Kalendarz rzymski

Z Wikipedii

Kalendarz rzymski - kalendarz typu księżycowego stosowany w imperium rzymskim do reformy Juliusza Cezara (zob. kalendarz juliański), czyli do 46 r. p.n.e. włącznie.

Za początek ery rzymskiej tzw. ab Urbe condita = 'od założenia miasta (Rzym)' uznano rok 753 p.n.e. (miało to wszakże znaczenie tylko dla obliczeń historycznych, Rzymianie normalnie nie oznaczali lat kolejnymi liczbami).

[edytuj] Wczesny kalendarz rzymski

Początkowo rok rzymski liczył sobie 304 dni podzielonych na 10 miesięcy - tzw. rok Romulusowy (4 miesiące po 31 dni i 6 miesięcy po 30 dni). Rozpoczynał się od równonocy wiosennej miesiącem Martius, a kończył miesiącem December. Po 304 dniach następował nienumerowany 61-dniowy okres zimowy.

Miesiące we wczesnym kalendarzu wraz z liczbą dni:

• Martius (31) - poświęcony Marsowi,
• Aprilis (20) - poświęcony Wenus,
• Maius (31) - poświęcony wszystkim bogom,
• Iunius (30) - poświęcony prawdopodobnie Lucjuszowi Juniusowi Brutusowi, albo Junonie,
• Quintilis (31) = 'piąty'
• Sextilis (30) = 'szósty',
• September (30) = 'siódmy',
• October (31) = 'ósmy',
• November (30) = 'dziewiąty',
• December (30) = 'dziesiąty',

[edytuj] Kalendarz rzymski (królewski)

Dopiero w VII lub VI wieku p.n.e. (wg tradycji za panowania króla Numy Pompiliusza) wprowadzono rok liczący 355 dni z 12 miesiącami liczącymi 28, 29 lub 31 dni. Do wczesnego kalendarza rzymskiego dodano miesiące Februarius i Ianuarius, które w 450 r. p.n.e. przestawiono w kolejności. W związku z osobą króla Numy system ten zwany jest też niekiedy rzymskim kalendarzem królewskim.

Nazwy miesięcy w kalendarzu rzymskim (w nawiasie liczba dni):

• Martius (31) - poświęcony Marsowi,
• Aprilis (29) - poświęcony Wenus,
• Maius (31) - poświęcony wszystkim bogom,
• Iunius (29) - poświęcony prawdopodobnie Lucjuszowi Juniusowi Brutusowi, albo Junonie,
• Quintilis (31) = 'piąty', później Iulius na cześć Juliusza Cezara, który urodził się w tym miesiącu,
• Sextilis (29) = 'szósty',
• September (29) = 'siódmy',
• October (31) = 'ósmy',
• November (29) = 'dziewiąty',
• December (29) = 'dziesiąty',
• Ianuarius (29) - poświęcony Janusowi,
• Februarius (28) - przeznaczony na obrzędy oczyszczające (łac. februa) przed początkiem nowego roku.

Taki rozkład długości miesięcy powoduje, że średnia długość miesiąca wynosi 29,5 dnia (29 dni i 12 godzin), a poszczególne miesiące są mniej więcej zsynchronizowane z cyklem księżycowym, tzw. synodycznym (29 dni, 12 godzin, 44 minuty i 2,78 sek.).

Aby zsynchronizować rok kalendarzowy z cyklem zmian pór roku oraz w ogóle z cyklem słonecznym, co 2 lata dodawano liczący 22 lub 23 dni miesiąc zwany mercedonius lub intercalaris. Miesiąc ten wstawiano pomiędzy dzień 24 a 25 lutego - tak, by kończył się 4 (wg rachuby Rzymian - 5) dni przed nowiem. Pełna synchronizacja miała przy tym następować - wg świadectwa Liwiusza - w cyklu dziewiętnastoletnim, tj. po upływie 19 lat kalendarzowych dana faza księżyca miała występować dokładnie tego samego dnia, co przed 19 laty (zob. Cykl Metona).

Pierwotnie pierwszym miesiącem roku był marzec, a 15 marca (Idy marcowe) rozpoczynali urzędowanie konsulowie. W 155 r. p.n.e. termin ten przesunięto o dwa i pół miesiąca wstecz, na 1 stycznia, gdyż w przeciwnym razie konsulowie desygnowani na ten rok nie zdążyliby na początek sezonu działań wojennych do Hiszpanii (gdzie aktualnie toczono wojnę). Ustaliło to początek cyklu pracy administracji państwowej (rzymscy urzędnicy byli wybierani na roczną kadencję) na pierwszego stycznia. I tak już zostało do tej pory.

Z tego punktu widzenia, gdy pierwszym miesiącem jest styczeń (Ianuarius), nazwy niektórych miesięcy nie są już adekwatne, np. September = 'siódmy', jest teraz dziewiątym miesiącem (wrzesień). Trzeba jednak nadmienić, że o ile początek roku urzędowego przesunięto na 1 stycznia, o tyle pierwszym miesiącem roku sakralnego pozostał marzec. Dlatego luty jest do tej pory miesiącem najkrótszym i to do lutego dodaje się dzień w roku przestępnym; jest to relikt stanu, kiedy luty był ostatnim miesiącem roku.

W każdym miesiącu tylko 3 dni miały swoje nazwy:

• Kalendy (łac. Kalendae) - 1. dzień miesiąca; od nich pochodzi nazwa 'kalendarz',
• Nony (łac. Nonae) - 5. dzień miesiąca 29-dniowego lub 7. - 31-dniowego,
• Idy (łac. Idus) - 13. dzień miesiąca 29-dniowego lub 15. - 31-dniowego (zobacz: Idy marcowe).

Terminy te były związane z fazami księżyca:

• Kalendae - to dzień po nowiu (kończącym miesiąc księżycowy).
• Nonae - wypadają osiem (9 według rzymskiej rachuby, stąd nazwa od łac. nonus - dziewiąty) dni przed Idami.
• Idus - dzień po pełni (wyznaczający środek miesiąca).

Pozostałe dni oznaczano jego kolejnością w stosunku do Kalend, Non i Id licząc wstecz od tych dni, np.: Kalendy, 4. przed Nonami, 3. przed Nonami, przeddzień Non, Nony, 8. przed Idami, 7. przed Idami, ..., przeddzień Id, Idy, 17. przed Kalendami następnego miesiąca, 16. przed Kalendami, ..., przeddzień Kalend.

System królewski działał dobrze przez kilkaset lat, w końcu jednak stał się przedmiotem manipulacji odpowiedzialnych za niego kapłanów (pontyfików), którzy skracali rok lub wydłużali go w zależności od doraźnych celów politycznych. W efekcie tego za rządów Juliusza Cezara kalendarz spieszył się już o kwartał - miesiąc Ianuarius (pierwotnie zimowy) przypadał jesienią. Wymusiło to reformę juliańską w 46 r. p.n.e.^{[potrzebne źródło]}.

Zasługę zreformowania kalendarza przypisuje się (słusznie) Juliuszowi Cezarowi, który w tamtym okresie pełnił funkcję zwierzchnika pontyfików (Pontifex Maximus). Warto jednak pamiętać, że Juliusz Cezar, jako Pontifex Maximus sprawował też pieczę nad kalendarzem królewskim (przed reformą juliańską), a więc to najprawdopodobniej nikt inny jak właśnie on jest odpowiedzialny za jego deregulację.