Fortepian

Z Wikipedii

Ten artykuł dotyczy instrumentu. Zobacz też: inne znaczenia tego słowa.

A. Pokorny Wiedeń 1905 r.

Fortepian - klawiszowy, młoteczkowy, strunowy instrument muzyczny.

W fortepianie struny rozpięte na stalowej ramie uderzane są młoteczkami obciągniętymi filcem. Naciśnięcie klawisza powoduje uderzenie młoteczka w strunę, przenosząc jednocześnie dynamikę uderzenia w klawisz. Natychmiast po pobudzeniu struny młoteczek odbija się od niej i w zależności od siły uderzenia, zatrzymuje się wyżej lub niżej. Pozwala to na szybką repetycję (uderzanie kilka razy tego samego dźwięku w szybkim tempie), w odróżnieniu od pianina. Po zwolnieniu nacisku na klawisz do struny przyciskany jest na krótką chwilę tłumik wyciszający jej drgania. W ten dość skomplikowany sposób mechanizm fortepianu realizuje podstawową cechę tego instrumentu odróżniającą go od wcześniejszych instrumentów strunowych, klawiszowych, które nie miały możliwości kształtowania dynamiki dźwięku oraz czasu jego trwania.

[edytuj] Historia

Pierwsza wzmianka o fortepianie pochodzi z roku 1598 z listu Paliariono do księcia Modeny, w którym pisze on o instrumencie nazywając go Piano e forte. Nie jest jednak jasne, czy chodziło o w pełni młoteczkowy instrument, czy jakąś odmianę innego tradycyjnego instrumentu.

Twórcą instrumentu, który był protoplastą współczesnego fortepianu był Bartolomeo Cristofori. W źródłach podaje się różne daty pojawienia się tego instrumentu pomiędzy 1689, a 1709, choć najstarszy, zachowany egzemplarz do naszych czasów pochodzi z roku 1720. Najczęściej jednak za datę zbudowania pierwszego fortepianu podaje się 1711 rok. Fortepian Cristoforiego zwany clavicembalo col piano e forte grający głośno i cicho, posiadał podwójne struny rozpięte na drewnianej ramie, ujęte w prostokątny korpus. Cristofori wyprodukował około dwudziestu tych instrumentów, po czym zaniechał produkcji, prawdopodobnie z powodu braku zainteresowania odbiorców.

Punktem zwrotnym we wczesnej historii fortepianu był entuzjastyczny artykuł na temat instrumentu napisany przez Scipione Maffei, w którym podał szczegóły techniczne budowy instrumentu. Artykuł był kolportowany w całej Europie. Spowodował powrót zainteresowania rzemieślników budową tego instrumentu. Jednym z nich był Niemiec Johann Silbermann, który ulepszył konstrukcję fortepianu, wprowadzając jednocześnie mechanizm odłączania tłumika pozwalający na swobodne wybrzmiewanie strun. Z fortepianem Silbermanna zapoznał się Jan Sebastian Bach w roku 1730, lecz nie wykazał większego nim zainteresowania. Dopiero ulepszony model z 1747 zyskał jego przychylność.

Fortepian stołowy

Kolejne dziesięciolecia są okresem wzrastającej popularności fortepianu. W całej Europie powstają firmy specjalizujące się w produkcji tych instrumentów. Do najbardziej znanych należały warsztaty: Shidemayer od 1735, Francisco Perez Mirabel w Hiszpanii od 1745, Stein od 1748, Thomas Gullifold w Londynie od 1750, Johann Behrent w Filadelfii od 1775 i wielu innych.

Ewolucja wczesnego fortepianu w instrument znany dzisiaj była wspólnym dziełem Ludwiga van Beethovena i londyńskiego wytwórcy fortepianów Broadwooda. Postępująca głuchota Beethovena wymagała głośniejszych instrumentów. Fortepiany Broadwooda produkowane specjalnie dla Beethovena stawały się coraz większe i głośniejsze. Ostatecznie wyposażone były w trzy struny dla każdego dźwięku, rozpięte na stalowej ramie. Kształt pudła rezonansowego instrumentu, także zaczął się zbliżać do dzisiejszego. Stopniowo też uległa powiększeniu rozpiętość skali fortepianu. Tuż przed I poł. XIX wieku osiągnęła 7 oktaw (od A subkontra do a czterokreślnego), później (pod koniec XIX w.) powiększono skalę do 7i1/4 oktawy (do c pięciokreślnego), przy czym pianina jeszcze długo produkowano o skali 7 oktaw. Rozpiętość 7 i 1/4 oktawy jest standardem współczesnych fortepianów, od gabinetowych do koncertowych (pianina też obecnie buduje się o tej skali, ale 7-oktawowe niekiedy wciąż są wytwarzane). Niektóre (bardzo nieliczne) fortepiany koncertowe (budowane na specjalne zamówienia) mają skalę 7i1/2 oktawy (od F subkontra do c pięciokreślnego). Większą rozpiętość skali posiadają jedynie organy (do 10 oktaw - tyle rozróżnia słuch ludzki).

Ze względu na różną długość fortepianów wyróżniamy cztery jego rodzaje:

Od początku XIX wieku fortepian stał się dominującym instrumentem solowym i pozostaje nim nadal. Literatura pianistyczna zawiera setki tysięcy dzieł i jest częścią dorobku praktycznie każdego kompozytora okresu klasycyzmu, romantyzmu oraz współczesnego.

Wszechstronność zastosowań tego instrumentu sprawiła także, iż jest on podstawowym instrumentem uzupełniającym w nauczaniu praktycznie każdego innego rodzaju muzyki. W XX w. John Cage zaczął komponować na fortepian preparowany. Preparacja polegała na włożeniu między struny fortepianu różnych elementów np: śrub, sztućców, gwoździ itp.

[edytuj] Budowa

Przekrój podłużny fortepianu

1, 14 - rama żeliwna, 2 - nakrywa ruchoma przednia, 3 - sztaba dociskowa, 4 - tłumiki, 5 - nakrywa ruchoma tylna, 6 - kontrklawiatura, 7 - listwa pedałowa, 8 - przekaźnik pedału, 9, 10 - dźwignia pedału, 11 - pedały, prawy (forte), lewy (piano), 12 - podstawek, 13 - zaczepy, 15 - płyta rezonansowa, 16 - struna

[edytuj] Mechanizmy

[edytuj] Współczesny — angielski o podwójnej repetycji

Schemat mechanizmu angielskiego

Mechanizm angielski

Mechanizm angielski schematycznie: 1- dźwignia klawiszowa, 2 – pilot, 3 – dźwignia główna, 4 – występ oporowy popychacza, 5 – popychacz, 6 – widełki młotka, 7 – śruba regulacyjna dźwigni repetycyjnej, 8 – bródka młotka (baryłka), 9 – dźwignia repetycyjna, 10 – zespół młotka, 11 – chwytnik, 12 – widełki tłumika, 13 – kontrklawiatura, 14 – łyżeczka tłumikowa, 15 - tłumik, 16 - struna, 17 - rama żeliwna (tzw. metalowa płyta) 18 - agrafa, 19 - kołek stroikowy, 20 - strojnica

Zasada działania: Przy uderzeniu w klawisz pilot (2) podnosi dźwignię, popychacza (5) podrzuca młotek, występ oporowy (4) odłącza popychacz od bródki młotka (8). Młotek opadając po uderzeniu w strunę (16) opiera się na dźwigni repetycyjnej (9) i przechyla ją swoim ciężarem. Jeśli klawisz pozostał naciśnięty wówczas młotek opadając jest hamowany przez chwytnik (11). Jeśli w tym momencie lekko osłabić nacisk palca na klawisz (1), czyli pozostawić na niewielkie podniesienie do góry zacznie się opadanie dźwigni. Oswobodzony od występu oporowego popychacz (5) jest odsuwany sprężyna pod bródką młotka (8). To samo niewielkie opadniecie tylnego końca dźwigni klawiszowej powoduje rozdzielenie chwytnika (11) i młotka. Wówczas przygięta sprężyna repetycyjna wyprostuje się podrzucając krótkim skokiem dźwignię repetycyjną (9) i młotek. W tym momencie popychacz (5) wskakuje pod bródkę młotka (8). W ten sposób mechanizm, przy prawie całkowitym naciśniętym klawiszu, jest znów gotów do ponownego uderzenia. Taka specyfikacja podwójnej repetycji pozwala prawie nieprzerwanie powtarzać jeden i ten sam dźwięk. Szybkość powtarzania w lepszych mechanizmach osiąga 12-15 uderzeń na sekundę. Rzecz w dźwigni repetycyjnej i podpierającej ją sprężynie repetycyjnej, które utrzymują młotek w zawieszeniu, pozwalając popychaczowi wsuwać się pod bródkę młotka i powodować kolejne podrzucenie młotka.

[edytuj] Dawny — wiedeński, o pojedynczej repetycji

Mechanizm wiedeński schematycznie

Mechanizm wiedeński

Mechanizm wiedeński schematycznie: 1 - klawisz, 2 - chwytnik, 3 - głowa młotka, 4 - strojnica, 5 - kołek stroikowy, 6 - agrafa, 7 - struna, 8 - wspólna listwa tłumika, 9 - wypełnienie ołowiane, 10 - kolcek tłumika, 11 - drut łączący, 12 - prowadnica tłumika, 13 - pasek pergaminowy, 14 - wspólna listwa tłumika, 15 - sprężynowy drut wyślizgu, 16 - wyślizg, 17 - nasada młotka, 18 - widełki, 19 - uchylacz tłumika, 20 - zagięty drut przekazujący, 21 - ramię młotka.

Zasada działania: Naciskając na klawisz (1) tylna jego część podnosi się do góry, zmniejszając przestrzeń pomiędzy wystającą tylną częścią klawisza, a filcem odpowiedzialnym za parametr głębokości gry. W tym samym momencie nasada młotka (17) styka się z wyślizgiem (16). Dzięki temu ramię młotka (21) umieszczone w metalowych widełkach (18) przybliża się w kierunku strun (7). W odległości 2-3 mm od strun następuje moment wyzwolenia dzięki odsunięciu się wyślizgu znad nasady młotka. Młotek uderza w strunę i opada na chwytnik (2) w połowie odległości do strun. W między czasie uchylacz tłumika (19) zakończony klockiem drewnianym wraz z filcem podnosi tłumik w odległości 2/3 drogi młotka do strun. Zwalniając klawisz nasada młotka wsuwa się pod wyślizg (16) i klawisz jest gotowy do ponownego cyklu pracy.

[edytuj] Strojenie

Zestaw do strojenia pianin i fortepianów

Strojenie temperatury systemem kwartowo-kwintowym. Temperatura to zakres dźwięków od a do a1.

a - od kamertonu

a - a¹ - 8 cz w góre

a - d¹ - 4 cz w górę

a - e¹ - 5 cz w górę

e¹ - h - 4 cz w dół

h - fis¹ - 5 cz w górę

fis¹ - cis¹ - 4 cz w dół

cis¹ - gis¹ - 5 cz w górę

gis¹ - dis¹ - 4 cz w dół

dis¹ - b - 4 cz w dół

b - f¹ - 5 cz w górę

f¹ - c¹ - 4 cz w dół

c¹ - g¹ - 5 cz w górę.

Każda kwinta i kwarta musi posiadać odpowiednią ilość zdudnień; używając systemu równomiernie temperowanego, nie uzyskuje się przy tym idealnie czystych kwint i kwart. Resztę dźwięków stroi się w oktawach od temperatury. Strojenie fortepianu jest dosyć trudne, stąd też w zasadzie powinno być przeprowadzone przez fachowca - stroiciela. Fortepian (w przeciwieństwie do np. skrzypiec) charakteryzuje się stosunkowo dużą stabilnością stroju i wymaga strojenia jedynie od czasu do czasu (przeciętnie raz w roku).

[edytuj] Producenci

Fortepian Calisia ok. 1993 r. M-165

Na przestrzeni wielu lat na całym świecie rozwijały się kolejne wytwórnie fortepianów. "Złotym wiekiem" dla budownictwa fortepianowego był wiek XIX. Wtedy to, każda wytwórnia chcąc zdobyć jak największą ilość odbiorców ulepszała swoje fortepiany o kolejne patenty. Do najlepszych światowych wytwórni zaliczamy: Steinway, Carl Bechstein, Ignaz Bösendorfer, Paolo Fazioli, Yamaha, Kawai i inni. Do najlepszych fabryk do 1945 r. znajdujących się na obecnych terenach Polski zaliczamy: Krall i Seidler, Arnold Fibiger - Calisia, Bruno Sommerfeld, Fabryka fortepianów Małecki, Ed. Seiler - Legnica i inni.

[edytuj] Ciekawostki

• Największa kolekcja fortepianów w Polsce znajduje się w Muzeum Instrumentów Muzycznych w Poznaniu.
• Johann Sebastian Bach nie napisał żadnego oryginalnego utworu na fortepian.
• Największy fortepian na świecie zbudowała firma Challen w Malezji. Ma 3,5 metra długości, waży 1000 kg, naprężenie strun - 30000 kg.
• Największa na świecie kolekcja miniaturowych fortepianów znajduje się w USA. Jest to Bob Pierce Miniature Piano Collection.
• Bob Pierce "Mr. Piano" (ur. lipiec 1913, zm. kwiecień 1995) był znanym amerykańskim kolekcjonerem i znawcą fortepianów. Wydał m.in. katalog zawierający numery seryjne firm fortepianowych z całego świata "Pierce Piano Atlas". W 1997 r. ukazało się jego 10 wydanie.
• W Opatówku k. Kalisza w Muzeum Historii Przemysłu przy ul. Kościelnej 1 od kilku lat istnieje autorska "Kolekcja fortepianów" Beniamina Vogla utworzona dzięki wieloletnim staraniom jej autora oraz dyrektora Muzeum Romana Hauka.
• Najstarszym fortepianem znajdującym się w Gdańsku jest fortepian skrzydłowy Johann Jacob Konnicke, ok. 1795 z Wiednia. Znajduje się on w Domu Uphagena przy ul. Długiej 12 (depozyt Muzeum Instrumentów Muzycznych w Poznaniu, Stary Rynek 45/47).
• Pierwsze fortepiany w Gdańsku budowano już ok. 1750 roku (Friedrich Rudolf Dalitz, Rasmus, Jacob Mahowski)
• Najstarsze zachowane w Polsce gdańskie fortepiany pochodzą z pracowni Jacoba Bernharda Wiszniewskiego sen. oraz Friedricha Benjamina Wiszniewskiego jun.
• Najdroższy produkowany obecnie fortepian na świecie to FAZIOLI Model 308. Kosztuje ok. 450 000 PLN
• Całkowite naprężenie strun w fortepianie wynosi od 16 do 20 ton.
• Najstarszy zachowany fortepian, zbudowany przez Bartolomeo Cristofori w 1720 roku, znajduje się w Metropolitan Museum of Art w Nowym Jorku.
• Najstarszy zachowany fortepian w Polsce, wykonany w roku 1774, znajduje się w Muzeum Diecezjalnym w Sandomierzu.
• W Zamku Ostrogskich w Warszawie gdzie mieści się siedziba Towarzystwa im. Fryderyka Chopina, a obecnie także Muzeum jego imienia na wystawie stałej można zobaczeń (a nawet „dotknąć”) jeden z ostatnich fortepianów pianisty i kompozytora Franciszka Liszta. Klawiaturę tego stołowego fortepianu zawierającego jak to w XIX wieku przyjęto rozpiętość dźwiękową 7 oktaw oraz 2 pedały (a nie trzy jak w pianinach i fortepianach produkowanych obecnie) chroni osłona z polichlorku winylu.

Zobacz galerię na Wikimedia Commons:
Fortepian