Rospuda (rzeka)

Z Wikipedii

Rospuda
Rospuda pomiędzy jeziorami: Sumowo i Okrągłe, koło wsi Kotowina
Lokalizacja	Europa Polska
Źródło	jezioro Czarne ok. 175 m n.p.m.
Ujście	Rospuda Augustowska na pn. od Augustowa 122 m n.p.m.
Długość	ok. 80 km
Powierzchnia zlewni	ok. 900 km²
Średni roczny przepływ	0,71 m³/s
Rzeki Polski

Rospuda - rzeka w północno-wschodniej Polsce. Przepływa przez Pojezierze Suwalskie i północno-zachodnią część Puszczy Augustowskiej. Z hydrologicznego punktu widzenia stanowi górny bieg rzeki Netty, prawego dopływu Biebrzy.

Spis treści 1 Geografia 2 Ciekawostki historyczne 3 Walory przyrodnicze Doliny Rospudy 4 Ochrona przyrody 5 Zagrożenia 6 Przypisy 7 Bibliografia 8 Linki zewnętrzne

[edytuj] Geografia

Rospuda bierze swój początek ze strumieni wypływających ze zboczy wzniesień leżących na południe od Puszczy Rominckiej, na południowy wschód od Gołdapi (Przejmowa Góra – 213,4 m, Jastrzębia Góra – 230,8 m, Słupowa Góra – 247,9 m, Lisia Góra – 259,5 m). Właściwa rzeka wypływa dopiero z Jeziora Czarnego. Dalej przepływa w kierunku południowym i południowo-wschodnim przez łańcuch 9 wąskich, polodowcowych jezior: Rospuda Filipowska, Kamienne, Długie, Garbaś, Głębokie, Sumowo, Okrągłe, Bolesty i Rospuda Augustowska, do którego uchodzi. Do Rospudy spływają różne rzeczki, drobne strumyki, odpływy jezior: Szczebra z Blizną lub Bliźnicą, Olszanka, Jałówka, Czerwonka, Kamionka, Malinówka, Zusna, Skazdubica. Rospuda jako Netta, zanim wpadnie do Biebrzy, przyjmuje po drodze drobne dopływy: z zachodniej strony – Turówkę z Żarnówką, Węgorówkę, Strumień, Bargłówkę z Brzozówką i Tajenkę, a ze wschodniej strony – Sajnicę lub Sojownicę (z jeziora Sajno), Czerwonkę, Kolnicę (z jeziora Kolno), Sosnówkę i Olszankę. Rospuda płynie poprzez typowe formy rzeźby młodoglacjalnej: jeziora rynnowe, ozy (długie, kręte wzgórza) i płaskie powierzchnie sandrowe. Krajobraz ten jest wynikiem działalności lądolodu skandynawskiego w okresie zlodowacenia bałtyckiego: rynna, w której płynie Rospuda, została wyżłobiona przez potok płynący pod lodowcem; ozy powstały z materiału akumulowanego przez płynącą wodę; a sandr to rozległy stożek napływowy, zbudowany ze żwirów i piasków osadzonych przez wody wypływające spod lodowca.

W górnym biegu, na odcinkach pomiędzy jeziorami, Rospuda ma wąskie i kręte koryto, nurt szybki, a dno kamieniste, przypominając nieco górski potok. Płynie poprzez lasy i łąki, wąską doliną o wysokich, stromych brzegach, częste są zakola, przełomy i powalone drzewa. Wąskie jeziora rynnowe ciągną się kilometrami – dwa najdłuższe, Rospuda Filipowska i Bolesty, mają 5,8 km długości przy szerokości zaledwie 0,4–0,8 km. Ich brzegi są wysokie, czasem zalesione, a czasem porośnięte łąką i poprzecinane wąwozami. Ta ciekawa rzeźba terenu to efekt erozji pod wpływem spływających wód deszczowych.

W dolnym biegu rzeka, wpływając w Puszczę Augustowską, zmienia charakter na typowo nizinny. Meandruje w podmokłej dolinie nadrzecznej pośród trzcinowisk. Przepływa przez puszczańskie uroczyska – Święte Miejsce i Młyńsko. Koryto rzeki rozszerza się tam, tworząc zabagnioną nieckę zajętą przez torfowiska – tzw. Dolinę Rospudy.

Rospudą prowadzi mało uczęszczany szlak kajakowy o długości 67 km, malowniczy, choć miejscami uciążliwy. Gwałtowne zakręty, kamieniste mielizny, głazy, paliki powbijane w dno rzeki czy zwalone drzewa wymagają uwagi, refleksu i doświadczenia w radzeniu sobie z przeszkodami. W dolnym biegu z kolei nużyć może monotonny krajobraz – rzeka wije się pośród ścian trzcinowisk, zasłaniających widoczność obu brzegów. Na całej trasie są dogodne miejsca do biwakowania.

Dopływy:

• Blizna

Miejscowości nad Rospudą:

• Filipów
• Bakałarzewo
• Raczki
• Augustów

[edytuj] Ciekawostki historyczne

Dawniej, w zależności od odcinka, rzeka zwana była Rowspudą, Dowspudą (tę nazwę wymienia akt erekcyjny kościoła w Raczkach z 1599 r.), Filipówką (pod Filipowem) lub Kamienną. Wg prof. Knuta Olofa Falka wcześniejsza nazwa rzeki i jeziora – Dowspuda – pochodzi od złożonego jaćwieskiego słowa Dau-spūda, które oznaczało "naciskanie, mocne ciśnienie". Wzięło się to jakoby stąd, że rzeka na wiosnę podnosi swój poziom prawie o metr, co powoduje wtłaczanie wód z powrotem do jej dopływów i odwracanie kierunku ich nurtu. Zjawisko to można obserwować na rzeczce Jałówce (łączącej Rospudę z jeziorem Jałowo) oraz na Klonownicy, łączącej jeziora Rospuda Augustowska i Necko z jeziorem Białym.

Tereny, przez które płynie Rospuda, były niegdyś częścią Jaćwieży. Pamiątką po pogańskich czasach jest uroczysko Święte Miejsce, starodawne miejsce kultu. Od XV w. Rospuda stanowiła granicę między Litwą a ziemiami Prusów.

We wsi Dowspuda na południe od Raczek, na wysokim brzegu zachowały się malownicze ruiny neogotyckiego pałacu Paca. Właściciel pałacu, Ludwik Michał Pac, w 1824 roku zlecił wykonanie na 3-kilometrowym odcinku rzeki między Raczkami, Dowspudą i nieco poniżej 12 kamiennych progów, które tworząc wodospady miały upiększać okolicę. Tamy, podobnie jak pałac, zostały później rozebrane, a obecnie jedynym śladem po nich są kamieniste mielizny. W dolnym biegu Rospudy za wsią Szczebra, na skraju polanki z widokiem na dolinę rzeki, w lipcu 1972 roku kręcono jedną ze scen filmu telewizyjnego Czarne chmury.

[edytuj] Walory przyrodnicze Doliny Rospudy

Dolina Rospudy to jeden z najcenniejszych obszarów torfowiskowych w Polsce, tworzony m.in. przez torfowiska niskie i wysokie, przede wszystkim jednak przez przepływowe (soligeniczne) torfowiska przejściowe o naturalnych, niezaburzonych przez człowieka, stosunkach wodnych^{[1] [2]}. W uproszczeniu, torfowisko to utrzymuje stały wysoki poziom wody, dzięki czemu nie zarasta drzewami i krzewami. Różni się tym od zbliżonych obszarów bagiennych naruszonych ingerencją człowieka (takich jak np. Bagna Biebrzańskie), które dla utrzymania roślinności nieleśnej wymagają powtarzanych zabiegów ochrony czynnej, np. regularnego koszenia.^[3]. Torfowiska soligeniczne, porośnięte przez mechowiska z klasy Scheuchzerio-Caricetea nigrae, zajmują powierzchnię ponad 100 ha i stanowią najcenniejsze siedlisko przyrodnicze doliny. Bliżej koryta rzeki występują szuwary trzcinowe Phragmitetum australis, mozgowe Phalaridetum arundinaceae, a także mannowe Glycerietum maximae^[4]. Starorzecza są w dużym stopniu zarośnięte przez osokę aloesowatą (Stratiotes aloides)^[5]. Znaczną powierzchnię zajmują również szuwary wielkoturzycowe - Caricetum appropinquatae, Cicuto-Caricetum pseudocyperi, rzadziej Caricetum distichae, Caricetum ripariae i Thelypteridi-Phragmitetum. Strefę otwartych torfowisk okalają bagienne lasy i zarośla sosnowo-brzozowe, zaliczane do zespołu Thelypteridi-Betuletum pubescentis, zaś w bezpośrednim sąsiedztwie mszarów znaczne powierzchnie zarośla bądź bardzo luźne, niskie lasy (z brzozami, sosnami i wierzbami), częściowo reprezentujące zespół brzozy niskiej (tzw. rokiciny) Betulo-Salicetum repentis. Dalej, przy granicy z mineralnymi zboczami doliny, występują borealne świerczyny na torfie Sphagno-girgensohnii Piceetum oraz modelowo wykształcone i bardzo dobrze zachowane olsy Carici elongatae-Alnetum. Niewielkie płaty innych zbiorowisk roślinnych rozrzucone są w różnych częściach doliny. Należą do nich: torfowisko wysokie w tzw. fazie "dolinkowej" (roślinność ze związków Rhynchosporion albae i Sphagnion magellanici), źródliska niewapienne ze zbiorowiskiem rzeżuchy gorzkiej Cardamine amara i śledziennicy skrętolistnej Chrysosplenium alternifolium, łęgi olszowo-jesionowe Fraxino-Alnetum oraz bory bagienne Vaccinio uliginosi-Pinetum. Na mineralnych wyniesieniach w obrębie doliny i na jej zboczach występują lasy liściaste o charakterze grądów Tilio-Carpinetum, często z przewagą lipy w drzewostanie. W miejscu części lasów grądowych występują obecnie sztucznie nasadzone drzewostany z dominacją świerka^[6].

Dolina Rospudy jest objęta ochroną ze względu na występowanie rzadkich gatunków roślin i zwierząt. Rośnie tam m.in. 19 przedstawicieli rodziny storczykowatych, podlegającej ścisłej ochronie prawnej, w tym jedyne w Polsce stanowisko miodokwiatu krzyżowego (Herminium monorchis), rośliny wpisanej do Polskiej Czerwonej Księgi Roślin oraz jedno z kilku stanowisk podgatunku storczyka krwistego o żółtych kwiatach (Dactylorhiza incarnata ssp. ochroleuca). Ponadto na terenie doliny występują inne storczyki, m.in.: storczyk szerokolistny (Dactylorhiza majalis), obuwik pospolity (Cypripedium calceolus), żłobik koralowy (Corallorhiza trifida), kukułka Fuchsa (Dactylorhiza fuchsii), kukułka Traunsteinera (Dactylorhiza traunsteineri), kruszczyk błotny (Epipactis palustris), lipiennik Loesela (Liparis loeselii), wyblin jednolistny (Malaxis monophyllos), a także inne rzadkie rośliny chronione: brzoza niska (Betula humilis), wielosił błękitny (Polemonium caeruleum), rosiczka długolistna (Drosera anglica), rosiczka okrągłolistna (Drosera rotundifolia), skalnica torfowiskowa (Saxifraga hirculus), lilia złotogłów (Lilium martagon), wełnianka delikatna (Eriophorum gracile) i wełnianeczka alpejska (Baeothryon alpinum). Również flora mszaków zawiera interesujące gatunki będące reliktami polodowcowymi, wśród nich ściśle chroniony mszar krokiewkowaty Paludella squarrosa^{[7] [8]}.

Fauna bezkręgowców Doliny Rospudy obfituje w gatunki rzadkie, zagrożone i objęte ochroną prawną. Trzy taksony objęte są Załącznikiem II Dyrektywy Siedliskowej: małż skójka gruboskorupowa (Unio crassus) oraz ważki zalotka większa (Leucorrhinia pectoralis) i trzepla zielona (Ophiogomphus cecilia). Towarzyszą im ściśle chronione ważki: łątka zielona (Coenagrion armatum) - krytycznie zagrożona w Polsce, iglica mała (Nehalenia speciosa) - zagrożona w Polsce i związana z szuwarami niskich turzyc nad wodami torfowiskowymi, zalotka białoczelna (Leucorrhinia albifrons), zalotka spłaszczona (Leucorrhinia caudalis), żagnica zielona (Aeshna viridis) i miedziopierś północna (Somatochlora arctica). Do gatunków objętych ścisłą ochroną należy również motyl dostojka akwilonaris (Boloria aquilonaris), występujący wyłącznie na torfowiskach, ponieważ rośliną żywicielską jego larw jest żurawina błotna. Trzy inne, ściśle chronione motyle - osadnik wielkooki (Lopinga achine), modraszek optilete (Plebeius optilete) i strzępotek hero (Coenonympha hero) są klasyfikowane jako zagrożone wymarciem w Polsce. W wodach rzeki Rospudy, oprócz skójki gruboskorupowej, odnotowano także chronione i umieszczone w Polskiej Czerwonej Księdze Zwierząt: małż szczeżuja wielka (Anodonta cygnea) i pijawka lekarska (Hirudo medicinalis)^[9].

Również wśród kręgowców zmiennocieplnych stwierdzono tu gatunki o wysokim statusie ochronnym. Ryby reprezentowane są przez różankę (Rhodeus sericeus) i piskorza (Misgurnus fossilis), zaś płazy - przez traszkę grzebieniastą (Triturus cristatus) i żabę jeziorkową (Rana lessonae)^[10]. Wszystkie te gatunki objęte są ochroną ścisłą, zaś pierwsze trzy z nich umieszczono w Załączniku II Dyrektywy Siedliskowej i Polskiej Czerwonej Księdze.

W Dolinie Rospudy i przylegających do niej lasach gniazdują liczne chronione gatunki ptaków, objęte Załącznikiem I Dyrektywy Ptasiej: jarząbek (Bonasia bonasia), głuszec (Tetrao urogallus), kropiatka (Porzana porzana), derkacz (Crex crex), żuraw (Grus grus), bielik (Haliaeetus albicilla), orlik krzykliwy (Aquila pomarina), błotniak stawowy (Circus aeruginosus), trzmielojad (Pernis apivorus), włochatka (Aegolius funereus), sóweczka (Glaucidium passerinum), dzięcioł średni (Dendrocopos medius), dzięcioł czarny (Dryocopus martius), dzięcioł białogrzbiety (Dendrocopos leucotos ), gąsiorek (Lanius collurio), jarzębatka (Sylvia nisoria), muchołówka mała (Ficedula parva) i zimorodek (Alcedo atthis)^[11]. Obszar ten jest również żerowiskiem dla ptaków gniazdujących na pobliskich terenach, w tym w Puszczy Augustowskiej.

Dla dużych ssaków, takich jak np. wilki (Canis lupus) i jelenie (Cervus elaphus), Dolina Rospudy stanowi korytarz migracyjny – tędy przemieszczają się one z Puszczy Augustowskiej i Biebrzańskiego Parku Narodowego na zachód^[3]. Ponadto żyją tu m.in. bobry (Castor fiber), wydry (Lutra lutra), oraz co najmniej trzy gatunki nietoperzy: nocek rudy (Myotis daubentonii), karlik malutki (Pipistrellus pipistrellus) i umieszczony w Załączniku II Dyrektywy Siedliskowej nocek łydkowłosy (Myotis dasycneme)^[12].

[edytuj] Ochrona przyrody

Dolina Rospudy:

• stanowi obszar chronionego krajobrazu (od 1989 r.)
• stanowi strefę ciszy (od 1991 r.)
• jest częścią Europejskiej Sieci Ekologicznej Natura 2000 z Dyrektywy Ptasiej, jako Obszar Specjalnej Ochrony Ptaków - część Ostoi Puszcza Augustowska (od 2004 r.)
• znajduje się na czele tzw. Shadow List – listy obszarów, które wg naukowców i organizacji ekologicznych powinny znaleźć się w sieci Natura 2000 z Dyrektywy Siedliskowej (od 2004 r.)
• jest węzłem o znaczeniu międzynarodowym w Krajowej Sieci Ekologicznej ECONET–PL ze względu na uwarunkowania: geomorfologiczne, hydrologiczne, biotyczne, strukturę krajobrazu oraz istniejące i proponowane obszary chronione
• należy do Zielonych Płuc Polski, czyli regionalnego systemu ochrony tożsamości przyrodniczej i kulturowej północno-wschodniej Polski.

Na terenie Doliny Rospudy planowane jest utworzenie rezerwatu przyrody, obejmującego stanowisko miodokwiatu krzyżowego strefą ochrony ścisłej. Stref ochronnych wymagają też chronione ptaki gniazdujące w tym rejonie: głuszec, bielik, orlik krzykliwy. Rezerwat ten wchodziłby w skład Augustowsko-Druskiennickiego Transgranicznego Obszaru Chronionego – projektowanego dzięki współpracy między Polską, Litwą i Białorusią.

[edytuj] Zagrożenia

Według działaczy organizacji ekologicznych oraz części naukowców: botaników, zoologów, specjalistów od ekologii, hydrologii i szaty roślinnej torfowisk^[13], a także Komisji Europejskiej^[14], obszar Doliny Rospudy jest zagrożony planowaną budową obwodnicy Augustowa^[15][16].

W przypadku realizacji tego projektu zarówno sama trasa szybkiego ruchu, jak i prace przy jej budowie mogą przyczynić się do zniszczenia przyrody, w tym miejsc gniazdowania ptaków i stanowisk chronionych roślin. Budowa estakady może naruszyć wrażliwe stosunki wodne w obrębie doliny. Komisja Europejska opierając się na dokumentacji projektu zarzuca przedsięwzięciu szkodliwy wpływ na ornitofaunę stanowiącą przedmiot ochrony obszaru Natura 2000, niejasności w raporcie w odniesieniu do wpływu przedsięwzięcia na stosunki wodne oraz wadliwe przygotowanie programu kompensacji przyrodniczej^[14].

Stanowiska tego nie podzielają eksperci pracujący na zlecenie GDDKiA. Według nich, ze względu na estakadę przebiegającą nad doliną oraz sposób jej budowy, zniszczenia będą niewielkie i zostaną zrekompensowane^[17], zaprojektowano urządzenia odprowadzające wodę z jezdni poza dolinę^[18][19].

Państwowa Rada Ochrony Przyrody (organ doradczy Ministerstwa Środowiska) wydała negatywną opinię w sprawie inwestycji, wskazując że jakakolwiek kompensacja przyrodnicza nie będzie w tym wypadku możliwa^[20], jak również, że przygotowane dla GDDKiA oceny oddziaływania na środowisko nie zawierają prawidłowej oceny typu ekologicznego torfowiska, a modele jego funkcjonowania są nieprawidłowe, szczególnie model zasilania torfowiska w wodę^[21].

[edytuj] Przypisy

[edytuj] Bibliografia

• Józef Kuran Kajakiem po jeziorach augustowskich i suwalskich, s. 156-179, Sport i Turystyka, Warszawa 1976
• Andrzej Ber Przewodnik geologiczny – Pojezierze Suwalsko-Augustowskie, s. 175-185, Wydawnictwa Geologiczne, Warszawa 1981, ISBN 83-220-0131-2
• Anatol Batura Augustów i okolice, s. 46-47, Krajowa Agencja Wydawnicza, Białystok 1981
• Marek Kwaczonek Przewodnik dla kajakarzy - Rospuda, Wydawnictwo Pascal 2003, ISBN 83-7304-217-2
• Malczewski P., Piłasiewicz Z., Rospuda i okolice, Dom Wydawniczy Benkowski, Białystok

[edytuj] Linki zewnętrzne

• Dolina Rospudy w Panoramio
• Dolina Rospudy w Wikimapii (zdjęcie satelitarne Google)
• Prezentacja na seminarium podczas otwartego posiedzenia Rady Wydziału Biologii Uniwersytetu Warszawskiego dnia 26 marca 2007 roku, poświęconego walorom przyrodniczym Doliny Rospudy
• W sprawie budowy obwodnicy augustowskiej przez teren torfowisk Doliny Rospudy - Analiza prawna planowania przestrzennego dotyczącego budowy obwodnicy augustowskiej przez Dolinę Rospudy, wykonana przez mgr Grzegorza Szołtysika, reprezentującego Stowarzyszenie na Rzecz Trwałego i Zrównoważonego Rozwoju Zielona Ziemia z woj. opolskiego, przebywającego w Dolinie Rospudy w dniach 24-27.02.2007 r.