Kalifat

Z Wikipedii

Półksiężyc i gwiazda - symbol kalifatu

Kalifat (arab. خلاف chilāf) – islamskie państwo o ustroju religijnym, na którego czele stał kalif (arab. خليفة chalīfa). Na początku obejmowało wszystkich muzułmanów. Kilkakrotnie zmieniały się ośrodki władzy kalifów: pierwsi rządzili z Medyny, dynastia Umajjadów wybrała Damaszek, Abbasydzi - Bagdad (przez pewien czas panowali z Samarry). W czasie rządów tych ostatnich państwo zwane było kalifatem bagdadzkim. Na skutek wojen domowych nastąpiło rozbicie polityczne i podział kalifatu.

[edytuj] Powstanie kalifatu

Ekspansja kalifatu w latach 622 - 750

Na początku VII wieku nikt nie podejrzewał, że coś może zagrozić potędze i dominacji dwóch imperiów Bliskiego Wschodu: Bizancjum i Persji. W 610 Mahomet pochodzący ze szlachetnego rodu mekkańskiego Kurajszytów, ogłosił, że otrzymał objawienie od Boga. Mieszkańcom Mekki wyjaśniał, że dąży do likwidacji politeizmu i ustanowienia monoteizmu. Przekonywał, że Kaaba w Mekce była pierwotnie świątynią jednego Boga, którą z czasem przekształcono w świątynię politeistyczną. W swych kazaniach przywoływał postać proroka Abrahama, który miał pobudować tę świątynię wraz ze swym synem Izmaelem, uważanym za protoplastę Arabów. Mahomet pragnął wpoić im także wiarę w zmartwychwstanie i rozrachunek ze swoich uczynków w dniu sądu przed Bogiem. Ostrzegał, że jeśli nie poprawią się, czeka ich ciężka kara. Swą misję nazywał islamem, czyli wezwaniem do poddania się jednemu Bogu.

Mahomet początkowo realizował misję w sposób pokojowy. Za sprawą wytrwałości, nieposzlakowanej osobowości, a przede wszystkim niezwykłości Koranu, który, jak twierdził Mahomet, został mu objawiony przez Boga, podążyło za nim wielu prozelitów. Reakcja politeistów z Mekki była ostra, bo nie godzili się na zmianę dotychczasowego stanu rzeczy. Byli przywiązani do tradycji swych przodków, a uważali, że ich protoplaści czcili bożki. Postanowili przerwać misję Mahometa bojkotując jego i prozelitów: wyłączyli ich ze społeczności mekkańskiej ok. 616. Konsekwencje tego posunięcia były takie, że wyznawcy misji Mahometa szybko zubożeli, groziła im śmierć głodowa. Mało tego, przeciwnicy Mahometa torturowali słabszych spośród prozelitów, aby odstąpili od monoteistycznej wiary. Wtedy nastąpił przełom w misji Mahometa.

Michael Cook uważa, że wyznawcy misji Mahometa czekali na sygnał do rewolucji, „tryumfu wiernych nad szerzącym się uciskiem ze strony niewiernych”. Nie mieli wyboru, w Mekce byli słabi, więc musieli ją opuścić. Emigracja z Mekki była z góry zaplanowanym posunięciem. Mahomet, wykorzystując swe kurajszyckie pochodzenie, kontaktował się z Arabami przybywającymi do Mekki na handel i w celach kultowych. Widząc upór możnych w swym mieście, szukał przystani dla swej misji w innych rejonach Arabii. Znalazł ją w Medynie, mieście leżącym na północ od Mekki. Mieszkańcy tej osady przystali na to, żeby Mahomet stał się ich przywódcą religijnym i politycznym. Będąc jeszcze w Mekce, zawarł z przedstawicielami Medyny pakt 620. Przygotowawszy grunt pod nowe społeczeństwo wiernych (ummę), ogłosił prozelitom, aby udawali się do Medyny w niedużych grupach i pod osłoną nocy. W ten sposób udało mu się uśpić czujność politeistów mekkańskich. Gdy zorientowali się, co się dzieje, większość wyznawców islamu dotarła już spokojnie do Medyny. W Mekce pozostał jedynie Mahomet i kilka bliskich mu osób. Możni mekkańczycy widząc, że Mahomet pozostał bez ochrony wiernych, postanowili go zabić. Ze względu na szlachetne pochodzenie Mahometa nie było to jednak proste. Postanowili, że w zamachu na jego życie, musi brać udział jak największa liczba ludzi, aby nie dać nikomu pretekstu do wendety, zwłaszcza medyneńczykom. Planu nie zrealizowano, bo Mahomet wyemigrował zanim zamachowcy zdołali otoczyć jego dom.

Z emigracją Mahometa do Medyny zaczęła się nowa era, era hidżry, od 622. Medyna była osadą rolniczą, w której żyły rody arabskie i żydowskie. Mahomet i prozelici z Mekki byli emigrantami (muhadżirun), nowym elementem społecznym w mieście. Początkowy pakt, zawarty jeszcze w Mekce, musiał być zrewidowany. Mahomet dążył do podkreślenia roli prozelitów mekkańskich w nowym społeczeństwie wiernych (umma), ze względu na to, że cierpieli w ojczyźnie z powodu swych przekonań, a ponadto pozostawili tam swój dobytek. Nakłonił społeczność medyneńską do ułożenia nowego paktu, który oprócz określenia jego roli, stanowiłby prawa i obowiązki pozostałych członków ummy. Spisano porozumienie zwane w publikacjach naukowych konstytucją medyneńską. Do społeczności wiernych włączono także żydów, ze względu na to, że wyznawali monoteizm. Tą drogą Mahomet zdołał wprowadzić ład i porządek wewnętrzny, bo misja przechodziła w kolejny etap.

Będąc przywódcą religijnym i politycznym na obszarze Medyny i dysponując zalążkiem terytorium państwa, rozpoczął aktywną politykę zewnętrzną. Chciał przekonać innych Arabów do przyjęcia islamu i skupić ich pod swoim przywództwem. Pamięta także o prześladowaniach, które doznał on i prozelici w Mekce. Widzi, że możni jego rodzinnego miasta, nie myślą o porozumieniu z nim, jako władcą Medyny. Skoro metody pokojowe zawodzą, sięga do metod siłowych. Ludność Mekki żyła z handlu, a ich karawany kursowały między Jemenem a Palestyną. Na tej trasie handlowej leżała Medyna. Mahomet zamierzał nałożyć blokadę na Mekkę, podciąć jej ekonomiczną siłę, aby wymusić pertraktacje pokojowe. Możni Kurajszyci odczytali to jako wypowiedzenie wojny, a czuli się na tyle silni, że nie zamierzali pertraktować z Mahometem. W 624 roku doszło do pierwszej bitwy, pod osadą Badr, leżącą na jednym ze szlaków karawan. Słaby oddział Mahometa pokonał dziesięciokrotnie liczniejszy oddział kurajszycki wysłany na północ, aby odblokować ruch na trasie. Tak zaczęła się kilkuletnia wojna, która objęła zachodnie regiony Półwyspu Arabskiego.

Po klęsce pod Badr, mekkańczycy zorganizowali szeroką koalicję przeciwko Mahometowi. Zdołali otoczyć Medynę, lecz oblężenie nie udało się. Doszło do bitwy na przedpolach, z której obie strony wyszły na równi osłabione 625. Mahomet udowodnił, że zdołał zbudować miasto-państwo, które dorównuje potędze Mekki. Przemienił pyrrusowe zwycięstwo w sukces polityczny, bo zdołał przekonać plemiona arabskie ze wschodnich regionów półwyspu Arabskiego. Mało tego, nawiązał kontakt z przywódcami innych państw (Etiopii, Persji, Bizancjum), posyłał do nich swych emisariuszy z listami wyjaśniającymi misję islamu. Od bitwy na przedpolach Medyny, stale rósł w siłę. Nadszedł czas, że to on na czele oddziałów udał się na Mekkę, lecz nie po to, by zdobywać, lecz w celach kultowych. Zamierzał przywrócić pradawny zwyczaj Abrahama – pielgrzymowania do świątyni jedynego Boga w Mekce. Mekkańczycy nie mieli wyboru, musieli wpuścić pielgrzymów, lecz Mahomet uczynił w ich stronę pojednawczy gest, godząc się na wiele warunków, które mu przedstawili 628.

W 630 muzułmanie zajęli Mekkę bez rozlewu krwi. Mahomet jest wspaniałomyślny wobec mieszkańców rodzinnego miasta, bo zabrania swym oddziałom rozlewu krwi i rabunków. Łaskawością zdobywa serca Kurajszytów, którzy tłumnie przyjmują islam. Od tego momentu mekkańczycy i medyneńczycy wspólnie prowadzą misję szerzenia islamu. Zachodnie tereny Arabii zostają zjednoczone pod przywództwem Mahometa, jednakże Mekka nie odzyskuje swej pozycji pośród miast arabskich. Mahomet zachował dominująca rolę Medyny w państwie.

W kolejnym roku państwo objęło wiele terenów wschodniej Arabii, po tym, gdy tamtejsze plemiona przyjmują islam u Mahometa. Podporządkowanie się nowemu organizmowi państwowemu z ich strony, jest raczej świadectwem obawy przed Mahometem. Za taką interpretacją mogą świadczyć wydarzenia, które miały miejsce zaraz po jego śmierci. Mianowicie we wschodnich regionach Arabii pojawił uzurpator Musajlima, który uważał, że także ma misję od Boga. Szybko udaje mu się zjednoczyć plemiona, które pozostają zewnętrznie muzułmańskie, lecz odrzucają władzę z zachodu, bo jest to władza spoza ich rodu (asabijja). Kroniki muzułmańskie odnotowują, że członkowie rodu Musajlimy uważali go za kłamcę, ale ze względu na pokrewieństwo, godzili się, aby był ich przywódcą i nimi rządził.

Śmierć Mahometa mogła być więc początkiem końca nowego państwa, tak się jednakże nie stało. Grono najbliższych współpracowników Mahometa pragnęło zachować państwo za wszelką cenę. Misja Mahometa jako przywódcy i proroka się skończyła, lecz zaczynała się nowa epoka, epoka kalifów, czyli następców proroka. Pierwszy kalif Abu Bakr (rządził 632 - 634) zdołał szybko odbudować państwo, które poszło w rozsypkę po śmierci Mahometa. Jego dzieło kontynuowali następni trzej kalifowie - Umar, Usman i Ali.

[edytuj] Rozłam w Islamie

Po zamordowaniu kalifa Alego w 661 roku doszło wśród muzułmanów do sporu o sukcesję. Nowym kalifem został niespokrewniony z Mahometem Mu'awija I. W islamie doszło do rozłamu na sunnitów i szyitów (zwolenników Alego). Nowy kalifat Umajjadów przeniósł stolicę Kalifatu do Damaszku.

[edytuj] Wiele Kalifatów

W 750 roku Umajjadzi zostali obaleni przez Abbasydów. Nowa dynastia przeniosła stolicę państwa muzułmańskiego do Bagdadu. Ocalali przedstawiciele rodu Umajjadów wyemigrowali do Kordoby w Hiszpanii, gdzie powołali nowy kalifat. Utrzymał się on do wygaśnięcia dynastii w 1031. W roku 909 szyicki ród Fatymidów powołał w Kairze własny kalifat, konkurencyjny wobec kalifatu sunnickiego. Utrzymał się on do 1171.

[edytuj] Najazd Mongołów i Kalifat w Egipcie

Kres kalifatowi bagdadzkiemu położył najazd Mongołów, którzy w 1258 roku zdobyli i zrównali z ziemią Bagdad, stolicę kalifatu. Kalif Al-Mustasim został zamordowany, a świat muzułmański pogrążył się w chaosie. W 1261 w Kairze wskrzeszono kalifat, rządzony przez boczną linię dynastii Abbasydów. Nowi kalifowie byli jednak tylko marionetkami w rękach władców Egiptu i nie posiadali faktycznie żadnej władzy.

[edytuj] Turcy Osmańscy

Kalifat Kairski upadł wraz z podbojem Egiptu przez Turków Osmańskich. Ostatni abbasydzki kalif zmarł w Konstantynopolu jako więzień sułtana tureckiego. Odtąd tytuł kalifa nosili formalnie władcy Imperium Tureckiego.

[edytuj] Upadek kalifatu

Po detronizacji ostatniego sułtana Turcji, Mehmeda VI w 1922 roku, tytuł kalifa nadano jego kuzynowi Abdulmecidowi. Rząd republikański początkowo zgodził się na zachowanie urzędu kalifa jako przywódcy religijnego. Jednak już w 1924 nowa ustawa rządowa skazała na wygnanie członków rodziny sułtańskiej i znosiła urząd kalifa. Na wieść o tym szarif Mekki Husajn obwołał się nowym kalifem. Jednak zajęcie Mekki przez Saudyjczyków w 1925 ostatecznie przekreśliło szanse na ustanowienie władzy zwierzchniej w islamie. Współcześnie na rzecz przywrócenia kalifatu działa organizacja Hizb at-Tahrir, istnieje też nominalny Kalifat Sokoto w Nigerii.

[edytuj] Bibliografia

Józef Bielawski: Ibn Chaldun. Warszawa: "Wiedza Powszechna", 2000. ISBN 832141057X.
Peter, Robert Lamont Brown: Świat późnego antyku : od Marka Aureliusza do Mahometa. Warszawa: "Czytelnik", 1991. ISBN 8307019397.
Janusz Danecki: Podstawowe wiadomości o islamie. [T.] 1. Warszawa: "Dialog", 1997. ISBN 8386483407.
Michael Cook: Mahomet. Warszawa: 1999.
Jerzy Hauziński: Burzliwe dzieje Kalifatu Bagdadzkiego. Warszawa: Kraków : Wydaw. Naukowe PWN. Oddział, 1993. ISBN 8301109882.
Albert Hourani: Historia Arabów. Gdańsk: "Marabut", 1995. ISBN 8385893210.
Bernard Lewis: Arabowie w historii. Warszawa: Państ. Instytut Wydawniczy, 1995. ISBN 8306024540.
Katarzyna Pachniak: Filozofia polityki muzułmańskiej na podstawie dzieł Abu `Hamida al-Ghazalego. Warszawa: "Dialog", 2001. ISBN 8388238752.
Malise Ruthven: Islam. Warszawa: Prószyński i S-ka, 1998. ISBN 8371802056.