Bestia ludzka

Z Wikipedii

Bestia ludzka (fr. La bête humaine) – siedemnasty tom cyklu Rougon-Macquartowie Emila Zoli, roman noir, a zarazem powieść opisująca dziewiętnastowieczną kolej francuską. Głównym bohaterem utworu jest Jakub Lantier, syn Gerwazyny Macquart i jej kochanka Lantiera.

Spis treści 1 Powieść o dziedziczeniu 2 Tytuł 3 Treść 4 Cechy i przesłanie utworu 5 Recepcja 6 Adaptacje 7 Przypisy

[edytuj] Powieść o dziedziczeniu

Emil Zola popełnił w Bestii ludzkiej sporą niekonsekwencję: wprowadził bohatera, który pierwotnie nie był planowany w cyklu, nie ma go na liście bohaterów sporządzonym przed rozpoczęciem pracy, nie występuje też w powieści W matni, poświęconej dziejom jego matki i jej burzliwego związku z Augustem Lantierem, gdzie wymienieni są jego dwaj bracia – Klaudiusz i Stefan. Emil Zola zaplanował bowiem napisanie powieści o mordercy, który pociąg do zbrodni zgodnie z popularną dziewiętnastowieczną teorią odziedziczył po rodzicach – alkoholikach, jednak w pierwotnych planach "bestią ludzką" miał być młodszy brat Jakuba – Stefan, bohater Germinala. Zola w trakcie prac nad Germinalem za bardzo jednak przywiązał się do tej postaci, by w kolejnych częściach uczynić go degeneratem i kryminalistą i zniszczyć stworzony wizerunek szlachetnego działacza robotniczego.

[edytuj] Tytuł

Polskie tłumaczenie tytułu utworu niezupełnie trafia w intencje autora, dla którego słowo la bête oznaczało w tym kontekście zwierzę i wpasowywało się w występujący już w W matni wcześniejszy kontekst mówienia o ludziach-zwierzętach: alkoholikach kierujących się pierwotnymi instynktami. W powieści owo "zwierzę ludzkie" (Jakub) zostało dodatkowo skonfrontowane z uczłowieczoną lokomotywą Lison, której ruch, prędkość, a następnie zniszczenie w katastrofie kolejowej autor opisuje niczym historię życia i śmierci kobiety ^[1].

[edytuj] Treść

Główny bohater utworu, Jakub Lantier, pracuje jako maszynista na dworcu w Le Havre, jeżdżąc lokomotywą, którą pieszczotliwie nazywa Lison. Jakub ukrywa przed wszystkimi swoją chorobę psychiczną: pragnie posiąść kobietę, a następnie ją zamordować. Jedynie praca, szybka jazda pociągiem, umie odwieść jego myśli od pożądanego morderstwa.

Jakub przyjeżdża na wieś do swojej ciotki od strony ojca, Fazji Misard, żony zawiadowcy lokalnej stacyjki kolejowej. Ciotka podejrzewa męża o to, że ten od pewnego czasu podtruwa ją, chcąc przejąć 1000 franków posagu, którym nigdy nie chciała się z nim dzielić. Jakub spotyka się też z zakochaną w nim jej córką Florą. Uwiedziony przez nią, na nowo czuje pragnienie zabójstwa młodej kobiety, jednak w ostatniej chwili udaje mu się uciec od niej. Dociera do torów kolejowych, gdzie przez mgnienie oka widzi scenę zabójstwa. Wydaje mu się, że podsunęła mu ją jego własna wyobraźnia, jednak kilkaset metrów dalej znajdują na torach martwe ciało, które, jak się okazuje, należy do jednego z królów przemysłu kolejowego – Grandmorina.

Morderstwo było dziełem zawiadowcy stacji w Hawrze, Roubauda, i jego żony Seweryny. Roubaud kilka dni wcześniej dowiedział się, że jego żona, przybrana córka Grandmorina, była jako dziecko molestowana seksualnie przez swojego opiekuna. Z zemsty zabija go w pociągu z Paryża do Hawru i zmusza Sewerynę do wspólnictwa. Oboje stają przed sędzią śledczym, wezwany na świadka zostaje również Jakub. Chociaż rozpoznaje morderców, jest zbyt oczarowany Seweryną, by wydać ją wymiarowi sprawiedliwości. Celowo wprowadza śledczych w błąd, doprowadzając w końcu do umorzenia postępowania.

Jakub i Seweryna zostają kochankami, szczęście sprawia, że młody maszynista przestaje odczuwać pragnienie zbrodni. Mąż Seweryny dowiaduje się o wszystkim, ale nie protestuje; po morderstwie został nałogowym hazardzistą i pijakiem. W małżeństwie coraz częściej dochodzi do kłótni. Tymczasem Flora, dowiedziawszy się o kochance Jakuba, postanawia zabić oboje w katastrofie kolejowej, którą prowokuje na stacyjce w Croix-de-Maufras. Pociąg wpada na wóz wyładowany kamieniami; jest kilkunastu zabitych, lecz Jakub i Seweryna wychodzą z wypadku cało. Flora popełnia samobójstwo rzucając się pod pociąg.

Seweryna namawia Jakuba, by zabił jej męża i uciekł z nią do Ameryki. Jakub, który czuje powracającą chorobę, nie jest jednak zdolny do morderstwa z zimną krwią. Gdy pierwsza próba zabójstwa zawodzi, Seweryna szykuje na męża pułapkę w opuszczonym domu w Croix-de-Maufras. Licząc, że skłoni tym kochanka do zabójstwa jej męża, Seweryna uwodzi go i kokietuje; w rezultacie Jakub ulega atakowi szału i zabija ją, po czym ucieka. O zabójstwo zostaje oskarżony Roubaud, który chwilę później wchodzi do domu i zostaje znaleziony z martwą żoną na rękach. Jakub, ponownie wezwany na świadka, nie mówi przed sądem prawdy i spokojnie dopuszcza do skazania Roubauda na dożywotnie ciężkie roboty.

W kilka miesięcy później zaczyna się wojna z Prusami; Jakub jest odpowiedzialny za dowóz żołnierzy na front. W czasie jazdy, gdy pociąg z żołnierzami gna na pełnej prędkości, dochodzi do bójki o kobietę między nim a mechanikiem Pecqueux. Obaj wypadają z pociągu i giną pod kołami, tymczasem pojazd, niekontrolowany przez nikogo, gna naprzód, wypełniony śpiewającym wojskiem. Finałowa scena metaforycznie ukazywała los II Cesarstwa.

[edytuj] Cechy i przesłanie utworu

Bestię ludzką uważa się za szczytowy punkt naturalistycznej koncepcji dziedziczenia - ukazanie człowieka, który jedynie przez czynniki genetyczne jest zmuszony do popełniania zbrodni. Martin Bernard dokonał interesującego zestawienia Bestii ludzkiej ze Zbrodnią i karą, wskazując różnice w motywacji bohatera - zabójcy jako wyraz ogólnych różnic tendencji w literaturze zachodniej i rosyjskiej ^[2]. Notabene, Zola nie tylko znał wymienioną powieść Dostojewskiego, ale też, jak wynika z zachowanych notatek, pragnął, by zaplanowana wcześniej "powieść o mordercy" była porównywalna z dziełem rosyjskiego pisarza ^[3]. Lanoux uważa również, iż Zola w utworze tym dokonał zaczątków psychoanalizy ^[4].

Podstawową wartością utworu jest jednak niezwykle szczegółowa analiza środowiska kolejarskiego w epoce, gdy ten rodzaj transportu rozwijał się we Francji najdynamiczniej. Zola opisuje autentyczne maszyny, dworce kolejowe, zaś charaktery robotników oparł na rozmowach z wieloma z nich ^{[5] [6]}. Osobiście odbył nawet podróż na lokomotywie. Równocześnie w ich opisie zmonumentalizował i ożywił liczne opisywane przedmioty martwe, przede wszystkim lokomotywę Lison.

[edytuj] Recepcja

O Bestii ludzkiej z zachwytem pisali recenzenci gazety Le Figaro oraz Anatole France. Z kolei Romain Rolland nazwał twórczość Zoli "brudnym romantyzmem" i wskazywał, iż Bestia ludzka w największym stopniu ukazuje, iż temperament artystyczny Zoli w rzeczywistości słabo pasował do stworzonych przez autora ram cyklu i zasad naturalizmu. Inny zarzut dotyczył często powtarzającego się na kartach utworu zestawienia siły miłości z siłą śmierci oraz stworzenia obrazu namiętności niszczącej, uznawanej przez część krytyków za wydumaną ^[7].

[edytuj] Adaptacje

• Sztuka teatralna wystawiana w sezonie 1989/1990 w Théâtre de la Main d'Or
• Die Bestie im Menschen, niemy film Ludwiga Wollfa z 1920
• Film Jeana Renoir La Bête humaine z 1938 z Jeanem Gabinem w roli głównej
• Film Fritza Langa Human Desire z Glennem Fordem w roli głównej
• La Bestia humana, film argentyński w reżyserii Daniela Tinayre
• Cruel Train, brytyjska adaptacja telewizyjna w reżyserii Malcolma McKaya

[edytuj] Przypisy

1. ↑ Pierre Cogny, La bête humaine [w:] Émile Zola, Pages choisies, Paris, Hachette 1955
2. ↑ M.Bernard, Zola par lui-meme, Paris 1955, s.121-122
3. ↑ A.Lanoux, Dzień dobry mistrzu, Warszawa 1957, s.353
4. ↑ A.Lanoux, op.cit., s.354
5. ↑ A.Lanoux, op.cit., s.353
6. ↑ Claude Roy, Le génie de l'amour sublimé [w:] Zola, Paris, Hachette, 1969, s.156
7. ↑ [Claude Roy, op.cit., s.161-162