwój religijności związany jest z dopływem informacji o religii, wiadomości te :
- formułują obraz przedmiotu religijnego i charakteryzują te wartości, kształtuje się obraz Boga,
- spełniają pozytywną rolę, kiedy następuje integracja obrazu religij.,
- ukierunkowują motywację człowieka dla formowania się religij.;
- emocjonalnym- proces ten ma swoje uwarunkowania, które sprawiają, że poszczególne jednostki osiągają różny poziom interioryzacji, czyli wiedza o wartościach rel. jest przyjmo-wana na różnym poziomie;
- dążeniowym.
- poznawczym- rozwój religijności związany jest z dopływem informacji o religii, wiadomości te :
- Religijność pełni funkcję motywacyjną w os. czł. w najwyższym stopniu, kiedy jest w cen-trum wszystkich wartości, wartości rel. stanowi wówczas czynnik przenikający i organizujący motywacyjne elementy osobowości.
- wartość rel. jest mniej ważna, jeśli związek z układem motywacyjnym jest bardziej luźny, jest ona traktowana instrumentalnie, podporządkowana innej, centralnej wartości.
- Kiedy w osobowości znajdują się 2 wartości wiodące: religijne i inne, następuje dualizm motywacyjny, którego rezultatem jest osłabiony wpływ wart. rel. na sferę motywacyjną czł., co doprowadzić może do negatywnej postawy wobec religii.
[edytuj] ZNACZENIE RELIGII DLA ZDROWIA PSYCHICZNEGO.
- Religia usuwa podstawę psychicznej depresji.
- R. redukuje strach i niepokój, zwłaszcza obawę przed śmiercią.
- R. redukuje poczucie niższości.
- R. jest czynnikiem terapeutycznym.
- R. zaspokaja podstawowe potrzeby psychologiczne.
- R. napełnia człowieka radością, pomaga w odbieraniu lepszym świata.
- R. obdarza człowieka nową dziedziną siły.
- R. zmniejsza egoizm, dostarcza nam środka samoobiektywizacji w postaci spowiedzi, pokuty.
- R. daje człow. poczucie sensu życia.
- Jest składnikiem duchowego lecznictwa.
Zarzuty pod adresem wpływu religii na zdrowie psych.:
- R. staje się często źródłem samoudręczeń.
- R. nie jest najskuteczniejszą formą stabilizacji, integracji psychicznej.
- R. jest źródłem urazów emocjonalnych poprzez rozbudzanie strachu, grzeczności.
- Istnieje duża korelacja chorób psychicznych z religią.
[edytuj] PSYCHOPATOLOGIA ŻYCIA RELIGIJNEGO.
Normą jest to, co występuje w większości przypadków. Są pewne kryteria:
- społeczno- kulturowe,
- prawne,
- idealne,
- statystyczne,
- kliniczne.
Zachowania typu religijnego, które charakteryzują choroby psychiczne:
- histeria, np. stygmaty nieautentyczne,
- hipochondria,
- natręctwo,
- schizofrenia.
[edytuj] RELIGIA A PSYCHOLOGIA (FREUD,JUNG, MASLOW).
Dla FREUDA źródłem religijności jest redukcjonizm: poznawczy (nie neguje istnienia Boga, ale neguje religię jako drogę ku poznaniu prawdy), ontologiczny (zaprzecza istnieniu Boga neguje religię jako drogę ku prawdzie). Mówił, iż religia jest iluzją. Człowiek pragnie: ładu moralnego, bezpiecznego świata, Boga. Bóg istnieje w świadomości, bo człowiek. ma taką potrzebę. JUNG nie negował religii. Tradycje religijne powinny mieć wpływ na życie psychiczne człowieka. Człowieka tworzą archetypy religijne. Jeśli rozumem nie możemy poznać Boga, to nie znaczy, że nie istnieje. Bóg nie jest stworzony, ale wybierany. Wg Junga psychologia zastąpi religię.
MASLOW twierdzi, że przyszłość ma religia oparta na doświadczeniu szczytowym, zadaniem psychologii jest wyzwolenie w człowieku tych najwyższych doświadczeniach. Religia jest ważna dla życia psychicznego, gdyż ukazuje więzi między Sacrum a człowiekiem, , może być przedmiotem badań naukowych, aby lepiej wyjaśnić pewne zachowania człowieka. Jej rolą jest wyjaśnianie i pomoc rozumienia przeżyć człowieka.
[edytuj] Bibliografia
- Chlewiński Z. (1982, red.) Psychologia religii. Lublin: TN KUL.
- Kuczkowski S. (1998) Psychologia religii. Kraków: WAM.
- Grzymała Moszczyńska H. (1991) Psychologia religii. Wybrane zaganienia. Kraków: Nomos
- Grzymała Moszczyńska H. (2004) Religia a kultura. Kraków: WUJ.
- Wullf D. (1999) Psychologia religii. Warszawa: WSiP
