Amoryci

Z Wikipedii

Amoryci to starożytny zachodniosemicki lud koczowniczy, odnotowany już w tekstach sumeryjskich i akadyjskich w III tysiącleciu p.n.e., jako lud "Amurru". Zawładnął on Mezopotamią i uzyskał przewagę na całym Bliskim Wschodzie w II tysiącleciu p.n.e.

[edytuj] Dzieje

Do Mezopotamii Amoryci trafili już w połowie III tysiąclecia p.n.e., jednakże nie odegrali wtedy jakiejś znaczącej roli, chociaż ich obecność była już pewnym zagrożeniem dla akadyjskiego władcy Sargona Wielkiego i jego następców, którzy podejmowali przeciwko nim szereg prewencyjnych wypraw.

Znaczniejszy napór Amorytów na Mezopotamię (i w ogóle na cały tzw. Żyzny Półksiężyc) rozpoczął się na przełomie III i II tysiąclecia p.n.e. W efekcie tego w takich miastach jak Mari, Isin i Larsa, Babilon, Aszur i Esznunna, zaczęły rządzić dynastie amoryckie.

Najprawdopodobniej Amoryci przyczynili się do upadku ostatniej, sumeryjskiej, dynastii - tzw. III dynastii z Ur, a także odgrywali pewną rolę w zaburzeniach w Egipcie podczas tzw. Pierwszego Okresu Przejściowego (ok. 2181-ok. 2133 p.n.e.). Na terenie Mezopotamii w wyniku ekspansji amoryckiej, w XVIII w. p.n.e., mimo iż niemal każde państwo było rządzone przez Amorytów, to jednak oni sami nie założyli właściwie swojego etnicznego państwa, narzucając jedynie swą władzę już istniejącym organizmom politycznym - nie tylko całym państwom, ale przede wszystkim miastom.

W 1830 r. p.n.e. Amoryta Samuabum (lub też Samurabu) założył dynastię w Babilonie (której później najświetniejszym przedstawicielem był Hammurabi) i od tej pory zaczęło rosnąć znaczenie tegoż miasta na obszarze Mezopotamii. Niewiele później, bo ok. 1813 r. p.n.e. Amoryta Szamszi-Adad założył państwo, które często w historiografii określane jest jako pierwsze państwo asyryjskie (okres tzw. staroasyryjski) i w ten sposób po raz pierwszy w historii Asyria wkroczyłaby na drogę imperialnej wielkości. Jednakże m.in z uwagi na to, że Szamsziadad był Amorytą, wielu badaczy nie uznaje jego państwa jako części dziejów Asyrii, tylko określa je mianem królestwa Górnej Mezopotamii.

Niemal w tym samym czasie inny Amoryta - Jachdunlim - stworzył ok. 1815 r. p.n.e., dość prężne państwo z ośrodkiem we wspomnianym już Mari, które zaczęło się znakomicie rozwijać. Po śmierci tegoż władcy Mari dostało się przejściowo pod kontrolę Szamszi-Adada, ale z kolei po jego śmierci powróciło pod rządy krewnego Jachdunlima - Zimrilima, za którego panowania osiągnęło swój szczyt rozwoju. Z tego właśnie okresu (pierwsza połowa XVIII w. p.n.e.) pochodzą ruiny kompleksu pałacowego, a także bogate archiwum glinianych tabliczek zawierających m.in. bogatą korespondencję dyplomatyczną, dającą wgląd w politykę tego regionu tamtych czasów. Mari zostało zniszczone przez Hammurabiego ok. 1757 r. p.n.e.

Równocześnie z ekspansją w kierunku Mezopotamii, infiltracja Amorytów zaczęła obejmować Syrię, wybrzeża Morza Śródziemnego i Palestynę. Na tych właśnie obszarach plemiona amoryckie występowały najliczniej. Stąd też uważa się, że na terenach Palestyny w okresie przedizraelskim Amoryci odgrywali główną rolę, będąc tam dominującym czynnikiem etnicznym. O znacznej koncentracji Amorytów na terenach Syrii świadczą m.in. teksty amarneńskie (XIV w. p.n.e.) lokalizujące "Amurru" na północ od Fenicji oraz późniejsze liczne teksty klinowe pochodzące z okresu nowoasyryjskiego (X-VII w. p.n.e.) wskazujące na kraj "Amurru" jako położony na zachodzie. Dokumenty te wskazują na fakt istnienia państwa amoryckiego na terenach północnej Syrii, którego założycielem był niejaki Abdi-Ašratu (XV w. p.n.e.), który poległ w walce z władcami fenickich miast. Jego następcą był Aziru, który wykorzystując tarcia między Egiptem a Hetytami, zdołał wzmocnić swą pozycję w tym regionie, będąc wasalem raz faraona, to znowu władcy hetyckiego, kontrolując szlaki handlowe między wybrzeżem Morza Śródziemnego a Mezopotamią. Z kolei na terenie Palestyny Amoryci zamieszkiwali szereg miast, takich jak m.in.: Lakisz, Debir, Alalah, a także Urusalim (późniejsza Jerozolima).

Upadek Amorytów, zwłaszcza na terenach Syrii i Palestyny, wiąże się z inwazją tzw. Ludów Morza, które to wydarzenie w znaczący sposób przeobraziło etniczny krajobraz Bliskiego Wschodu i Palestyny.

[edytuj] Kultura

Z punktu widzenia historii kultury Amoryci, na terenie Mezopotamii, przyjęli i zaadaptowali tradycję sumero-akadyjską rozwijając ją i nadając jej swój charakterystyczny odcisk. Pomimo iż ogólnie poziom kultury prezentował się na dość wysokim poziomie, to jednak w niektórych dziedzinach panował zastój (np. rzeźba). Niedostateczna liczba znanych nam zabytków nie pozwala na pełne ujęcie całokształtu architektury i sztuki amoryckiej.

Religia natomiast - zdecydowanie politeistyczna bez faworyzowania jakiegoś konkretnego boga - w dalszym ciągu kultywowała tradycje z poprzednich okresów, z naciskiem na kult sił przyrody. Sami Amoryci nie przynieśli ze sobą jakiegoś nowego kultu. W zależności od miejsca, w którym sprawowali władzę przyjmowali lokalne bóstwa - czyli w Babilonie panteon sumeryjski, a na terenie Asyrii (zwłaszcza w stolicy państwa: Aszur) panteon asyryjski z bogiem Aszurem na czele, którego ranga wzrosła w związku ze wzrostem potęgi Asyrii. Jako pewną ogólną tendencję w religii można stwierdzić, że oscylowała ona w kierunku astrologii i magii.