Salvador Allende

Z Wikipedii

Salvador Allende Gossens (ur. 26 lipca 1908, zm. 11 września 1973) – polityk chilijski, w latach 1970-1973 prezydent Chile z ramienia lewicowej koalicji "Front Jedności Narodowej" (Unidad Popular), który został obalony przez wojskowy zamach stanu 11 września 1973, w trakcie którego prawdopodobnie popełnił samobójstwo, agent KGB.

Spis treści 1 Przed dojściem do władzy prezydenckiej 2 Wybory z roku 1970 3 Okres sprawowania prezydentury 4 Zamach stanu 5 Debaty wokół osoby Allende 6 Przypisy 7 Linki zewnętrzne

[edytuj] Przed dojściem do władzy prezydenckiej

Allende urodził się w 1908 r. w Valparaíso jako syn Salvadora Allende Castro i Laury Gossens Uribe. Ukończył średnią szkołę Liceo Eduardo de la Barra w Valparaíso oraz wydział medyczny Uniwersytetu Chile, broniąc doktorat w roku 1933.

Poślubił Hortensię Bussi, z którą miał trzy córki.

Już na studiach stał się zdeklarowanym marksistą, ale jednocześnie zawsze odżegnywał się od komunizmu rewolucyjnego. Według jego własnych słów, cała jego kariera polityczna była nakierowana na wprowadzenie daleko idących reform w duchu socjalizmu na drodze pokojowych przemian, z poszanowaniem zasad demokracji parlamentarnej. Wielu jego przeciwników oskarżało go o plany przekształcenia Chile w dyktaturę komunistyczną w stylu kubańskim, twierdząc, że jest "wilkiem w owczej skórze".

Allende był współtwórcą i od 1943 sekretarzem generalnym Socjalistycznej Partii Chile. Był wielokrotnym deputowanym do parlamentu, którego raz był także przewodniczącym. W koalicji z innymi ugrupowaniami współtworzył kilka rządów Chile. Pełnił m.in. urząd ministra zdrowia w latach 1939-1941.

Od roku 1952 rozpoczął swoją walkę o fotel prezydenta Chile. Startował bez sukcesu w wyborach w latach 1952, 1958 i 1964.

Kandydaturze prezydenckiej Allende z niepokojem przyglądały się administracje kolejnych prezydentów USA. Ze względu na jawne głoszenie przez Allende idei marksistowskich, silne wpływy w jego otoczeniu osób powiązanych z Kubą i ZSRR (m.in. przeszkolonych na Uniwersytecie im. Lumumby) był on oskarżany przez swoich przeciwników, w tym USA, o chęć przekształcenia Chile w państwo komunistyczne i skierowanie tego kraju w orbitę wpływów ZSRR.

Stany Zjednoczone były szczególnie zaniepokojone planami nacjonalizacji przemysłu w Chile, ze względu na poważne zaangażowanie kapitałowe w ten kraj kilku wielkich amerykańskich korporacji – szczególnie w przemysł wydobywczy rud miedzi. Szczególnie wrogo nastawiony był do niego prezydent Richard Nixon, który krytykował Allende w oficjalnych przemówieniach i wspierał otwarcie finansowo i moralnie jego oponentów w drodze do prezydentury. Z drugiej jednak strony Allende wspierany był środkami finansowymi gromadzonymi przez partie marksistowskie i komunistyczne z całego świata.

Według dokumentów KGB z Archiwum Mitrochina Allende był współpracownikiem KGB zarejestrowanym pod kryptonimem "LEADER". Oficerem prowadzącym był Światosław Kuźniecow, przez którego przekazywano Allende środki pieniężne w latach 1971-73^[1][2].

[edytuj] Wybory z roku 1970

Allende wygrał wybory powszechne 4 września 1970 r., startując jako lider koalicji socjalistyczno-marksistowskiej o nazwie Unidad Popular. Zwyciężył minimalną większością głosów (36,2%) z dwoma innym kandydatami – byłym prezydentem – Jorge Alessandri (Partia Konserwatywno-Liberalna) (34,9%) oraz liderem Partii Chrześcijańsko-Demokratycznej (PDC) Radomiro Tomic (27,8%). Zgodnie z konstytucją, w związku z tym, że żaden z kandydatów nie otrzymał ponad 50% głosów, ostateczna decyzja wyboru prezydenta należała do parlamentu. Parlament chilijski tradycyjnie w takich przypadkach wybierał na prezydenta zwycięzcę wyborów powszechnych, nawet jeśli różnica między głosami kandydatów była minimalna.

Zaraz po wyborach powszechnych CIA zaangażowała się w tajną operację dyplomatyczno-wywiadowczą, która miała na celu przekonanie odchodzącego prezydenta Eduardo Freia i jego partię (PDC), aby ta zagłosowała w parlamencie, wbrew tradycji, na drugiego w kolejności kandydata, Jorge Alessandri, który przyrzekł podanie się do dymisji zaraz po nominacji i rozpisanie nowych wyborów prezydenckich. Dzięki temu Eduardo Frei mógłby ponownie startować w wyborach i prawdopodobnie pokonać Allende. Konstytucja chilijska obowiązująca w tym czasie zabraniała bowiem urzędującemu prezydentowi startowania w wyborach.

Plan ten jednak się nie powiódł i ostatecznie parlament wybrał na prezydenta Salvadora Allende, po dobrowolnym podpisaniu przez niego "Aktu Gwarancji Konstytucyjnych", w którym zobowiązywał się on, że wprowadzane przez niego reformy socjalistyczne nie naruszą żadnego z punktów aktualnie obowiązującej Konstytucji Chile.

[edytuj] Okres sprawowania prezydentury

Zaraz po swojej inauguracji Allende rozpoczął wprowadzanie obiecywanego w trakcie kampanii wyborczej pakietu reform socjalistycznych, nazywanych przez samego Allende La vía chilena al socialismo ("Chilijska droga do socjalizmu"). M.in. znacjonalizowano jednym aktem wielkie przedsiębiorstwa, z których najważniejsze były kopalnie rud miedzi, dotychczas zarządzane przez amerykańskie koncerny, oraz cały system bankowy, wprowadzono państwowy system opieki zdrowotnej i socjalnej, uruchomiono szeroko zakrojoną reformę systemu edukacji oraz kontynuowano rozpoczętą jeszcze przez poprzedniego prezydenta Eduardo Freia reformę rolną.

W drugim etapie reform, w obliczu nadchodzącego kryzysu budżetowego wprowadzono "podatek od nadmiernego zysku", który wywołał ostre niezadowolenie zamożnych obywateli oraz ogłoszono moratorium na spłatę zadłużenia zagranicznego, co praktycznie odcięło kraj od zewnętrznych źródeł kapitału i zablokowało handel zagraniczny. W 1971 r. w obliczu narastającej lawinowo inflacji ogłoszono zamrożenie wszystkich cen przy jednoczesnym braku zamrożenia płac. Efektem zamrożenia cen i wzrostu płac było powstanie gigantycznych kolejek przed sklepami związanych ze stałym niedoborem podstawowych dóbr konsumpcyjnych na rynku wewnętrznym oraz ogólne rozregulowanie mechanizmów gospodarczych.

Stosunki Allende z parlamentem były przez cały czas sprawowania jego władzy bardzo napięte. Największy klub parlamentarny – centro-lewicowej Partii Chrześcijańsko-Demokratycznej (PLD) – początkowo ostrożnie sprzyjał poczynaniom Allende. W momencie jednak, gdy skutki ekonomiczne jego reform dawały się coraz bardziej we znaki, partia ta przechodziła stopniowo do opozycji, decydując się w końcu na utworzenie wspólnej koalicji z prawicową Partią Narodową, na skutek czego rząd Allende utracił parlamentarną większość. Koalicja ta zaczęła oskarżać Allende o próbę przekształcania Chile w dyktaturę komunistyczną w stylu kubańskim oraz rozpoczęła blokowanie ustaw mających wprowadzić kolejne radykalne reformy. Obie strony konfliktu zaczęły się nawzajem oskarżać o łamanie konstytucji.

Spór został dodatkowo zaogniony w roku 1971, kiedy Allende zdecydował się nawiązać stosunki dyplomatyczne z Kubą, mimo że Chile podpisało wcześniej traktat o przystąpieniu do Organizacji Państw Amerykańskich, który zabraniał członkom tej organizacji nawiązywania tego rodzaju stosunków z Kubą. Co więcej, Allende zaprosił Fidela Castro, z którym już wcześniej się blisko przyjaźnił, do złożenia oficjalnej wizyty w Chile. Castro spędził w Chile niemal miesiąc. W trakcie swego pobytu włączył się aktywnie do wewnętrznej polityki Chile – wygłaszał płomienne przemówienia do tłumów, maszerował na czele wielkich pochodów i dawał publicznie rady i wyrazy poparcia dla Allende.

Od tego momentu Allende podjął (a według przeciwników ujawnił) szeroką współpracę z Ruchem Państw Niezaangażowanych, Kubą a później z ZSRR. Allende wyraził zgodę na sprowadzenie do kraju kilkunastu tysięcy specjalistów (nauczycieli, trenerów sportowych, inżynierów, lekarzy) z krajów komunistycznych bądź o marksistowskich poglądach (głównie Kubańczyków, ale także Hiszpanów, Francuzów), których oskarżano o prowadzenie agresywnych agenturalnych działań rewolucyjnych sprzecznych z etyką zawodową. Niewątpliwie działalność tych obcokrajowców zaogniła sytuację w kraju.

W kolejnych latach rządów, w dużym stopniu pod wpływem radykalnych komunistów z własnej partii jak i obcokrajowców, Allende coraz bardziej rozszerzał zakres reform socjalnych w coraz mniejszym stopniu zważając na zasady konstytucyjne. W powiązaniu z publicznie prezentowaną przyjaźnią z Kubą spowodowało to wzrost zaniepokojenia administracji Nixona, która zaczęła intensywnie dążyć do obalenia Allende poprzez tworzenie silnej presji ekonomicznej połączonej z oficjalnymi działaniami dyplomatycznymi przez Organizację Państw Amerykańskich i sekretnym destabilizowaniem Chile od wewnątrz poprzez wspieranie opozycji i akcje dywersyjne organizowane przez CIA. Z drugiej strony służby specjalne Kuby i ZSRR dążyły do zradykalizowania rządu Allende i zaprowadzenia w Chile dyktatury proletariatu, klientystycznej wobec siebie, wykorzystując do tych celów świeżo sprowadzonych obcokrajowców ("bolszewików w sile dywizji" jak głosili przeciwnicy Allende).

Ze wzrostem problemów ekonomicznych wywołanych zarówno nieprzemyślaną polityką wewnętrzną jak i działaniami Stanów Zjednoczonych, Allende próbował rządzić za pomocą dekretów, stosując rozmaite kruczki prawne nazywane przez niego resquicios legales, które w jego opinii umożliwiały mu legalne ignorowanie decyzji parlamentu i Trybunału Stanu. Zaczął też ignorować system sądowniczy, odmawiając stosowania aparatu przemocy (policji, urzędów skarbowych, urzędów komorniczych) do egzekwowania legalnych wyroków, które w jego mniemaniu kłóciły się z "kierunkiem procesów rewolucyjnych".

Reformy agrarne Allende doprowadziły do ogromnych niedoborów podstawowych produktów spożywczych. Wielkie latyfundia zostały podzielone na małe skrawki ziemi, które przydzielano chłopom nie posiadającym żadnego doświadczenia w samodzielnym prowadzeniu gospodarstw rolnych ani pieniędzy na ich urządzenie, co spowodowało drastyczne zmniejszenie produkcji rolnej.

Podobny proces nastąpił w znacjonalizowanych na siłę przedsiębiorstwach, których zarządzanie powierzono zupełnie do tego nie przygotowanym samorządom pracowniczym, nadzorowanym przez kubańskich komisarzy. Zagraniczna kadra menedżerska opuściła Chile razem z uciekającym kapitałem. Brak walut i blokada handlu zagranicznego na skutek decyzji zaprzestania spłacania długów zagranicznych spowodowały braki w zaopatrzeniu w surowce i części zamienne. Wszystko to razem sprawiło, że całe gałęzie przemysłu były praktycznie unieruchomione.

Galopująca inflacja, połączona z ciągłymi brakami w zaopatrzeniu, doprowadziła do silnego niezadowolenia średnio zamożnych obywateli. Przeciwnicy oskarżali Allende o "produkowanie pieniędzy z pełną wydajnością maszyn drukarskich", wzorem Lenina z 1919 roku, celem rozmyślnego zniszczenia gospodarki opartej na pieniądzu i zastąpienia jej gospodarką nakazowo-planową. Wprowadzenie kontroli cen przy jednoczesnym stałym podnoszeniu płac pogłębiło chaos ekonomiczny. Dla najbiedniejszych, którzy wcześniej i tak głodowali, reformy Allende były raczej korzystne, gdyż teoretycznie otrzymali oni dostęp do przeznaczonego dla nich państwowego systemu zapomóg, bezpłatnego lecznictwa i edukacji, a także szanse awansu społecznego. Jednak dla reszty społeczeństwa reformy Allende oznaczały kilometrowe kolejki i utratę bezpieczeństwa ekonomicznego. Społeczeństwo Chile uległo silnej polaryzacji na zwolenników i przeciwników Allende.

Niezadowolenie z reform przerodziło się w końcu w liczne strajki, dodatkowo wspierane przez tajne działania CIA. Anarchistyczne, a aprobowane przez rząd działania organizacji rewolucyjnych, często kontrolowanych przez kubańskie służby specjalne, takie jak wymienione w Deklaracji upadku demokracji w Chile 22 sierpnia 1973 doprowadzały do chaosu gospodarczego. Wszystko powyższe ostatecznie doprowadziło do krachu ekonomiki kraju. Pod koniec swoich rządów Allende całkowicie utracił kontrolę nad sytuacją i to nie tylko w samym kraju, ale też wewnątrz własnej koalicji, gdzie wewnętrzne walki frakcyjne przekształciły się w krwawe porachunki między skrajnymi, pro-kubańskimi komunistami, dążącymi do szybkiego zaprowadzenia w kraju niesuwerennego reżimu komunistycznego i bardziej umiarkowanymi socjalistami, obawiającymi się utraty niepodległości i wykorzystania przez ZSRR.

[edytuj] Zamach stanu

Ten fragment tekstu dotyczy tylko osobistego udziału Allende w puczu. Pełniejszy opis historyczny puczu znajduje się w haśle Pucz w Chile 1973.

Zagrożenie zamachem stanu pojawiło się już w 1972 r. Na tydzień przed zamachem większość parlamentarna wystosowała odezwę do Armii, aby ta "przywróciła porządek prawny". Dokument ten, podpisany przez marszałka Senatu, Patricio Aylwina, był później często przytaczany jako dowód na to, że zamach został przeprowadzony legalnie, jednak w czasie gdy go ogłaszano nikt specjalnie nie zwracał już uwagi na tego rodzaju "drobnostki" prawne, a przygotowania do zamachu szły pełną parą.

Pod koniec 1973 r. cały kraj praktycznie stanął w miejscu. Permanentnie strajkowały lub wzywały do strajku związki zawodowe kierowców ciężarówek, górników, lekarzy, nauczycieli, prawników oraz organizacje zrzeszające drobnych przedsiębiorców. Anarchistyczne i rewolucyjne grupy, organizowane przez działaczy o lewicowych poglądach (a oskarżanych o agenturalną współpracę z kubańskimi służbami specjalnymi) dokonywały akcji rewolucyjnych godzących w porządek publiczny, często o charakterze terrorystycznym. Organizacje skrajnie prawicowe (oskarżane o współpracę z CIA) również dopuszczały się zamachów terrorystycznych wymierzonych w wysokich działaczy komunistycznych. Ludzie spontanicznie zbierali się na ulicach, żądając ustąpienia Allende. Paradoksalnie, ostatnią ostoją władzy Allende była Armia, której głównodowodzący, generał Carlos Prats, robił wszystko, aby zapobiec zamachowi. Sytuacja zmieniła się jednak drastycznie, gdy oficerowie Armii wymogli na Allende zmianę głównodowodzącego na Augusto Pinocheta, który przed nominacją na to stanowisko obiecał jednak Allende, że Armia zachowa neutralność do końca.

W rezultacie ostrej krytyki ze strony związków zawodowych i parlamentu, niezmiennie negatywnych wyników sondaży opinii publicznej (47% ocen negatywnych i 52% pozytywnych w ostatnim sondażu przeprowadzonym przez lewicową gazetę, w sondażach gazet prawicowych poparcie dla rządu oscylowało wokół błędu statystycznego) oraz narastającego chaosu gospodarczego i groźby wybuchu wojny domowej, Allende zdecydował się przeprowadzić plebiscyt, w którym obywatele mieli się opowiedzieć za kontynuacją jego rządów albo przeciw. Ogłoszenie terminu plebiscytu miało nastąpić 11 września 1973 r. Przeciwnicy Allende oskarżali go o przygotowania do sfałszowania plebiscytu i plany rozwiązania parlamentu po hipotetycznie sfałszowanym zwycięstwie.

W tym samym dniu jednak chilijskie siły zbrojne przeprowadziły zamach stanu, który rozpoczął się od zbombardowania przez lotnictwo pałacu prezydenckiego "La Moneda", a następnie jego zajęcia przez siły lądowe. Osamotniony Allende najprawdopodobniej popełnił samobójstwo, używając do tego celu karabinu AK 47, ze złotą tabliczką, na której był wygrawerowany napis "Dla mojego dobrego przyjaciela od Fidela Castro". Zwolennicy Allende przez jakiś czas twierdzili, że został on w zastrzelony przez wkraczających do pałacu żołnierzy, jednak ekshumacja zwłok dokonana w latach dziewięćdziesiątych XX wieku potwierdziła tezę o samobójstwie.

Historycy zgadzają się dość powszechnie, że USA odgrywały znaczącą rolę w polityce chilijskiej już przed zamachem, ale charakter i stopień zaangażowania w przygotowania do zamachu jest sprawą licznych kontrowersji. CIA wiedziała o planach zamachu na co najmniej dwa dni przed jego rozpoczęciem. Po dojściu do władzy Pinocheta sekretarz stanu USA, Henry Kissinger, odpowiedział na publicznie zadane pytanie prezydenta Nixona, że "służby specjalne i dyplomatyczne USA nie uczestniczyły bezpośrednio w przygotowywaniu zamachu, lecz uczestniczyły w przygotowywaniu warunków, aby zamach mógł nastąpić i skończyć się sukcesem". Niedawno ujawnione dokumenty dowodzą, że tajne służby USA wiedziały o przygotowywaniu zamachu (projekt "FUBELT") na życie szefa sztabu Armii generała René Schneidera, o którym wiadomo było, że starał się nie dopuścić do rozpoczęcia zamachu stanu. CIA była w ten zamach pośrednio zaangażowana. Wiele dokumentów CIA na temat zamachu w Chile pozostaje jednak nadal utajnionych.

Z drugiej strony istnieją liczne dowody świadczące o działalności w Chile bardzo licznej i wpływowej agentury kubańskiej, dążącej do radykalizacji sytuacji.

[edytuj] Debaty wokół osoby Allende

Ocena osoby Salvadora Allende, mimo upływu dziesiątek lat od jego śmierci, nadal pozostaje sprawą bardzo kontrowersyjną. Ze względu na to, że jego śmierć nastąpiła w połowie jego kadencji, istnieje wiele rozważań na temat jak wyglądałoby obecnie Chile, gdyby pozostał on w 1973 r. u władzy.

Jego osoba była często używana w wewnętrznych sporach w partiach marksistowsko-leninowskich jako dowód na to, że komuniści mogą uzyskać władzę w demokratycznych wyborach. Istotnie, Allende był jak dotąd jednym z nielicznych (o ile nie jedynym w historii) marksistów-leninistów, którzy uzyskali władzę w sposób całkowicie demokratyczny. Jednakże oponenci tej tezy wskazują na fakt, że Allende nie był komunistą sensu-stricto, a nawet jeśli, to w czasie wyborów ukrywał ten fakt i dopiero po dojściu do władzy zaskoczył wyborców zasięgiem przeprowadzanych reform, których oni tak naprawdę nie chcieli.

Allende jest często przedstawiany jako lewicowy bohater, który poświęcił swoje życie w imię socjalizmu. Jego twarz była często stylizowana na sposób podobny do Che Guevary. Często był też on przedstawiany przez lewicową propagandę jako niewinna ofiara amerykańskiego imperializmu, który w osobach Henry Kissingera i pracowników CIA miał być bezpośrednio zaangażowany w zamach stanu.

Dla zwolenników poglądów prawicowych Allende jest przykładem "wilka w owczej skórze", który najpierw mamił wyborców obietnicami bez pokrycia, a następnie próbował przekształcić Chile w kolejne państwo komunistyczne, mające się znaleźć w orbicie wpływów ZSRR i być zarządzane dyktatorsko na wzór Kuby. Koronnym dowodem na to miała być bliska przyjaźń z Fidelem Castro, jak i zgoda na otwarcie kraju dla obcej agentury "w sile dywizji" pod postacią specjalistów, głównie Kubańczyków.

Jednym z zarzutów wobec Allende są jego domniemane antysemickie i rasistowskie wypowiedzi sprzed prezydentury (zarzuty postawione przez Victora Fariasa. Według Fariasa w pracy doktorskiej "Higiena psychiczna i przestępczość" z 1933 (napisanej po czteroletniej praktyce lekarskiej w szpitalu psychiatrycznym), m.in znajduje się teza, że choroby psychiczne i skłonność do zachowań kryminalnych są dziedziczne. Do chorób psychicznych zaliczono także homoseksualizm i zaproponowano dwie metody jego leczenia- Wszczepianie w ściany żołądka homoseksualistów tkanek z męskich jąder albo naświetlanie śledziony promieniami rentgena. Obie terapie miały prowadzić do wyzdrowienia, czyli heteroseksualizmu^[3]. Ponadto wskazywano w niej na rzekome uwarunkowane genetycznie aspołeczne zachowania Żydów, Cyganów, Arabów i Włochów z południa Italii- Żydów charakteryzują określone rodzaje zbrodni. Oszustwo, fałszerstwo, oszczerstwo i przede wszystkim lichwa. Te fakty potwierdzają przypuszczenie, że rasa odgrywa ważną rolę w przestępczości.

Jednak jak dowodzi "President Allende Foundation" te twierdzenia nie były autorstwa samego Allende, lecz były cytatami z prac włoskiego naukowca Cesare Lombroso, a sam Allende wyrażał się sceptycznie i z dystansem do tych poglądów. Jako dowód w sprawie załączono oryginalną pracę Lombroso skąd zaczerpnięto większość przywoływanych przez Fariasa cytatów.

Kolejny zarzut Fariasa dotyczy roku 1939 gdy Allende został ministrem zdrowia w rządzie Frontu Ludowego. Według Fariasa przygotował tzw. program "higieny narodowej" zatytułowany "Para la defensa de la raza" (w obronie rasy) zakładający m.in. sterylizację alkoholików i chorych psychicznie ^[4]. Także według Fariasa w archiwach Ministerstwa Spraw Zagranicznych w Berlinie znaleziono dowody na to, że trzej ministrowie rządu chilijskiego, w tym Allende, zostali przekupieni przez nazistów. Według Fariasa Ribbentrop, minister spraw zagranicznych Rzeszy, dał Allende 300 tys. marek.

Te i inne zarzuty Fariasa zostały zakwestionowane przez "President Allende Foundation". W sprawie tych oskarżeń złożono skargę o zniesławienie w Trybunale Sprawiedliwości w Madrycie. Fundacja kwestionuje zarówno jakoby ustawa w obronie rasy była przedkładana przez Allende jak i zarzut o przekupstwo (według pozwu Farias powołuje się na nie potwierdzone przez żadnego historyka dowody archiwalne).

Stopień i natura zaangażowania USA w zamach stanu, który skończył się śmiercią Allende, pozostaje wciąż tematem wielu debat na całym świecie. Spośród wielu zamachów stanu w Ameryce Południowej i Środkowej, w których USA prawdopodobnie w ten czy inny sposób były zaangażowane, upadek Allende pozostaje ciągle jednym z najbardziej kontrowersyjnych tematów.

Przypisy

[edytuj] Linki zewnętrzne

• Raport senatora Churcha (komisji Kongresu USA) o zamachu na rząd Allende
• Salvador Allende and his government (esej w jęz. angielskim)
• Ostatnie przemówienie radiowe Allende w 1973 r. (tłumaczenie)