Spartańskie wychowanie
Z Wikipedii
Wychowanie spartańskie - system wychowawczy, obowiązujący w Sparcie wg tradycji, od czasów Likurga. Podlegały mu formalnie przede wszystkim obywatelskie dzieci płci męskiej w wieku od 7 do 20 lat, czyli w okresie agoge. Ponieważ w Sparcie praktycznie nie było czegoś, co dziś nazwalibyśmy życiem prywatnym, wychowanie spartańskie trwało przez całe życie. Kolejne jego etapy, jedynie przygotowywały do pełnienia nowych funkcji w państwie i zawsze był ktoś stojący wyżej, kto obserwował, kontrolował lub nakazywał. Przepisy państwowe oraz obyczaje regulowały każdy szczegół życia i za każde odstępstwo wymierzały surowe kary. Mówiąc o wychowaniu spartańskim zwykle pomija się ten jego aspekt mając jedynie na myśli olbrzymi patriotyzm i poświęcenie dla własnego państwa i współobywateli oraz skuteczność i bohaterstwo w boju. Podziwiając przewagi wojenne Spartan chętnie zapomina się jakim kosztem zostały one osiągnięte i jakie skutki przyniosło to państwu i ludziom.
Spis treści |
[edytuj] Rys historyczny
Sparta jeszcze w VIII wieku p.n.e., była całkiem normalnym państwem. Owszem, siła zbrojna miała w niej duże znaczenie, gdyż Spartanie stosunkowo niedawno osiedlili się na nowym, podbitym przez siebie terytorium. Jednak w Sparcie tak jak wszędzie w Grecji rozwijała się sztuka, muzyka, poezja. Obcokrajowcy byli mile widziani, przyjmowani gościnnie i mogli swobodnie przedstawić swoją sztukę. Nieliczne zachowane utwory Tyrteusza oraz Alkmana świadczą o wysokim poziomie rozwoju piśmiennictwa i umiejętności. Po wygranej pierwszej wojnie meseńskiej (735-716 p.n.e.) Sparta opanowała zbyt duże terytorium jak na swoje możliwości. Żeby je utrzymać a przede wszystkim ludność podbitą w ryzach trzeba było zwiększyć wysiłek militarny. Jednak to nie zapobiegło powstaniu messeńczyków. Stłumiono je z wielkimi stratami i wielkim wysiłkiem w połowie VI wieku p.n.e. Jednak w obawie przed powtórzeniem sytuacji zreformowano państwo nadając mu charakter totalnie militarny. Armia w stanie stałej gotowości czuwała wypatrując najmniejszego znaku niebezpieczeństwa, nieposłuszeństwa reagując nadmiernymi represjami. Dziedziczni królowie stracili władzę na rzecz 5 wybieralnych eforów którzy odtąd starali się utrzymać sytuację bez zmian. Nieliczne reformy uzasadniano koniecznością odbudowania państwa z czasów świetności to jest z czasów panowania Likurga. W efekcie Sparta nie tylko przestała się rozwijać ale zaczęła wprowadzać reformy wsteczne! Głównym problemem Sparty była stale zmniejszająca się liczba obywateli. Szacuje się że ok. 500 p.n.e. na 10 tys. Spartan przypadało 250 tys. helotów oraz 100 tys. perjojków. W czasach Agisa (245-240 p.n.e.) pełnoprawnych Spartan było już tylko 700 w tym 100 którzy posiadali tę samą ziemię z dziada pradziada. Propozycje nowego podziału ziemi i nadania obywatelstwa części niewolnych (np. motakom - wolnym helotom wychowany razem z dziećmi obywateli) były zwalczane zdecydowanie. Arystokracja rządząca przejęła większość ziemi i czerpała z niej korzyści. Wiele działek tylko teoretycznie należało do szeregowych Spartan, w rzeczywistości były u kogoś w zastawie. Szczególny ferment i zepsucie powstało w Sparcie po wygranej wojnie peloponeskiej. Wygranej, ale jakim kosztem, na dodatek w ręce Spartiatów trafiło wiele „niebezpiecznych” nowości - zwłaszcza bogactwo kruszcowe. Dotychczas w państwie obowiązywała gospodarka naturalna i „pieniądz” żelazny.
[edytuj] Podróże
Po stłumieniu powstania meseńskiego państwo staje się wszechdominujące, policyjne i hierarchiczne. Cudzoziemcy są z zasady podejrzani, narażeni na niebezpieczeństwa. Podróże pojedynczych Spartan za granicę są również wielce podejrzane. Właściwie podróżują tylko wygnani lub ci, co w porę zauważyli niebezpieczeństwo i zdołali uciec. Tylko wyprawy wojenne, w zorganizowanych grupach uzasadniały opuszczenie ojczyzny.
[edytuj] Sport
Wielkim świętem Grecji były igrzyska olimpijskie. W okresie 720-576 p.n.e. na 81. znanych zwycięzców olimpijskich 46 było Spartanami. W rozstrzygającym lekkoatletyczne zawody biegu na odległości stadionu, na 36. zwycięzców 21 było Spartanami. Świadczy to jednoznacznie o ich wielkiej sprawności, intensywnych treningach no i o dobrych trenerach. Tukidydes podaje, że smarowanie ciał oliwą oraz uczestnictwo w zawodach nago były innowacjami wprowadzonymi przez Spartan. Po tych sukcesach Spartanie znikli z list sportowych. Nie było to spowodowane brakiem sprawności, po prostu Sparta zamknęła się w obrębie granic swojego państwa. Nastąpiła też stopniowa rezygnacja z dotychczas często organizowanych zawodów wewnętrznych. Zwycięzca chcąc nie chcąc, stawał się indywidualnością, swego rodzaju bohaterem. W Sparcie wszyscy musieli być równi (homoioi tzn. "Jednakowi", "Równi") dlatego ewentualne zawody miały charakter współzawodnictwa oddziałów. Stawiano raczej na uroczystości religijne i uczty podkreślające wspólnotę i równość.
[edytuj] Nauka i sztuka
Formalnie Spartanie uczyli się pisać i czytać, znali poezję i muzykę. Jednak nauce pisania i czytanie nie poświęcano wystarczająco dużo uwagi. Jak się zdaje ten etap nauki był zależny od świadomości i statusu materialnego rodziców. Od 8 do 11 roku życia dzieci, osobno chłopcy, osobno dziewczynki codziennie zbierali się poza domem i wspólnie ćwiczyli i uczyli się. Na noc wracali do rodziców. Plutarch wiedzę Spartan podsumowuje słowami: znali co trzeba lecz z drugiej strony, w porównaniu ze standardami obowiązującymi w pozostałych państwach Grecji, ich poziom umysłowy określano jako żenujący. Jeszcze w VII lub VI w. p.n.e. nie było święta religijnego, uroczystości, procesji bez tańców i śpiewu okraszonych nowinkami prezentowanymi przez przybyszów. Terpander, Taletas z Gortyny, Ksenodamos z Cytery i wielu innych pozostało w pamięci do dziś. Po militaryzacji cała muzyka sprowadziła się do muzyki „marszowej” (bębny i flety). Uczono i wykonywano utwory towarzyszące żołnierzom podczas przemarszów i w czasie bitwy. Do tego, obowiązującym i jedynym poetą został Tyrteusz. Twórca patriotycznej poezji z czasów wojny messeńskiej. Jego utwory stały się wzorem postępowania dla wszystkich obywateli. Oto fragment: ... nie uznam za godnego pamięci ani nie otoczę podziwem męża, chociażby był najbogatszy, najbardziej elokwentny, najlepszy na zawodach (tu padają konkretne nazwiska tych najbogatszych, najszybszych itd.), ... jeżeli braknie mu żołnierskiego męstwa, jeżeli nie dostoi w bitwie. Skostnienie i szablonowość stały się nie tylko zaletą ale koniecznym wymogiem. Dochodziło do karania poetów za dołożenie i nauczenie swojego oddziału nowych zwrotek albo dołożenie strun do instrumentu! Pewien wyjątek stanowiły zawody organizowane dla młodzieży. W wieku 12 lat (przejście do koszar) organizowano ogólne zawody w poezji i śpiewie, być może po to, aby ustalić kto będzie na tyle zdolny aby tymi sprawami zajmować się w koszarach.
[edytuj] Kobiety
Kobiety nie miały praw obywatelskich. Jako dziewczynki były wychowywane jednak w równie surowej dyscyplinie. Od małego, w grupach rówieśniczych ćwiczyły sprawność fizyczną, taniec, śpiew potrzebne podczas uroczystości religijnych oraz umiejętności prowadzenia domu. Podobnie jak mężczyźni musiały uczestniczyć w ucztach, uroczystościach religijnych i procesjach. Można było ocenić zalety ich ciała, bowiem występowały tam nago. Z innych źródeł, chyba bardziej wiarygodnych, wynika że ubrane były w peplos z niezszywanym prawym bokiem (była spinka na prawym barku). Przy każdym ruchu lub powiewie wiatru widać było prawie całe ciało. Było to przedmiotem stałych kpin, zwłaszcza wśród Ateńczyków. Ideałem kobiety była wówczas „krzepka, męska samica” zdolna do rodzenia silnych i zdrowych dzieci. Wymóg sprawności oraz strój odsłaniający wszystkie wady zobowiązywały do regularnych ćwiczeń. Kobiety za mąż wychodziły dość wcześnie. Dziećmi zajmowały się mamki. Ze źródeł wynika ze były bardzo cenione w całej Grecji jako bardzo sprawne i doświadczone. Przed militaryzacją kobiety spartańskie również brały udział w zawodach sportowych. Wiadomo że jeszcze na początku VI w. p.n.e. biegały w bardzo krótkich tunikach. Przy niemal stałej nieobecności mężów kobiety musiały umieć radzić sobie w każdej sytuacji. Często były jedynymi dziedziczkami majątku po wcześnie zmarłych lub poległych mężach i razem z córkami nim rządziły. Dysponując urodą i majątkiem znacznej wartości często wpływały na decyzje podejmowane w państwie. Jak mówi Plutarch: "kobiety spartańskie mają większy wpływ na państwo niż ich mężowie na własne gospodarstwo!" Z drugiej strony, zapewne ze względów majątkowych, część małżeństw mogła być zawierana pod przymusem.
[edytuj] Moralność
Wszystko, co służyło Sparcie i jej obywatelom było dobre i moralne. W myśl tej zasady każdy kto nie był Spartaninem nie mógł liczyć na słowność, uczciwość lub jakieś inne ludzkie uczucia. Kradzieże i oszustwa były na porządku dziennym. Spartanie w zdobytych miastach często mordowali wszystkich mężczyzn. Odnotowano też bardzo gorszący całą Grecję, napad na obce miasto, nie dość że w czasie pokoju to jeszcze do tego, w trakcie uroczystości religijnych. Coś takiego nie było możliwe w żadnym innym państwie greckim.
[edytuj] Wychowanie właściwe
Wychowanie państwowe było bardzo surowe, miało bowiem przygotować obywateli do życia w trudnym, górzystym terenie objętym wpływami państwa spartańskiego, w ciągłym zagrożeniu ze strony wielokrotnie liczniejszej ludności podbitej oraz miast-państw sąsiednich gł. Argos. Dzieci nie tyle były własnością rodziny co państwa. Już od urodzenia o ich losie decydowała rada starszych. Słabe, kalekie porzucano w górach lub zrzucano ze skały. Słabowite dzieci nie nadawały się na wojowników ani na matki. Obyczaj ten został opisany przez Plutarcha w "Żywotach równoległych". W trakcie badań archeologicznych prowadzonych w Apothetai, w pobliżu Tajgetu (w górach w których miano porzucać dzieci) znaleziono szczątki mężczyzn w wieku 18-35 lat, ale ani jednego noworodka. Odkrycie potwierdziło starożytne relacje, że zrzucano tam przestępców i zdrajców jednak nie potwierdziło opisu Plutarcha. Jednak czy można się spodziewać znalezienia po 700 (i więcej) latach szczątków małych dzieci skoro ich szkielety są skostniałe w minimalnym stopniu? Z innych pism (chociażby Platona, który do tego wprost nawołuje) wynika że zwyczaj porzucania kalekich a nawet zdrowych dzieci, jeśli było ich za dużo, praktykowano w całej Grecji. Różnica była tylko taka, że tam porzucano dzieci zgodnie z wolą rodziny (ojca) a w Sparcie decyzję podejmowano urzędowo, bywało więc, że wbrew woli rodziny.
Zdrowe dzieci do 7. roku wychowywane były w domu pod opieką matek. Następnie, zaczynał się wstępny okres agoge. Jeszcze pod częściową opieką rodziny ale już także, pod okiem państwowego urzędnika zwanego pajdonomos któremu stale towarzyszył mastigoforoj - nosiciel bicza.
Od 12 roku życia przyszli obywatele Sparty opuszczali rodzinne domy i przenosili się do koszar, w których musieli mieszkać aż do osiągnięcia praw obywatelskich w wieku trzydziestu lat. Wtedy dopiero stawali się równymi, mogąc od tej pory uczestniczyć w zgromadzeniu ludowym zwanym apella. Na takim zgromadzeniu, podobnie jak we wcześniejszym okresie agoge oraz służby wojskowej na pytanie przewodniczącego mogli odkrzyknąć coś w rodzaju Oooo! O tym czy oznaczało to zgodę i radość czy też było sprzeciwem decydował przewodniczący. Co rzeczywiście sądzili równi nie miało znaczenia. Nie należy z tego wyciągać wniosków że Spartiaci byli tępi. Jałowe dyskusje nie były w zwyczaju a decyzje starszych z założenia były słuszne i zwyczajowo nie podlegały komentarzom. Tyko czasami coś im się „wyrwało”. Podobno Leonidas na pytanie jak ocenia poezję Tyrteusza odpowiedział: jest doskonała do wyciągania życia z młodych żołnierzy.
[edytuj] Organizacja
Po przejściu do koszar młodzież był grupowana w struktury o charakterze wojskowym (dzisiaj nazwalibyśmy je harcerskimi) i tej organizacji starano się nie naruszać. Wzajemna znajomość i brak anonimowości sprzyjały zdecydowanym działaniom. Podstawą podziału był fakt że oprócz Sparty istniały jeszcze 4 inne miejscowości spartańskie. Każda z nich wystawiała 3 jednostki, razem było 15 oddziałów o liczebności różnej i zależnej od ogólnej liczby obywateli w danym momencie. W okresie agoge największa jednostka ilai lub agelaj dzieliła się na 3 mniejsze buaj ze starszym przewodnikiem zwanym buagos a na czele stał swudziestolatek - protejraj (ostatni rocznik agoge). Jak się wydaje najniższa jednostka odpowiadała liczebnością pojemności jednego pomieszczenia koszarowego. Razem ćwiczyli, razem nocowali, prowadziło to także do homoseksualnych związków (pederastii), co w Grecji było raczej normą niż wyjątkiem. Wśród Spartan nazywano to zjawisko „pozostawaniem pod tchnieniem cudzego uroku”. Pozostającym pod tchnieniem był starszy opiekun i wzór dla młodszego. Opiekował się nim, wprowadzał w towarzystwo, sponsorował i otaczał opieką. Uważano że uczucie jest najlepszą gwarancją solidarności i wytrwania w pełnionej służbie a zwłaszcza w obliczu wroga, gdzie często wymagane jest oddanie życia w obronie przyjaciela.
Nakaz służby wojskowej w zasadzie obowiązywał do 60 roku życia, a więc dotyczył także mężczyzn żonatych. Wyjątków należy się spodziewać jedynie, w stosunku do tych którzy w czasie walk zostali ciężko ranni. Po 30 roku życia, zwłaszcza w okresach pokoju można było liczyć na czasowe przejście „do cywila”. Tak więc większość Spartan od dziecka prowadziła koszarowo-wojskowy tryb życia, była słabo żywiona i poddawana surowej wojskowej dyscyplinie oraz ciężkim ćwiczeniom fizycznym i wojskowym, kształtującym pożądany przez państwo charakter obywatela-wojownika. Była to pierwsza stała i utrzymywana w ciągłej gotowości armia, złożona silnych i odpornych na trudy żołnierzy.
Młodzieńcy, którzy nie wytrzymywali forsownych ćwiczeń najczęściej umierali przedwcześnie. Nie było żadnych preferencji dla rodziny i dzietności. Wszystkim przydzielano równe kawałki ziemi (z pracującymi na niej helotami) i nadmierna dzietność sprawiałaby kłopot z utrzymaniem tego stanu. Późne zakładanie rodzin, nieliczenie się z rzeczywistymi możliwościami organizmu (tzw. życie w spartańskich warunkach) oraz wojny ten problem rozwiązywały w sposób naturalny. Na stratach bogaciła się elita w której władanie wracała ziemia a przede wszystkim dobra na niej wytwarzane.
[edytuj] Etapy wychowania spartańskiego
[edytuj] Agoge
Słowo agoge pochodzi od ἀγωγεύς agogeus oznaczającego lejce służące do kierowania koniem. Nazwa nie jest przypadkowa. Spartanin tak jak koń nie miał wyboru, mógł robić tylko to, na co mu pozwalano.
- Główne etapy agoge
- Chłopięta 8-11 lat, w tym okresie chłopcy nie byli jeszcze skoszarowani. Codziennie wychodzili z domu na wspólne zabawy i ćwiczenia.
- Chłopcy 12-15 lat życie w koszarach
- Efebowie (ejreni) 16-20 lat
Ostatni rocznik protejras pełnił funkcję przewodników i był stawiany na czele drużyn młodszych jako ich opiekun i nauczyciel. Każdy rocznik miał swoją osobną nazwę i wykonywał specyficzne ćwiczenia i miał określone obowiązki, nie wiadomo jednak jakie dokładnie - zachowały się tylko nazwy.
Ogólnie wiadomo że wiele czasu poświęcano różnym ćwiczeniom fizycznym, sprawnościowym i siłowym. Początkowo sprawdzianem były myślistwo i lekkaotletyka. Po militaryzacji ćwiczono władanie bronią, szermierkę, miotanie oszczepem, zwroty i zmiany szyku, marsze z odpowiednim, zwartym trzymaniem tarczy. Celem nadrzędnym było wytresowanie hoplity. Przewaga Spartan brała się między innymi stąd że naprzeciw żołnierzy pospolitego ruszenia stawali doświadczeni, z kilkunastoletnim stażem, żołnierze zawodowi, przywykli i przyuczeni do zabijania. Uczono też zwięzłego wypowiadania się (mowa lakoniczna). Mowa lakoniczna (od krainy geograficznej zwanej Lakonią, ojczyzny Spartan) to mowa krótka, zwięzła bez żadnych upiększeń nie związanych z tematem głównym. W odpowiedziach bardzo ceniono sobie cięty dowcip. W starszym wieku młodzież odbywała praktyki w zabijaniu. Można tu wyróżnić dwa przypadki. Od czasu do czasu, na rozkaz odpowiednich urzędników, oddział Spartan najeżdżał jakąś wioskę mordując wszystkich mieszkańców (nic nie wiadomo o powodach), być może tylko w celu zastraszenia innych w okolicy a być może rzeczywiście w wiosce były zaczątki buntu. Druga metoda to tzw. krypteja odpowiednik tajnej policji. Młodzi ludzie (być może w przebraniu) patrolowali okolice i zabijali pojedynczych helotów, perjojków (uważanych przez siebie? za niebezpiecznych np. na podstawie podsłuchanych rozmów). Do krypteji przygotowawano już młodych chłopców. Były to wzajemne podchody, napaści i np. wykradanie jedzenia (można to porównać do wzajemnych stosunków między inspektorem Clouseau i jego służącym Sato w Różowej Panterze). Miało to ćwiczyć czujność, refleks i umiejętność wykorzystywania okazji.
Uczniów agoge karmiono słabo po to, aby wykazywali się inicjatywą i pomysłowością - mieli kraść, aby być najedzonymi do syta. Ogoleni, z gołą głową, bosi i lekko odziani (często goło) spali na legowisku z trzcin a w zimie dokładano ostów (chyba nie kolczastych badyli a puchowatych koszyczków?). Ważnym sprawdzianem sprawności i wytrzymałości były bójki rytualne w Platanistasie oraz „serowe zawody” przed świątynią Artemidy Ortii (Ksenofont). Wygłodniali młodzieńcy walczyli tam o sery. Z czasem niewinne zawody serowe przekształciły się w próbę biczowania - diamastigosis. Tradycja mówi że podczas bitwy pod Platejami, kiedy doszło do zamieszania przy okazji zmiany pozycji obronnej, wróg wpadł na miejsce rytualne gdzie nieprzygotowani do boju kapłani spartańscy musieli go odpierać rózgami i kijami. Na pamiątkę tego wydarzenia wprowadzono biczowanie. Po 404 roku p.n.e. Sparta stawała sie coraz bardziej państwem totalitarnym i to proporcjonalnie do upadku jej znaczenia i sił, zarówno fizycznych jak i duchowych. Przedobrzono już wtedy totalnie, eugenika i nieuszanowanie własnych obywateli przez szafowanie ich życiem i zdrowiem w nadmiernie obciążających ćwiczeniach i próbach wcale nie poprawiały stanu obronności państwa, wręcz przeciwnie. Sadyzm stał się sztuką dla sztuki. Sprawdzian wytrzymałości biczowaniem, w czasach rzymskich przybrał drastyczne formy. Chłopców biczowano bezlitośnie, natomiast ci chcąc być godnymi i wytrzymałymi, często przy tym umierali bez sensu. Biczowanie z czasem nawet stało się popisem dla turystów! Sparta nie miała już wtedy żadnego znaczenia militarnego - rządzili i pokoju pilnowali Rzymianie daleko od niej.
[edytuj] Służba wojskowa
Wiek od 21 do 30 lat - obowiązkowa służba wojskowa. 21 rocznik tzw. sfajrejs był zaliczany do młodszych żołnierzy. W ciągu dziesięciu lat Spartanie pod dowództwem starszych (króla) byli wysyłani na wojny zewnętrzne, np. 300 Spartan broniło wąwozu termopilskiego. W obliczu wroga Spartanin nie mógł się cofnąć. Ta zasada często była powodem konfliktów i niepotrzebnych strat. Odnotowano kilka przypadków kiedy Spartanie odmawiali przemieszczenia się na nowe pozycje, zarzucając innym tchórzostwo i łamanie zasad. Spartanin nie mógł się cofnąć co określano lakonicznym powiedzeniem: z tarczą (wracał do Sparty żywy po przepędzeniu wroga) lub na tarczy (zabity lub ciężko ranny był niesiony na tarczy przez towarzyszy). Oprócz hoplitów Sparta dysponowała jednym odziałem konnym hippejs. Miał on charkter policji politycznej i zajmował się między innymi łapaniem na drogach uciekinierów. Znajomość jazdy konnej wśród Spartan wydaje się powszechna. Stosowano ją w podróżach, być może do objazdu swoich gospodarstw, procesjach - niektóre miejsca kultu były dość odległe. Na wojny jednak, hoplici zawsze wędrowali pieszo.
[edytuj] Etap obywatelski
Wiek od 31 lat - po odbyciu dziesięcioletniej służby wojskowej Spartanin uzyskiwał prawa polityczne. Każdy dostawał ziemię (najczęściej po kimś kto zmarł, zginął, często po rodzicu) i mógł się ożenić (wcześniejsze małżeństwa były możliwe ale zapewne wymagały spełnienia jakichś dodatkowych warunków). Niektórzy mogli zacząć karierę jako dowódcy i urzędnicy. Nawet uczty miały charakter przymusowy. Żołnierze z jednego oddziału zasiadali przy jednym stole na składkowych wspólnych ucztach.
Wiek 60 lat - zasłużeni Spartanie mogli być wybierani do geruzji (rady starszych).
[edytuj] Spartański wzorzec
Wiedza o Sparcie, zwykle nie wychodzi poza ich udział w obronie Grecji przed Persami i te zasługi zwykle są postrzegane w kontekście osiągnięć kultury całej Grecji. W ten sposób uzyskujemy ideał obywatela i żołnierza. Części uzbrojenia hoplitów (zwłaszcza hełm) zdobią dziś niejedne panoplia szlacheckich rodów i nagrobki bohaterów narodowych. Wzorce spartańskie szczególnie zaprzątnęły głowy Mussoliniego oraz Hitlera. W efekcie kult tężyzny fizycznej i płodności kobiet oraz siła i karność mężczyzn w połączeniu ze skutecznością (wojna totalna) stały się w okresie faszyzmu, niemal religią Włoch i Niemiec. Skończyło się to równie tragicznie jak dla Spartan.
[edytuj] Bibliografia
- Marrou Henri~Irénée, Historia wychowania w Starożytności, Warszawa 1969
- Plutarch z Cheronei, Żywoty sławnych mężów, BN Kraków 1976
- Wolski J., Historia powszechna. Starożytność, Warszawa 1979
